"geniezaiokeen/geniezazkiokeen" vs "geinkio" edota "zeniezaguketen/zeniezazkiguketen" VS "zeinkigute"

Atzokoan genioén:

Gaurkoan referituko gara i iraganeko potentzialak, non forma regurralak sortuko lirake ti iraganeko subjuntiboa járriz "-ki-" lehenago ze konkonrdantzia datiboak, eta kenduz iraganeko azken "-n" hori, zein potentzialetan ez den erabiltzen.

• ni - o - n (indikatiboa) → nei - o - n (subjuntiboa) → neiki - o = neikio (nioke/nizkioke)
  

• geni - o  - n →  genei - o  - n (subjuntiboa) → geneiki - o = geneikio edo geinkio (geniezaiokeen/geniezazkiokeen)
  

• zeni - gute - n → zenei - gute  - n (subjuntiboa) → zeneiki - gute = zeneikigute edo zeinkigute (zeniezaguketen/zeniezazkiguketen)

Eta horrela guztiak. Euskara hutsa.

non:

• "geniezaiokeen/geniezazkiokeen" (6/7 silaba) vs "geinkio" (3 silaba)
  

edo: 

• "zeniezaguketen/zeniezazkiguketen" (6/7 silaba) vs "zeinkiote" (4 silaba)

Ez da gutxi.

Iraganeko potentzialak: "ni - o - n (indikatiboa) → nei - o - n (subjuntiboa) → neiki - o"

Genioén herenegun:

Orainaldiko potentzialak lortuko liraké zuzenean ti forma indikatiboak an modu regularra, sinpleki ordéztuz hasierako "di-" (orainaldiko indikatiboa) kin "deiki-" (orainaldiko potentziala). Horrá adibide batzuk:

• di - guzu → deiki - guzu > deikiguzu = diezagukezu/diezazkigukezu

• di - ete → deiki - ete > deikiete = diezaiekete/diezazkiekete

• di - ot →  deiki - ot > deikiot = diezaioket/ditzazkioket

Ikusten denez, hauek ere erabiliko liraké kin objetu singularrrak eta pluralak.

Gaurkoan referituko gara i iraganeko potentzialak, non forma regurralak sortuko lirake ti iraganeko subjuntiboa járriz "-ki-" leheanago ze konkonrdantzia datiboak, eta kenduz iraganeko azken "-n" hori, zein potentzialetan ez den erabiltzen.

• ni - o - n (indikatiboa) → nei - o - n (subjuntiboa) → neiki - o = neikio (nioke/nizkioke)
  

• geni - o  - n →  genei - o  - n (subjuntiboa) → geneiki - o = geneikio edo geinkio (geniezaiokeen/geniezazkiokeen)
  

• zeni - gute - n → zenei - gute  - n (subjuntiboa) → zeneiki - gute = zeneikigute edo zeinkigute (zeniezaguketen/zeniezazkiguketen)

Sinpleagoak eta euskara hutsa.

"deikiguzu = ahal diguzu"

Atzokoan genioén:

Orainaldiko potentzialak lortuko liraké zuzenean ti forma indikatiboak an modu regularra, sinpleki ordéztuz hasierako "di-" (orainaldiko indikatiboa) kin "deiki-" (orainaldiko potentziala). Horrá adibide batzuk:

• di - guzu → deiki - guzu > deikiguzu = diezagukezu/diezazkigukezu

• di - ete → deiki - ete > deikiete = diezaiekete/diezazkiekete

• di - ot →  deiki - ot > deikiot = diezaioket/ditzazkioket

Ikusten denez, hauek ere erabiliko liraké kin objetu singularrrak eta pluralak.

Jakina, baita esan geneike (geinke):

• deikiguzu = ahal diguzu

• deikiete = ahal diete

• deikiot = ahal diot

Berdin, berdin. Aukeran.

Orainaldiko potentzialak: "di - guzu" (indikatiboa) → deiki - guzu > deikiguzu (potentziala) = diezagukezu/diezazkigukezu

Azken sarreretan ikusten ari gara nóla sortu forma subjuntibo regularrak eta gainera sinpleagoak zein "*ezan"-subjuntiboak, eta orain aipatu nahi genituzké euren kide potentzialak, zeinekin guztiz zehaztuko genuke hemengo puntu hau:

Gure ikuspuntutik, subjuntiboetan eta potentzialetan oso erraz egin liteke sinplifikazio hori.

