Lambrecht (1994) burúz perpaus mailako fokuak: "The pragmatic function of sentences like [perpaus mailako fokuak] will be called EVENT-REPORTING." [alegia, ohiko funtzioa on egunkarietako titularrak]

Jarraituz mintzatzen burúz ordena posible ezberdinak an kontextu komunikatibo konkretuak, ikus daigun zér zioen Knud Lambrecht-ek (oinarrizko referentzia baita) an bere "Information structure and sentence form: Topics, focus, and the mental representations of discourse referents" (1994) burúz perpaus mailako fokuak, bidéz honako esaldia (aipatua an gure master-lana, 2010):

(a) The CHILDREN went to SCHOOL

The answer in [(a)] is not, or at least not primarily, construed as conveying information about the children. Rather its function is to inform the addressee of an EVENT involving the children as participants. The pragmatic function of sentences like (a) will be called EVENT-REPORTING. In [(a)], the pragmatic presupposition required by the reply is merely that something happened. Since the focus of the assertion covers the entire proposition "The children went to school," the sentence is contextually relatively independent and could be felicitously uttered "out of the blue". [Lambrecht, 1994: 124]

Hortik gaur nabarmendu nahi genuke ze halako foku zabalen helburu pragmatikoa dá...

...to inform the addressee of an EVENT involving the children [zein den sujetua] as participants. The pragmatic function of sentences like (a) will be called EVENT-REPORTING. [Lambrecht, 1994: 124]

Ikusten denez, halako perpaus mailako foku zabalen helburu pragmatikoa izanen litzaké ohiko funtzioa on egunkarietako titularrak, justuki euren ohiko funtzio berbera. [2402]

Azentu diskursibo horrek, aukeran, argi uzten du ze esaldiaren parte rhematikoena agertzen dá aurrerago zein aditza

Genioen atzo ze:

Bihar gogoratuko dugu nóla geldituko liraken esaldi horiek kin azentu diskursiboa.

Hauek ziren atzoko lau esaldiok:

Patxik ESNÉA edan du (enfatikoa)

Patxik esnéa edan du (neutroa)

Patxik edan du ESNÉA (enfatikoa)

Patxik edan du esnéa (neutroa)

halan ze, idatzita kin azentu diskursiboa geldituko liraké honela:

1.: Lehenengo biek ez lukete eramango azentu ortografikorik:

Patxi esnea edan du.  

2.: eta azken biak, aukeran, eraman ahalko lukete azentu ortografikoa an aditz laguntzailea erákutsiz (aurrerantzako) norabide rhematikoa:

Patxik edan dú esnea.

Hain sinple: azentu horrek, aukeran, argi uzten du ze esaldiaren parte rhematikoena bilatu behar dá aurrerago zein aditza, eta ez atzerago. Azkenik esan ze azentuak ez du desberdintzen artén azentu neutroa eta azentu enfatikoa. [2401] [>>>]

Atzoko lau erantzun-ereduak agertzen dirá an Euskaltzaindia (2011): hiru explizituki, eta laugarrena inplizituki noiz esaten den ze ustezko galdegaiek (ez enfatikoek, neutroek) ez dute toki jakinik an esaldia

Atzokoan aipatzen genituén ondoko lau erantzun-eredu hauek:

Patxik ESNÉA edan du (enfatikoa)

Patxik esnéa edan du (neutroa)

Patxik edan du ESNÉA (enfatikoa)

Patxik edan du esnéa (neutroa)

Eta esan ahal da ze laurak ere aipatzen dirá, inplizituki edo explizituki, an Euskaltzaindia (2011). Horrá lehenengo hiruen aipamen explizitua (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa" (Euskaltzaindia - Jagon Saila - Corpus Batzordea, 2011):

                            ...

                             ...

