Erdozia (2006) edo zélan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk

Ander Ramos Murgialdai neurozientzialariak dio (Elhuyar aldikizkaria, 316 zkia.):

Garrantzitsua da gauzak azkar egitea, baina hori baino garrantzitsuagoa da ondo egitea.

zein, aplikatua ki komunikazioa, litzakén: komunikazioaren aurreneko helburua dá mezua ondo heltzea ki entendimendua on entzule/irakurlea, eta, behin hori bete denean, has gintezke egiten bestelako konsiderazioak. Esan nahi baita ze mezua ez bada ondo ailegatzen, beste guztia aski berdin da.  

Hau diogu zeren Kepa Erdozia hizkuntzalariak publikatu dú artikulu bat [zehazki "Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak prozesatzen" an liburua titulatzen "Andolin gogoan" (2006:291-306)] non aurkezten dituén emaitzak on experimentu bat non konparatzen dirén zailtasun erlatiboak an prozesamendua on ordena sintaktiko diferente hauek: SOV, OSV, SVO eta OVS; eginez, besteak beste, ulermen-ariketa bat.

Labur esanda, experimentuko partaideek irakurriko dituzté zenbait esaldi (oso sinple) erábiliz goragoko lau ordena horiek (SOV, OSV, SVO eta OVS) afinda experimentatzaileak neurtu zénbat denbora tardatzen duten irakurtzen esaldi horiek (bai esaldi osoak, bai esaldi barneko hitzak ere), eta behin irakurrita, irakurleak erantzun beharko die zenbait galderei afin konpróbatu ea mezua ulertu den ala ez (ea komunikazioa ondo burutu dan ala ez), gainera neurtuz zénbat denbora tardatu dutén harik erántzun (reakzio-denbora). Azken hori da "ulermen-ariketa".

Ez gara sartuko an detaileak on experimentua (zein topatu ahal diren an artikulua bera), baina ikus mesedez, irakurle, beheragoko bigarren grafikoa déitzen "Ulermen ariketa: Akatsak", non adierazten dirén experimentu horretako errore-portzentajeak aráuz hitz-ordena (gainera lehenengo grafikoan, déitzen "Ulermen ariketa", zehazten da zénbat tardatu duten parte-hartzaileek erantzuten, an milisegundoak).

Bigarren grafiko hori ikustean, lehenengo kontua zek déitu atentzioa dirá diferentzia nabariak artén ordena ezberdinen errore-portzentajeak, zein, gainera, ez datoz bat kin autoreen aurreikuspenak: printzipioz esperoko liraké diferentziak aldé hitz-ordena ohikoena an hizkuntza, zein, aráuz Erdozia, litzake SOV hurrenkera:

Euskarak SOV hurrenkeran antolatzen ditu bere osagaiak,... [Erdozia, 2006:2]

Horren arabera, espero genuke SOV-k erakustea errore gutxien. Hala balitz, akaso diferentzia horiek normaltzat jo genitzake, izan ere ohiturak báditu bere inertziak.

Baina, harrigarriki, ez da inondik inora horrela gertatzen, zeren paradoxikoki bi ordena aditzazkenak (OSV eta SOV) dirá justuki bí ordena horiek zeintan parte-hartzaileek egiten dituztén errore gehien (SOV da bigarren handiena an errore-portzentajea; handiena OSV izanik, alde handiz); eta bestalde, justuki bi ordena aditzentralak (SVO eta OVS), eta bereziki SVO dirá errore gutxien sortzen dituztenak: gainera azpimarratu behar dugú ze diferentzia an errore-tasa artén SOV eta SVO da estatistikoki esanguratsua, Erdozia-k dioskunez.

Emaitza horiek, Erdozia-ren teoriaren arabera, ez dira ulertzekoak. Eta Erdozia-k berak diosku noláko zailtasunak dituen afin egin euren interpretazioa:

Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak aztertzen dituen esperimentu honetarako, prestatu dudan ulermen ariketan (5. irudia), lortutako emaitzak azaltzeko zailtasunak eraginda, esperimentuaren diseinua goitik behera berrikusi da. [Erdozia, 2006:16]

Erdozia-k, emaitza horiek ez ulerturik, goitik behera revisatuko du bere experimentuaren diseinua, badaezpada ere. Ondo dago hori. Horrela, eta ustez berrikusketa horren ondorioz, Erdozia-k aipatuko digu diseinu-arazo posible bat: primming sintaktikoa, zeinen arabera, zailtasun gehigarria egongo litzake noiz ere galderaren ordena sintaktikoa ez den koinziditzen kin ordena on textua zeintaz galdetzen ari den:

... , ulermen ariketako galderak bi egitura ditu: SOV egitura (egia al da gizon batek emakumea ikusi duela?) eta SVO egitura (egia al da gizon batek ikusi duela emakumea?). Lehenengo egiturako galdera SOV eta OSV baldintzei buruzko galderak egiteko erabili da, eta bigarrena aldiz, SVO eta OVS baldintzei buruzkoak egiteko. Beraz, partaideek SOV hurrenkerako perpaus bat ikustean, galdera hurrenkera berean ikusi dute (gauza bera SVOrekin). Aldiz, OSV hurrenkerako perpausa irakurri ostean, galderak beste hurrenkera bat du (gauza bera OVSrekin). [Erdozia, 2006:16]