Orainaldiko potentzialak lortuko liraké zuzenean ti forma indikatiboak an modu regularra, sinpleki ordéztuz hasierako "di-" (orainaldiko indikatiboa) kin "deiki-" (orainaldiko potentziala). Horrá adibide batzuk:

• di - guzu → deiki - guzu > deikiguzu = diezagukezu/diezazkigukezu

• di - ete → deiki - ete > deikiete = diezaiekete/diezazkiekete

• di - ot →  deiki - ot > deikiot = diezaioket/ditzazkioket

Ikusten denez, hauek ere erabiliko liraké kin objetu singularrrak eta pluralak.

Eta "egin"-subjuntiboko "nor-nork" an iragana

Atzokoan zerrendatzen genituén "egin"-subjuntiboko forma bipersonal regular batzuk an orainaldia:

• daidan = dezadan/ ditzadan

• daizun = dezazun/ditzazun

• daian = dezan/ditzan

• daigun = dezazun/ditzazun

• daizuen = dezazuen/ditzazuen

• daien = dezaten/ditzaten

Gaurkoan saiatuko gara kin iraganekoak:

• nezan → neian (nezan/nitzan)

• zenezan → zeneian (zenezan/zenitzan)

• dezan → deian (dezan/ditzan)

• genezan → geneian (genezan/genitzan)

• zenezaten → zeneiaten (zenezaten/zenitzaten)

• dezaten → deiaten (dezaten/ditzaten)

non, jakina, nahi izanez gero, baita erabil liteké "-g-" soinua ti "-gi-" erroa ti "egin" aditza ordezta "-za-" erroa ti "*ezan" aditza (adibidez an "negian = ne(g)ian = neian = nezan").

"daigun" vs "deigun"

Forma bipersonalek (nor-nork) eramaten duté "-a-" morfema, nola an

• guk hura/haiek daigun  

bitarten, atzo genioenez, forma tripersonalek (nork-nori-nork) eramaten duté "-e-" morfema:

• hark guri hura/haiek deigun

Horrá forma bipersonalak:

• daidan = dezadan/ ditzadan

• daizun = dezazun/ditzazun

• daian = dezan/ditzan

• daigun = dezazun/ditzazun

• daizuen = dezazuen/ditzazuen

• daien = dezaten/ditzaten

Kasu honetan dá:

• dai +  ohiko konkordantiza ergatiboa + -n

Berriro diogu, euskara hutsa eta regularki sinpleago. Jakina, azken forma sinpleago horiek erabiliko liraké aukeran.

Edo, bestela esanda, "dei + ohiko konkordantzia datibo eta ergatiboak + -n"

Herenegun eta atzokoan erlazionatzen genituén "egin"-subjuntiboak kin "*eradun" laguntzaile tripersonal indikatiboak hala nola ere kin "*ezan"-subjuntiboak. Gaurkoan emanen dugú bide sinple-sinple bat ki sortu "egin"-subjuntibo horiek, alegia:

• dei + ohiko konkordantzia datibo eta ergatiboak + -n

Horrela:

• dei - gu - zu -n

• dei - zu - gu - n

• dei - o -zue - n

• dei - zue - ∅ - n

• dei - e - da - n

• dei - da - te - n

Hain sinple nola hori. [>>>]

Orain, "egin"-subjuntuboak abiátuz ti "*ezan"-subjuntiboak: hasieran "de-" ordéz "die-", eta erdian "-i-" ordéz "-za-", geldituz "deizudan" ordéz "diezazudan"

Atzo ikusi genuen nóla lor litezken "egin"-subjuntiboak ti "*e(ra)dun" laguntzaileak  

dizut → deizudan = diezazudan/diezazkizudan
diot → deiodan = diezaiodan/diezazkiodan
dizuet → deizuedan = diezazuedan/diezazkizuedan
diet → deiedan = diezaiedan/diezazkiedan

...

eta gaur helduko gara i ber adizkiak baina abiatuz ti "*ezan"-subjuntiboak, hain zuzen emánez hasieran "de-" ordéz "die-", eta erdian "-i-" ("egin") ordéz "-za-" ("ezan"): "deizudan" ordéz "diezazudan":

diezazudan → deizudan
diezaiodan → deiodan (i+i =i)
diezazuedan → deizuedan
diezaiedan → deiedan (i+i =i)

...

Regularki, sinpleago eta euskara hutsa.