Eta ulertzen dugu ze goragoko laugarren eredua inplizituki onartzen ari da noiz esaten den ze ustezko galdegaiek (hau da, ez enfatikoak, neutroak, azentu neutroa daramatenak) ez dute toki jakinik an esaldia (2011:53):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak.[Euskaltzaindia, 2011:53]

Bai, laurak ere onartu zirén an Euskaltzaindia-ren goragoko referentzia (2011). Azken aipu horretan esaten da ze:

Idatzian testuinguruak laguntzen digu galdegaia antzematen.

Baina, beharrezko balitz, ez litzake arazorik egon behar ki kokatu azentu sinple bat an aditza markátuz norabide rhematikoa (azentu diskursiboa edo rhematikoa). Bihar gogoratuko dugu nóla geldituko liraken esaldi horiek kin azentu diskursiboa. [2400] [>>>]

Lau erantzun horiek dirá erantzun zuzenak eta erabiliak, eta esango genuke ze akaso erabilienak izanen dirá justuki bi postverbalak

Honela hasten genuén ondoko sarrera:

• Euskaltzaindiak ez du onartzen "objetu mailako foku neutroa", baizik soilik "objetu mailako foku markatua, hanpatua, galdegaia" 

Atzoko sarreran genioenez, 2021eko gramatikan (berdin nola an EGLU) Euskaltzaindia-k ez du onartzen "objetu mailako foku neutroa". halan ze "objetu mailako fokuak" derrigor izan behar dirá hanpatuak, enfatikoak, galdegaiak:

Hirugarren interpretazioan, ordea, nora joan dira? zati galderaren erantzuntzat hartuko genukeenean, osagai bat nabarmentzen dugu informazio egituran. Izan ere, zati galderetan beti izaten da aurresuposizio bat, aldez aurretik dakigun zerbait (gure lagunak norabait joan dira) eta ezagutzen ez dugun elementuren bat (NORA joan diren, zehazki); azken honetaz egiten da galdera, hain zuzen ere. Horixe da informazio egituran nabarmentzen dugun osagaia. Galdegai deitzen zaio euskaraz osagai horri (foku nazioartean). [Euskaltzaindia, "Euskararen Gramatika", 2021:1867-1868]

eta, hor genioenez, hala gertatzen da an 2021eko "Euskararen Gramatika",...

...berdin nola an EGLU...

eta atzoko aipuaren jarraieran dugú aipua non justuki esaten dén hori, alegia...

..."objetu mailako fokuak" derrigor izan behar dirá hanpatuak, enfatikoak, galdegaiak...

Ikus daigun Euskaltzaindia-ren esanetan ("EGLU-I Eranskina", 1987:30):

Ordena ez markatua duen perpaus batean ikus daiteke guzti hau:

(16) Patxik esnea edan du

Perpaus horrek. jakina denez, bi interpretazio diferente izan ditzake: batean, esnea ez da hanpatua, zer gertatu den edo Patxik zer egin duen besterik gabe esaten baitu. Beste interpretazio batean. alabaina, Patxik zer edan duen esaten du hiztunak (aurkaritzako joko batean ikusten den bezala, eta ez ardoa).

Irazkina (hau da, esnea edan du) berdina da bi interpretazio horietan. baina bigarren interpretazioan baizik ez da agertzen galdegaia (esnea). Esan gabe doa, mintzatzen garenean, desberdinketa hori ederki egiten dugula, esnea edan du ez baita bietan molde berean esaten. [Euskaltzaindia, "EGLU-I Eranskina", 1987:30]

Horrek esan nahiko luke ze, adibidez, "Zér edan du Patxik?" galdetuta, erantzunean soilik eman litekén erantzun hanpatua eta SOVkoa:

Patxik ESNÉA edan du

eta ez dela posible erantzutea kin azentu neutroa (eta ordena neutroa):

Patxik esnéa edan du

berdin nola ere:

Patxik edan du ESNÉA

edo, aráuz hiztunaren helburu komunikatiboak: 

Patxik edan du esnéa

Baina, lau erantzun horiek dirá erantzun zuzenak eta erabiliak, eta esango genuke ze akaso erabilienak izanen dirá justuki bi postverbalak. [2399] [>>>]

Euskaltzaindia an EGLU (1987): "Galdegaia, hortaz, irazkinaren barnean ''hanpatua" den elementu gisa kontsidera genezake."