Baina, eta hau azpimarratu behar da, primming sintaktiko horrek ez du batere eraginik noiz konpáratu SOV eta SVO (bi ordena horientzako erabili baitá ber ordenamendua an irakurritako esaldiak eta egindako galderak; hots, irakurritakoa eta galdetutakoa agertzen dira an ber ordena sintaktikoa, eta ez dago, beraz, diferentziarik alde horretatik).

Kontrara, OSV eta OVS ordenetan, ulermen-galdera ez zaie egiten an ber ordena zeintan irakurri berri dutén textua (galdera doa an SOV edo SVO), akaso sórtuz aurreko bi ordena horientzako desavantaila erlatiboa respektu SOV eta SVO ordenak (azken hauetan, mantentzen da ordena bera an textua eta galdera), halan ze azken bi ordena horiek izanen luketé ber avantaila respektu OSV eta OVS, hurrenez hurren. Esan nahi baita ze primming sintaktikoak joka lezake kóntra OSV edo OVS noiz konparatuak kin SOV edo SVO, baina ez du eraginik izanen an konparazioa artén SOV eta SVO.

Hala ere, Erdozia, berriro harrigarriki, bere konklusioan mintzatuko zaigú justuki burúz konparazioak non agertzen dén primming sintaktikoa (hain zuzen, konparazioak artén SOV eta OSV eta baita artén SVO eta OVS), aháztuz konparazio bakarra zein libratzen den ti primming sintaktikoa (hori konparazioa artén SOV eta SVO):

SOV eta OSV baldintzen ulermen ariketako emaitzek iradoki dezakete lehenengoa jatorrizko hitz hurrenkera dela. Aldiz, SVO eta OVS baldintzen artean, aurreko bi baldintzen artean baino emaitza esanguratsu gehiago lortzeak iradoki dezake bi baldintza hauek eratorriak direla. [Erdozia 2006:17]

[OHARRA: Azken aipu horretan, ez da konprenitzen ez lehenengo esaldia, ezta bigarrena ere: nóla liteke SOV izatea avantalatsuena noiz ulermen-ariketa horretan (akatsetan) SVO baitá esanguratsuki avantailatsuagoa ze SOV? (gainera, esan dugunez, SOV eta SVO konparatzean ez dago primming arazorik)]

Izan ere, Erdozia-ren artikulua irakurrita, batek ulertu ahal luke ze experimentu horretan ezin ondoriozta daiteke ezer interesgarririk respektu konparazioa artén SOV eta SVO noiz-eta...

1. justuki aipatutako konparazio horretan ez den existitzen primming arazorik,
2. justuki konparazio horrexetan agertzen zaigún emaitza interesgarriena, argiki iradokiz ze SVO ordena da komunikatiboki eraginkorragoa zein SOV. 

Jakina, ari gara burúz experimentu konkretu bat zeinen ondorioak kontu handiz tratatu behar diren (emaitzen interpretazioa ez da izaten erraza, eta hor sartzen da eztabaida zientifikoa), baina gauza bat dá interpretazio ezberdina, eta beste gauza bat dá ondorioak guztiz desitxuratzea. [224] [>>>]
____________________________________________________

Irakur serie guztia:

• Zuek valoratu
• Esaldi pluralen efektu berdintzailea
• Zein dira oinarrizkoagoak: irakurketa-denborak edo errore-portzentajeak?
• Very low?
• Soilik horrela
• Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau
• Nahi duenak, ikus beza
• Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa
• Sei hilabete beranduago, Lakaren artikulu antizientifikoak hor jarraitzen du
• Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak
•   Laka: norbaitek explikatuko al dit?
•   Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk
•   Unibertsitatea, zeru hori

____________________________________________________

Behin aukerak izanda, erabilerak berak esan dezala

Dio Txopik an aurreko mezuari egindako erantzun batean:

"On" ala "e", baina, mesedez, preposizio bakarra, nola an hizkuntza romanikoak. Ez dut ikusten an, esaterako, gaztelera, arazorik genitiboekin. Aldiz inglesean batzutan bai, zeinek ditun genitibo desberdinak.

Behin aukerak izanda, erabilerak berak esan beharko luke zéin nóla erabili (eta jakina, atera litezke beste aukerak ere). 

Nik ez dut uste bi aukera egotea arazoa danik. Inglesez adibidez, bi erlatibo burulehen dituzte ("that" eta "which"), eta erabilerak berak aukeratuz doa zéin nóla erabili. Zergátik ez gauza bera kin "on" eta "e" (edo beste edozein zein atera liteken)?

Arazoa arazoa dá ez izatea aukera burulehenik. [223] [⇶]