Eta orainaldian: " dizut → deizudan = diezazudan/diezazkizudan"

Ikusten genuén herenegun nóla sortu subjuntibo sinpleagoak ti forma indikatiboak an iraganaldia (erabiliz "egin" aditza: euskara hutsa), zein berdin erabiliko zirén kin objetu singularrak edo pluralak:

• "nion → neion = niezaion/niezazkion"  

• "zigun → zeigun = ziezagun/ziezazkigun" 

Gaurkoan, antzera, ikusiko dugu nóla sortzen diren orainaldiko subjuntiboak (kin "egin" aditza):

dizut → deizudan = diezazudan/diezazkizudan
diot → deiodan = diezaiodan/diezazkiodan
dizuet → deizuedan = diezazuedan/diezazkizuedan
diet → deiedan = diezaiedan/diezazkiedan

didazu → deidazun = diezadazun/diezazkidazun
diozu → deiozun = diezaiozun/diezazkiozun
diguzu → deiguzun = diezaguzun/diezazkiguzun
diezu → deiezun = diezaiezun/diezazkiezun

dit → deidan = diezadan/diezazkidan
dizu → deizun = diezazun/diezazkizun
dio → deion = diezaion/diezazkion
digu → deigun = diezagun/diezazkigun
dizue → deizuen = diezazuen/diezazkizuen
die → deien =  diezaien/diezazkien

dizugu → deizugun = diezazugun/diezazkizugun
diogu → deiogun = diezaiogun/diezazkiogun
dizuegu → deizuegun = diezazuegun/diezazkizuegun
diegu → deiegun =  diezaiegun/diezazkiegun

didazue → deidazuen = diezadazuen/diezazkidazuen
diozue → deiozuen = diezaiozuen/diezazkiozuen
diguzue → deiguzuen = diezaguzuen/diezazkiguzuen
diezue → deiezuen = diezaiezuen/diezazkiezuen

didate → deidaten = diezadaten/diezazkidaten
dizute → deizuten = diezazuten/diezazkizuten
diote → deioten = diezaioten/diezazkioten
digute → deiguten = diezaguten/diezazkiguten
dizuete → deizueten = diezazueten/diezazkizueten
diete → deieten =  diezaieten/diezazkieten

Euskara hutsa eta ondo sinpleagoak ki sortu eta erabili. [2060]

"neizun" = "ne(g)izun" tika (= "ti" baina guztiz disanbiguatuz bere funtzio ablatiboa = nondik) "egin" aditz laguntzailea

Atzokoan ikusten genituén honako forma laguntzaile tripersonal subjuntibo sinplifikatuak (euskara hutsa), zein berdin erabiliko zirén kin objetu singularrak edo pluralak:

• "nion → neion = niezaion = niezazkion"  

• "zigun → zeigun = ziezagun = ziezazkigun" 

Hortaz, gogoratu nahi genuke adizki horien serie osoa, zein ematen genuén an sarrera hau:

• 'neitzun' dá plurala e 'neizun' nola 'nitzun' dén plurala e 'nizun'

Har dezagun lehenengo parea on adizkiak (neizun - neitzun) tikan herenegungo sarrera (erantzunez ki hango komentarioa ganik Josu Lavin):

Nire ikuspegitik, ez litzake egon behar duda handirik gain egokitasuna on "neizun" moduko forma singularrak ki bete funtzio subjuntiboa an euskara batua. Azken buruan ari gara buruz adizki batzuk (subjuntibo singular horiek) zein erabili dirén an funtzio subjuntibo hori ia tikan "hasierá on denborak". Euren jatorria oso argia da: "egin" aditza (zein, momenturen batean hasi zen erabiltzen an perifrasi subjuntiboak):

neizun = negizun

Harago, "neizun" hori ez da baizik iraganeko forma indikatiboa, perténitzen ki "egin" aditza, zein momenturen batean hasi baitzen erabiltzen kin zentzu subjuntiboa (berdin nola "goazen" edo "gatozen", baina iraganaren kasuan adizkiak jada jantzita zekarrén bukaerako "-n" subjuntiboa):

on deizula

zein gero, perifrastikoki, honela ere emanen zen:

on egin deizula

Ez da, hortaz, adizki horietan ezer berezirik salbu euren laburtasuna (zeinen bila ari ginen) eta euren zilegitasun subjuntiboa (holaxe erabili dirá ez soilik sartaldean, baizik ere euskara zentralaren zati handi batean (gipuzkeran) atzo bertararte.