Atzokoan, momentu batean zehazten genuen nola...

...foku hanpatua izan ahal dén txikiagoa zein informazio rhematikoa... 

eta justuki puntu hori argi utzi nahi genuke gaur bitártez ondoko pasartea aterea ti EGLU (Euskaltzaindia, 1987):

Gramatika askotan irazkina [gure "rhema"] eta galdegaia nahasirik agertzen dira, baina hobe litzaceke bi kontzeptuak elkarrenganik bereiztea. Galdegaia, hortaz, irazkinaren barnean ''hanpatua" den elementu gisa kontsidera genezake. Kontzeptu hertsiagoa. beraz. Horrenbestez., ohar gaitezen mintzagaiaz hitz egin dugunean ere mintzagai "hanpatua" ager zitekeela esan dugula. Bada, hemen ere antzera: irazkinaren barruan elementu bat ager daiteke denen gainetik nabarmen eta hori izanen dugu galdegaia.

Bide horretatik, izan ahal dugú esaldi bat osoki rhematikoa non nabarmentzen dugún foku hanpatu bat (galdegaia), nola an ondoko esaldi osoki rhematikoa kin ordena neutroa, nahiz egón foku hanpatua:

(3) duela bi ordu sekulako istripua izan da San Martin kalean

zeintaz jada mintzatu ginén adibidez an sarrera hau edota hemen ere. [2398] [>>>]

Galdera orokorren erantzunak izan ahal dirá SVO kin O neutroa edo markatua, eta galdera zehatzagoen erantzunak ere izan ahal dira SVO kin O neutroa edo markatua

Atzokoan azpimarratzen genituén ondoko patroi informatiboak (thematiko-rhematikoak) kin SVO ordena eta azentu neutroa edo markatua an objetua beti ere:

Eta justuki horixe azpimarratu nahi genuke gaur hemen, ordena neutroa doala harago zein SOV ordena, izan ere reivintikatu behar dugú (eta erábili noiz iruditu egoki):

SVO ordena kin parte rhematikoena an O (kin azentu neutroa edo markatua) 

non, parte rhematikoena izan ahal dén enfatikoa edo neutroa (azentua izan ahal dá enfatikoa edo neutroa gain O), eta non S askotan eliditu egiten den, bide emánez ki:

VO ordena kin parte rhematikoena an O (kin azentu neutroa edo markatua)

eta non, berriro ere, parte rhematikoena izan ahal dén enfatikoa edo neutroa (azentua izan ahal dá enfatikoa edo neutroa gain O).

Horrela, izan ahal dugú, eta izaten dugú:

• SVO kin SVO (dena) rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

• SVO kin S thematikoa eta VO rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

• SVO kin SV thematikoa eta O rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

esan nahi baita ze, nola genioen an gure master tesia (2010), galdera orokorren erantzunak izan ahal dirá SVO kin O neutroa edo markatua, eta galdera zehatzagoen erantzunak ere izan ahal dira SVO kin O neutroa edo markatua aráuz intentzio komunikatiboak on hiztuna. 

Horrá galdera-erantzun orokor battzuk, zehazki "Zér berri?" galderari erantzutekoak, non horiz emanen dugún informazio rhematiko guztia, nahiz foku hanpatuak mugatuagoak izan ahal diren:

Zer gertatu da? Peruk erosi du etxé bat.

Zer gertatu da? Peruk erosi du ETXÉ bat.

eta beste batzuk zehatzagoak, mugatuagoak:

Zer erosi du Peruk? Peruk erosi du etxé bat.

Zer erosi du Peruk? Peruk erosi du ETXÉ bat.

edo hauek, non, berriro ere, foku hanpatua izan ahal dén txikiagoa zein informazio rhematikoa (bigarren erantzunean hala da):

Zer egin du Peruk? Peruk erosi du etxé bat.

Zer egin du Peruk? Peruk erosi du ETXÉ bat.

Tipikoki, eta ez badago interferentzia berezirik, zenbat eta exigentzia komunikatibo handiagoa,  orduan eta SVO gehiago. [2397] [>>>]

SVO ordena kin parte rhematikoena an O (kin azentu neutroa edo markatua)

Azken sarreretan mintzatu gara gain Juan Garzia-ren ordena neutro hiperzurruna (2014, ikus sarrera hau), eta gero komentatu dugú ze "Euskararen gramatika"-n (2021, ikus sarrera hau) aurkezten dá ordena neutro bat erlaxatuxeagoa zein Juan Garzia-rena, baina non, oraindik ere, ez den kontuan hartzen SVO ordena neutroa. 

Eta justuki horixe azpimarratu nahi genuke gaur hemen, ordena neutroa doala harago zein SOV ordena, izan ere reivintikatu behar dugú (eta erábili noiz iruditu egoki)...

SVO ordena kin parte rhematikoena an O (kin azentu neutroa edo markatua) 

non, parte rhematikoena izan ahal dén enfatikoa edo neutroa (azentua izan ahal dá enfatikoa edo neutroa gain O), eta non S askotan eliditu egiten den, bide emánez ki...

VO ordena kin parte rhematikoena an O (kin azentu neutroa edo markatua)

eta non, berriro ere, parte rhematikoena izan ahal dén enfatikoa edo neutroa (azentua izan ahal dá enfatikoa edo neutroa gain O).

Horrela, izan ahal dugú, eta izaten dugú

• SVO kin SVO (dena) rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

• SVO kin S thematikoa eta VO rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

• SVO kin SV thematikoa eta O rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

berdin nola izan ahal dugún:

• SOV kin SOV (dena) rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

• SOV kin S thematikoa eta OV rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

• SOV kin S eta V thematikoak eta O rhematikoa eta azentu neutroa edo markatua an O.

Denak ere existitzen dira, normaltasunez erabiltzen dirá noiz uste egoki, eta justuki SVO ordena horiek dirá ezinbestekoak an garapen dikursiboa on euskara. Zér eginen dugu? Baztértu an arau estandarra?. [2396] [>>>]

Ikusten dugunez, "Zér berri?" galderari erantzun ahal zaio kin foku markatua ere, zeinen aurreko (eta osteko) informazio guztia izan ahal dén rhematikoa

Aurreko sarreretan egon gara komentatzen adibide bat, aportatua ga Euskaltzaindia an bere EGLU-I (1985) eta aipatua ganik Itziar Laka an bere gramatika (1996):

(3) duela bi ordu sekulako istripua izan da San Martin kalean

halan ze, esana dugunez:

1.: esaldi horrekin, non informazio guztia dén rhematikoa, erantzun ahal zaio ki "Zér berri?" galdera;

2.: esaldi horren ordena dá ordena neutroa (nahiz aditza ez dagoen an bere amaiera);

3.: hala ere, argudiatu dugunez, esaldi hori ez da neutroa zeren "sekulako" indartzaile expresibo horrek eragiten dú foku hanpatu bat, foku estu bat kin azentu markatua (zein den "sekulako istripua" osagarria).

Esan nahi baita ze "Zér berri?" galderak ez du halabeharrez eragiten erantzun neutro bat, edo bestela esanda, nahiz esaldiko material osoa (edo parte bat) izán rhematikoa, horrek ez du eliminatzen aukerá on foku estua baldin hiztunak hala nahiago badu akaso zatio arrazoi subjetiboak.