Gero dauzkagu pluralak, non batuko formek dúten erakusten arazo larriak. Hor, báda pluralak egiteko mekanismo bat, zeinen emaitzak diren aski laburrak (akaso laburrenak), eta zein ez den pertenitzen ki ezein hizkera, baizik ze da euskararen mekanismo orokorra, eta orokorki erabilgarria noiz ikusi egoki: hori da mekanismoa nondik, adibidez gipuzkeran, Azpeitiko varietatean, eta Errezilgo azpivarietatean, emanen duté "nitzun" nola plurala on "nizun":

edota "ziztan" nola plurala on "zidan", edota "zizkun" nola plurala on "zigun":

Aplikatuz mekanismo pluralgile orokor hori ki gure goiko subjuntibo singular regular batuak, aterako zaizkigú goragoko formak.

Bestalde, Zuberoan, erabiliz ber mekanismo pluralgile orokorra, oso antzeko formak erabiltzen dituzte afinda eman iraganeko indikatiboa, hala singularrean nola pluralean, baina bádira diferentziak ere. Adibidez, Larraineko varietatean, singularrean daukagu "neizün", "neizien", "nen", "zeneitan", "zeneikün", "zenen", "zeitan", "zeizün", "zeikün" eta "zen":

eta pluralean: "geneitzün", "geneitzien", "zeneiztatzien", "zeneitzen", "zeneizkützien", "zeneitzien", "zeiztaden", "zeitzien", "zeitzen", "zeizkien", berriro "zeitzien" eta berriro "zeitzen":

Forma hauek guztiak, niretzat, ez lirake baizik konfirmazioa ezen goragoko formetan euskararen mekanismo pluralgile orokorra ondo aplikatu dela. 

Goragoko seriean tipikoki soilik erabiliko lirake forma singularrak, salbu akaso an egokiera bereziak non azpimarratu nahiko genuke pluralitatea. [2060] [>>>]

"nion → neion = niezaion = niezazkion" edo "zigun → zeigun = ziezagun = ziezazkigun"

Atzokoaren harira, gogoratu nahi genuké ondoko pasartea aterea ti ondoko sarrera hau:

• Konkordantzia pluralek ondo astundu ahal dituzte flexio datiboak

Aurrena ondo finkatuta utzi beharko genuke ze, objektu-konkordantzia singularretan, "egin" aditza dá argiki sinpleagoa zein  "*ezan" aditza (eta baita regularragoa ere):

deion  = diezaion = diezon
deidazun = diezadazun
deiguzuen = diezaguzuen
deieten = diezaieten = diezeten
neizun  = niezazun
zeidaten = ziezadaten
geneizuen = geniezazuen
zeieten = ziezaieten = ziezeten

Pluraletan, "deizki-" formako laguntzaileek mantentzen dute abantaila argia respektu oraingo  "diezazki-" batuak (ez dagoelarik diferentzia handirik respektu "dietza-" formak):

deizkion = dietzaion = diezazkion
deizkidazun = dietzadazun = diezazkidazun
deizkiguzuen = dietzaguzuen = diezazkiguzuen
deizkieten = dietzaieten = diezazkieten
zeizkion = zietzaion = ziezazkion
zeizkidazun = zietzadazun = ziezazkidazun

eta erabilíz zenbait kontrakzio:

deizk(i)on = dietz(ai)on = diezazk(i)on
deizkidazun = dietzadazun = diezazkidazun
deizk(ig)uzuen = dietzaguzuen = diezazk(ig)uzuen
deizk(i)eten = dietz(ai)eten = diezazk(i)eten

Oro har sinpleena eta errazena litzaké "egin" subjuntibo datiboa. Edonola ere, esan behar da ze, konkordantzia pluralek ondo astundu ahal dituzte flexio datiboak, eta, nire ustez, preferenteki ez lirake eman behar konkordantzia horiek (zein, jakina, beti ere egonen liraké aukeran), erabilíz komunzki konkordantzia datibo singularrak, eta oso bereziki noiz objektua datór ondorenda flexio datiboa:

Eman nión nire gauza guztiak.
... afinda eman neión nire gauza guztiak.
Eman zigún gure gauza guztiak.
... afinda eman zeigún gure gauza guztiak.

Esan nahi baita:

• nion → neion = niezaion = niezazkion

• zigun → zeigun = ziezagun = ziezazkigun

Euskara hutsa.