Ondorioz, foku estu baten aurretik ez da derrigor egon behar soilik material thematikoa, baizik ze egon daiteke material rhematikoa ere, eta are soilik material rhematikoa nola an adibidea zeintan ari garen. Hala genioen an gure master-tesia ti 2010, atzo aipatua, non adibiderako erabiltzen genuén foku estu postverbal bat:

Elementu fokalizatuaren aurrean ager daitezkeen elementuak ez dira nahitaez topikoak izan behar: elementu errematikoak ere ager daitezke (aditz errematikoa adibidez). [Zer gertatu da? Peruk erosi duela ETXE bat]. [Gure master-tesia, 2010:116]

Esan nahi baita ze:

Zér gertatu da?

galderari erantzunez, ematen genuén foku estu postverbal bat ("ETXE bat" osagarria):

Peruk erosi duela ETXE bat

non, atzokoan genioenez, informazio guztia dén rhematikoa, baina non hiztunak, erántzunez ki bere helburu komunikatiboak, erabaki du hanpátzea objetua kin azentu markatua: 

..., informazio guztia berria izateak ez dakar hiztunak ez duela intentzio komunikatibo bereziturik informazio hori ematean. Eta hain zuzen ere, hiztunaren intentzioak erabaki dezake delako esaldia ordena batean edo bestean, azentuera batekin edo bestearekin, edo pausarekin ematea ala ez. Adibidez, hiztunak bere helburu komunikatiboetarako egoki uste badu, azentu markatua jar liezaioke erremaren elementu jakin bati, elementu hori galdegai bihurtuz.

Jakina, gorago ikus dugunez, berdin ere gerta daiteke kin foku estu preverbalak:

Peruk ETXE bat erosi duela.

berriro erántzunez ki ber "Zér berri?". [2395] [>>>]

Informazio guztia berria izateak (rhematikoa izateak) ez dakar berez esaldiaren neutrotasuna

Amaitzen genuen gure atzoko sarrera esánez:

Beraz, egonen ginake aurrén esaldi bat non material osoa dén rhematikoa, baina non hiztunak eratu dú foku enfatiko bat, prosodikoki markatua, halan ze ezin esan daiteke esaldia neutroa denik. Esan nahi baita ze, nahiz galdera orokor horri erantzun, nahiz ordena neutroa izan, esaldia ez da neutroa. 

Bai, zeren gauza da ze, nola genioen an gure master-lana ("Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010:95): 

..., informazio guztia berria izateak ez dakar hiztunak ez duela intentzio komunikatibo bereziturik informazio hori ematean. Eta hain zuzen ere, hiztunaren intentzioak erabaki dezake delako esaldia ordena batean edo bestean, azentuera batekin edo bestearekin, edo pausarekin ematea ala ez. Adibidez, hiztunak bere helburu komunikatiboetarako egoki uste badu, azentu markatua jar liezaioke erremaren elementu jakin bati, elementu hori galdegai bihurtuz.

Bai, esaldiko informazio guztia berria (rhematikoa) izateak ez dakar derrigor foku zabal, neutro, anbiguoa, baizik ze kontextu horretan ondo ager dakiguke foku estu, markatu, inanbiguo bat, zek apurtuko luke esaldiaren neutrotasuna, nola an atzoko esaldia:

(3) duela bi ordu sekulako istripua izan da San Martin kalean

zeintan daukagun halako adibide bat non informazio guztia rhematikoa izanda ere, bádugun galdegai bat, foku markatu bat. Izan ere, diogunez, informazio guztia berria izateak (rhematikoa izateak) ez dakar berez esaldiaren neutrotasuna. [2394] [>>>]

Nahizta esaldi horretako informazio guztia dén berria (erantzunez ki "Zér berri?"), eta nahizta ordena izán neutroa, báda hor foku enfatiko bat: "sekulako istripua" ("sekulako" indartzaile expresibo-enfatiko horrek azentu markatua eragiten baitu)

Amaitzen genuen atzoko sarrera aipátuz ondoko esaldi hau (originalki emana an EGLU eta aipatua ganik Itziar Laka, 1996):

(3) duela bi ordu sekulako istripua izan da San Martin kalean

zeintaz genioén:

Zenbait komentario egin nahi genituzke burúz esaldi hori baina gaurkoan soilik azpimarrtu nahi genuke ze Laka-k aipatutako ordena neutro horretan "San Martin kalean" agertzen dén postverbalki. 

Hain zuzen, komentatu nahi genuke ze:

1.: Bai, esaldi hori izan ahal da erantzuna ki galdera orokor bat nola "zer gertatu da?" edo akaso hobe "zér berri?:

In this case we would be implicitly answering the question zer gertatu da? 'what happened?' [Itziar Laka, "A brief grammar of euskara" 1996]

2.: Bai, esaldi horren ordena konsideratu ahal dá ordena neutroa:

In this case we would be implicitly answering the question zer gertatu da? 'what happened?', which triggers neutral word order in the sentence,... [Itziar Laka, "A brief grammar of euskara" 1996]

baina, eta hemen dator gure objezioa:

3.: Ez, esaldi hori ezin liteke konsidera esaldi neutroa (nahiz bái izan ordena neutroa), zeren esaldi horretan izanen genuké foku enfatiko bat, foku estu bat, foku markatu bat kin azentu markatu bat, eta ez foku neutro bat, foku zabal bat edo foku ez-markatu bat kin azentu neutro bat.

Nahizta esaldi horretako informazio guztia dén berria, ezezaguna, ez-presuposatua, eta nahizta ordena neutroa izan, gauza da ze, gure ikuspegitik bederen, báda hor foku ondo enfatiko bat:

...sekulako istripua...

izan ere, "sekulako" indartzaile expresibo-enfatiko horrek ez baitu zirrikitu handirik uzten ki neutrotasuna.

Beraz, egonen ginake aurrén esaldi bat non material osoa dén rhematikoa, baina non hiztunak eratu dú foku enfatiko bat, prosodikoki markatua, halan ze ezin esan daiteke esaldia neutroa denik. Esan nahi baita ze, nahiz galdera orokor horri erantzun, nahiz ordena neutroa izan, esaldia ez da neutroa. [2393] [>>>]

Itziar Laka (1996): "For instance, the EGLU grammar provides examples like (3) as neutral word orders: (3) 'duela bi ordu sekulako istripua izan da San Martin kalean' where the locative phrase San Martin kalean 'in San Martin street', follows the verb."

Amaitzen genuen gure atzoko sarrera azpimarrátuz ze Euskaltzaindia-k ("Euskararen gramatika", 2021) noiz adierazi zértan den ordena neutroa, finean ateratzen dú...

...osagarri zirkunstantzialen kokapena ti arau neutroa:

Kontu korapilatsua da, azterketa gehiagoren beharra duena. Dena den, subjektua, objektua, zehar-objektua eta aditza dira hizkuntza batean ordena kanonikoa nolakoa den aztertzeko kontuan hartzen diren osagaiak. [Euskaltzaindia, 2021:1863] 

Hortaz, konsidera geinke (genei, geneike,genegike, genezake) ze...

Dena den, subjektua, objektua, zehar-objektua eta aditza dira ordena kanonikoa nolakoa den aztertzeko kontuan hartzen diren osagaiak. [Euskaltzaindia, 2021:1863]

Eta horrek bide emanen liguke ki konsideratu adibidez lehengo eguneko esaldi hura (ikus berriro beherago) nola neutroa barné eredu estandarra, esan nahi baitá kin zilegitasun estandarra, nola genioen an sarrera hau:

Nazioarteko adituek duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte Ozeano Artikoan.

Amaitzeko esán ze, besterik ezean (kontextu aski berezirik ezean), ordena neutroko titular periodistikoak neutrotzat jo beharko lirake.