... eta "egin" laguntzaile aktiboa

Genioén atzo, mintzatuz gain erabili adizki objetu-singularrak an erabilera plurala ere:

Gure ikuspuntutik, subjuntiboetan eta potentzialetan oso erraz egin liteke sinplifikazio hori.

eta erabilera horiek areago sinplifikatzen dira erábiliz "egin" laguntzaile aktiboa, batez ere an forma tripersonalak:

• geneion  = genezaion = genezaizkion

• geneioke = genezaioke = genezaizkioke

Euskara hutsa.

Amuriza (2012). "..., aditza, datibotik ez ezik, objektu pluraletik ere askatzea besterik ez litzateke falta,..."

Atzoko harian, gogoratu nahi genuke gure sarrera titulatzen:

• Amuriza (2012): "Objektu plurala aditzetik kanpora"

Atzo komentatzen genuén Txopik planteatutako aukera ki emán adizki guztiak an euren versio singularra, alegia, bagé objektu-konkordantzia plurala (jakina, noiz ere egoki den). Puntu horretaz, Xabier Amurizak hauxe zioen an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:181):

Hortxe: "euskaldun asko eta eskualde bat baino gehiago dira oso aspalditik, erdararik ia inork ez zekienetik, esaten datozenak: emon daigun eskerrak Jaungoikoari; babak egosita jan dot; emoiok goraintziak neure partez, eta abar eta abar".

Gure ikuspuntutik, subjuntiboetan eta potentzialetan oso erraz egin liteke sinplifikazio hori.

Beste hizkera bat non erabiltzen dirén "dio" formak kin objetu singularrak eta pluralak ere

Horrá beste hizkera bat non erabiltzen dirén "dio" forma singularrak ki adierazi objetu pluralak ere (ordezta "dizkio"): Urretxu-Zumarraga:

Berriro diogu: euskara hutsa.

Adibide bat: Gabiria, non erabiltzen dirá forma tripersonal singularrak an erabilera singularra eta plurala

Galdetzen zuén Txopi-k herenegun:

"Dio" ordez "dizkio", noiz eta den plurala, ¿izan ahal da hizkuntzaren evoluzioaren froga bat?

Ikus daigún adibide bat, Gabiria:

non ber adizkiak erabiltzen baitira an "LO" eta "LOS", zehazki forma tripersonal singularrak an erabilera singularra eta plurala, alegia "dio" baina signifikatuz "dio" eta baita "dizkio" ere. Euskara hutsa.

Nahiko paralelismo handia agertzen dá arten forma tripersonal transitiboak eta bipersonal intransitiboak gertatzen da an hizkera guztiak

 Genioén atzo:

Atzo ikusten genuen ...

...nóla banatuta daudén "hark-haiek-hari" adizkiak an hizkera ezberdinak:

Hortxe dauzkagú: "dizka", "dizka", "dizkio" eta baita "dio" formalki singularra an erabilera plurala.

eta gaurkoan ikusiko dugu nóla agertzen dirén "haiek hari" forma intransitiboak:

Hortxe dauzkagú "zaizko", "zaizka", "za(i)zkio" eta baita "zaio" formalki singularra an erabilera plurala, non paralelismoá arten forma tripersonal transitiboak eta forma bipersonal intransitiboak dén nabarmena. 

Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze nahiko paralelismo handia gertatzen da ez soilik an hizkera zentralak, baizik an hizkera guztiak, mendebaldekoak, zentralak eta ekialdekoak.

Eta "haiek hari" intransitiboa?

Atzo ikusten genuén...

...nóla banatuta daudén "hark-haiek-hari" adizkiak an hizkera ezberdinak:

Hortxe dauzkagú: "dizka", "dizka", "dizkio" eta baita "dio" formalki singularra an erabilera plurala.

eta gaurkoan ikusiko dugu nóla banatzen dirén "haiek hari" forma intransitiboak:

Hortxe dauzkagú "zaizko", "zaizka", "za(i)zkio" eta baita "zaio" formalki singularra an erabilera plurala, non paralelismoá arten forma tripersonal transitiboak eta forma bipersonal intransitiboak dén nabarmena.

Nóla banatuta daude gaur egun forma ezberdinak an hizkera ezberdinak?

Ikus daigun nóla banatuta daudén "hark-haiek-hari" adizkiak an hizkera ezberdinak:

Hortxe dauzkagú: "dizka", "dizka", "dizkio" eta baita "dio" formalki singularra an erabilera plurala.

Beti ere abiatuz ti '*eradun' (-i(r)au- > -iu- > -i-)

Hortaz:

... gure analisian, singularrean honela litzaké (ikus "Domene (2008): "... el grupo vocálico [iu] ... siempre se ha reducido a /i/ perdiendo el segundo elemento.""):

• -i(r)au- > -iu- > -i-

halan ze:

• diraut > diut > dit

• dirauzu > diuzu > dizu

• dirauo > diuo > dio

• diraugu > diugu > digu

• dirauzue > diuzue > dizue

• diraue > diue > die

"*eradun" oinarrikoak.

eta pluralean, bide beretik:

• -i(r)au- > -iu- > -i-

genuké:

• dirauzt > diuzt > dizt → ditzit > dizkit (edo: dirauzt → dirautzit > dirauzkit > diuzkit → dizkit)

• dirautzu → diutzu > ditzu

• dirauzka/dirauzko → diuzka/diuzko → dizka/dizko

• dirauzku > diuzku > dizku

• dirautzue → diutzue > ditzue

• dirauzte > diuzte > dizte (edo: dirauzkabe/diraukobe  → → diuzkabe/diuzkobe → dizkabe/dizkobe)
  

beti ere abiatuz ti "*eradun". [2051]

Azpeitia (Alt). ä, sonido entre a y e.

Atzokoan ikusten genuén koadro bat non agertzen zirén Azpeitiko forma tripersonalak, zeinen artean genuén:

• zuk haiek niri diztätzu

non dugún "ä" zeinua, zeinen esangura ez da hain argia: Hauxe da haren azalpena:

Aipuko "(Alt)" laburdura hori dago ki Altuna, nok bildu zituén atzoko adizkiak an Azpeitia. Beste autore batzuek ere, nola Azkue-k edo Bähr-ek erabili duté adierazpen hori, nola ikusi ahal dugun an ondorengo hitzak ti Yrizar (1982):

Beraz, "ä" zeinuak adierazi nahi dú soinu bat arten "a" eta "e". [2050] [>>>]

diztäzu vs dizkotzu vs ditxit (Azpeitiko hizkera)

 Atzokoan genioén:

..., Larramendi-k aipatzen dü:

• dirauzkit

zein, nola ikusten genuen atzo eta herenegun, ez litzaken hain zaharra nola bere kide "dirauzt" oinarrizkoagoa. Eta, bestalde, "dirauzkit" berriagoa formalki lotu liteke kin:

• *dirautzit

berdin nola herenegungo "dirauzkagu" kin "dirautzagu" regularra.

Eta gauza da ze, bide batetik edo bestetik, forma horien aldaerak ager daitezke an hizkera ezberdinak, eta are nahastuta an ber paradigma verbala an hizkera bat eta bera. Horrela hizkera batzuetan izan ahal dugú:

• dizkit

eta beste batzuetan

• ditzit

Baina, testigatu al dá adibidez "hark haiek niri ditzit" adizkia?

Ikus daigún orain, aurrekoaren adibide, Azpeitiko paradigma tripersonala, non aurki daitezke derivatuak ti:

• di(rau)zta- 

nola dén:

• (di(rau)ztazu >) diztäzu 
  

berdin nola derivatuak ti:

• di(rau)zko-

nola dén:

• (di(rau)zkotzu >) dizkotzu 
  

eta baita formak nola:

• (ditzit >) ditxit

denak ere an paradigma tripersonal berbera (klikatu gain irudia ki ikusi hobeto):

eta, euren diversitatean, denak ere sortuak ti "*eradun" oinarria.

"dizta-" vs "dizkit" vs "ditzit"

Hala "hark haiek niri dizkit" nola "hark haiek niri ditzit" sar daitezke an ber espazioa e aukera verbalak zein derivatzen den ti "*eradun" aditza. Eta, bide batetik edo bestetik, amaitu daitezke agertzen batzuk edo besteak an distantzia oso txikiak, eta baita nahastuta an ber paradigma verbala.

Adibidez, Larramendi-k aipatzen dü:

• dirauzkit

zein, nola ikusten genuen atzo eta herenegun, ez litzaken hain zaharra nola bere kide "dirauzt" oinarrizkoagoa. Eta, bestalde, "dirauzkit" berriagoa formalki lotu liteke kin:

• *dirautzit

berdin nola herenegungo "dirauzkagu" kin "dirautzagu" regularra.

Eta gauza da ze, bide batetik edo bestetik, forma horien aldaerak ager daitezke an hizkera ezberdinak, eta are nahastuta an ber paradigma verbala an hizkera bat eta bera. Horrela hizkera batzuetan izan ahal dugú:

• dizkit

eta beste batzuetan

• ditzit

Baina, testigatu al dá adibidez "hark haiek niri ditzit" adizkia?

"dirauzku" forman "-k-" hori ez da epentetikoa, baizik oinarrizkoa ("-z+gu = -zku", bitarten an dirauzka", "-k-" báda epentetikoa, ez da oinarrizkoa

Genioen atzo:

Nolabait esan, "dirauzku" dá ber sailekoa zein "dirautza  / dirautzo" edo "dirauzt" edo "dirautzu", dá oinarrizko forma bat, zaharragoa zein "dirauzkagu" (zeinen oinarrizko forma litzaké "dirautzagu"). 

Eta, nóndik edo nóla sortu dirá "dirauzkagu" moduko formak? Gauza da ze Oregiren goragoko zerrendan ikusten ditugú formak nola:

• dirautza

eta baita nola:

• dirauzkagu  (dirauzka)

non azken forma horiek akaso sortuko zirén gáiti atrakzioa ti "dirauzku" oinarrizkoa, bilatuz paralelismoa arten "dirauzku" eta "dirauzka" / "dirauzkagu".

Esan nahi baita ze "dirauzku" forman "-k-" hori ez da epentetikoa, baizik oinarrizkoa ("-z+gu = -zku"), bitarten an "dirauzka", "-k-" báda epentetikoa, ez da oinarrizkoa, eta akaso sortua ti "dirauzku" eredua.

"dirauzku > diuzku > dizku" ("-irau- > -iu- > -i-") versus "dirauzkagu"

Jarraituz orain kin Azpeitiko hizkera, ikusten dugu ondoko paralelismoa arten "hari"-formak eta "guri"-formak:

• dizko (hari)

• dizku (guri)
  

non "dirauzku" adizkia orobat agertzen zaigú an Oregi (1972:359; "Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)"]

eta nondik regularki:

• dirauzku > diuzku > dizku ("-irau- > -iu- > -i-")

Nolabait esan, "dirauzku" dá ber sailekoa zein "dirautza  / dirautzo" edo "dirauzt" edo "dirautzu", dá oinarrizko forma bat, zaharragoa zein "dirauzkagu" (zeinen oinarrizko forma litzaké "dirautzagu"). 

Eta, nóndik edo nóla sortu dirá "dirauzkagu" moduko formak? Gauza da ze Oregiren goragoko zerrendan ikusten ditugú formak nola:

• dirautza

eta baita nola:

• dirauzkagu (dirauzka)

non azken forma horiek akaso sortuko zirén gáiti atrakzioa ti "dirauzku" oinarrizkoa, bilatuz paralelismoa arten "dirauzku" eta "dirauzka" / "dirauzkagu".

Eta egun ere ... "dizkot" (Azpeitia/Azkoitia)

Ikusten ari gara nóla Larramendi-k XVIII. mendean jaso zituén oso aditz-forma interesgarriak an Azpeitia/Azkoitia:

• dirautzat

• dirauzkit

non:

• dirautzat / dirautzot > dirauzkat / dirauzkot > ("-irau- > -iu- > -i-") > dizkat / dizkot
  

• dirauzkit > ("-irau- > -iu- > -i-") > dizkit

 halan ze, oraino XVIII. mendean, testigatzen dirá "dizkat / dizkot" formak (ikus sarrera hau): 

eta galdera dá: zéin forma erabiltzen dira egun an Urolako hizkera horiek (Azpeitia, Azkoitia)? Ba, zehazki, eta regularki, ber "dizkat / dizkot" adizkiak, nola ikusi ahal dugun an ondorengo koadroa referitua i Azpeitia:

hala nola ere an ondorengoa referitua i Azkoitia:

Ikusten denez, bi taula horiek agertzen dirá eraikiak gain "dizko" ("-irau- > -iu- > -i-").

Ez dugu behar "*nin" erroa ki azaldu euskara zentraleko tripersonalak, ez singularrak ezta pluralak ere

 Atzo ikusten genuén ondorengo koadroa ti Leturiaga (2019:149), zeinen titulua dén:

*nin erroko osagarri pluraldun adizki tripertsonalak Beterriko eta Urolaldeko testuetan

Baina gauza da ze ez dugu behar "*nin" erroa ki azaldu euskara zentraleko tripersonalak, ez singularrak ezta pluralak ere (ikus ere sarrera hau).

Guztiz regularki ("-irau- > -iu- > -i-"): "dizka" (lehenago) eta "dizko" (geroago) an Urolaldea an bigarren erdia e XVIII. mendea

Azken sarreretan ikusten ari gara nóla:

• *eradun oinarrian "-i(r)au- > -iu- > -i-" → "dit, dizu, dio ..."

singularretan, eta baita pluraletan ere:

• dirauzkit > diauzkit > diuzkit > dizkit 

Eta, atzo genioenez, regularitate horretan ez da sartzen:

• dirautzat > dirauzkat > diozkat ("-irau- > -iu- > -i-") 

baizik, regularki:

• dirautzat > dirauzkat > dizkat ("-irau- > -iu- > -i-")

edo:

• dirautzot > dirauzkot > dizkot ("-irau- > -iu- > -i-")
  

non goragoko "diozkat" hori dén irregularitate bat barné arau fonetiko orokorra ("-irau- > -iu- > -i-"), seguruena sortua gáiti analogia kin "diot" singularra (hori ere ti "dirauot > diot"). Horrela azaltzen genuén hemen:

• Adizki singularren kokapen geografiko-kronologikoak ere lagunduko luké valoratzen zéin izan zitekén 'dio...' forma singularren eragina gain evoluzio normala te '*eradun' gisako adizki pluralak

Esan nahi baita ze "dizkat / dizkot" dirá regularrak (*eradun), bitarten "diozkat" aldentzen dá ti regularitate hori.

Eta kontuan hartuz ze hala "dirautzat" nola "dirauzkit" erabiltzen zirén adibidez an XVIII. mendeko Azpeitia (Larramendi-k aipatuak an mende horretako lehen erdia):

• 'dirautzat', 'dirauzquit' formak an XVIII mendeko Azpeitia eta Azkoitia

galde geneioke i gure burua noláko formak erabiliko zirén an Urolaldea noiz aurrerago joán XVIII. mende hori (zehazki an bere bigarren erdia). Leturiaga-k jasotzen ditú forma horiek (an bere "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez", 2019:148): 

non aurkitzen ditugún hala "dizka" (lehenago) nola "dizko"(geroago), guztiz regularki ("-irau- > -iu- > -i-").

dirautzat > dirauzkat > dizkat ("-irau- > -iu- > -i-")

Atzokoan komentatzen genuén hau:

Genioén an:

• 'dirautzat', 'dirauzquit' formak an XVIII mendeko Azpeitia eta Azkoitia

nóla XVIII. mendean bázeuden Azkoitian eta Azpeitian adizkiak nola

• dirauzkit

zeintatik, suposatzen genuenez, atera zitezkén adizki laburragoak nola:

• dizkit

nahizta ez genuen asmatzen emáten bilakaera horren ibilbide zehatza:

• dirauzkit > diauzkit (>?) dizkit

Orain, justuki aplikatuz lehengo eguneko bilakaera:

• *eradun oinarrian "-i(r)au- > -iu- > -i-" → "dit, dizu, dio ..."

zuzenean aterako zaigú:

• dirauzkit > diauzkit > diuzkit > dizkit 

gain "*eradun" aditza.

Bide beretik, goragoko bigarren derivazio hori ez litzake izan behar:

• dirautzat > dirauzkat > diozkat ("-irau- > -iu- > -i-") 

baizik, regularki:

• dirautzat > dirauzkat > dizkat ("-irau- > -iu- > -i-")

edo:

• dirautzot > dirauzkot > dizkot ("-irau- > -iu- > -i-")
  

non goragoko "diozkat" hori dén irregularitate bat barné arau fonetiko orokorra ("-irau- > -iu- > -i-"), seguruena sortua gáiti analogia kin "diot" singularra (hori ere ti "dirauot > diot"). Horrela azaltzen genuén hemen:

• Adizki singularren kokapen geografiko-kronologikoak ere lagunduko luké valoratzen zéin izan zitekén 'dio...' forma singularren eragina gain evoluzio normala te '*eradun' gisako adizki pluralak

Esan nahi baita ze "dizkat / dizkot" dirá regularrak (*eradun), bitarten "diozkat" aldentzen dá ti regularitate hori.