Puntu honetaz ere honatu nahi genuké ondorengo aipua ti Itziar Laka-ren "A brief grammar of euskara" (1996), non dioén: 

The neutral order of elements in the sentence is the one ill ustrated in the examples above, and schematized in:

(2) [Ergative) [Dative) [Absolutive) (verb + inflection)

That is, given the language typology proposed by Greenberg, it is standardly assumed that Euskara is a Subject-Object-Verb (SOV) type language (de Rjjk 0969)). Regarding phrases that do not agree with the verbal inflection, such as adverbs and postpositional phrases, it is not so clear what the neutral word order is. For instance, the EGLU grammar provides examples like (3) as neutral word orders:

(3) duela bi ordu sekulako istripua izan da San Martin kalean

...

where the locative phrase San Martin kalean 'in San Martin street', follows the verb. This is a possible word order if, as noted by the EGLU grammar, we get home and want to provide this information, which is entirely new to our listeners. ln this case. we would be implicitly answering the question zer gertatu da? 'what happened?', which triggers neutral word order in the sentence, because the entire sentence is informationally relevant in this case. [Itziar Laka, "A brief grammar of euskara" 1996]

Zenbait komentario egin nahi genituzke burúz esaldi hori baina gaurkoan soilik azpimarrtu nahi genuke ze Laka-k aipatutako ordena neutro horretan "San Martin kalean" agertzen dén postverbalki. [2392] [>>>]

Euskaltzaindia (2021). "Dena den, subjektua, objektua, zehar-objektua eta aditza dira hizkuntza batean ordena kanonikoa nolakoa den aztertzeko kontuan hartzen diren osagaiak."

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla Juan Garzia-ren ordena sintaktiko neutroa (an esaldi neutroak, non ez dagoen galdegairik) dén zurrun-zurruna (preseski, SOV zurrun-zurruna), hala respektu posizioa on sujetua, osagarri direktoa, indirektoa eta aditza an esaldi transitiboak, nola ere respektu posizioa on bestelako osagarri zirkuntantzialak, zeinen kokapen neutroa ondo zehaztuta legoke ondóren sujetua. Horretaz, gogora daigun ondorengo sarrera:

• Juan Garzia (2014) burúz ordena neutroa on osagarri zirkunstantzialak: "subjektua (abs./erg.) [edo datiboa] / zirkunstantziala(k) / .../ aditza"

Euskaltzaindia, bere aldetik, ez da hain exigente/zurruna respektu ordena neutro transitibo hori, nahiz onártu Juan Garzia-ren ereduaren muina, hau da haren eredua respektu posizioa on sujetua, osagarri direktoa, indirektoa eta aditza an esaldi transitibo neutroak, nola genioen an sarrera hau:

• Ordena neutroan, aditza an esaldi-bukaera eta justuki lehenago kokatuko dá bere objetua

nondik:

Alegia:

subjektua (erg.) / zehar objektua / objektua / aditza ["Euskararen Gramatika, 2021:1862]

Báda, ordea, diferentziarik artén Juan Garzia-ren eredua eta Euskaltzaindia-k dioena, izan ere, osagarri zirkunstantzialetan, Euskaltzaindia-k (2021) ez du jokatzen hain zurrun nola Juan Garzia-k (nahiz espreski aipatu haren lana), útziz zehazteke zéin izanen litzakén posizioá on osagarri zirkunstantzialak an ordena neutroa, eta finean atéreaz halako osagarri zirkunstantzialen kokapena ti arau neutroa:

Kontu korapilatsua da, azterketa gehiagoren beharra duena. Dena den, subjektua, objektua, zehar-objektua eta aditza dira hizkuntza batean ordena kanonikoa nolakoa den aztertzeko kontuan hartzen diren osagaiak. [Euskaltzaindia, 2021:1863] 

Hortaz, konsidera geinke (genei, geneike,genegike, genezake) ze...

Dena den, subjektua, objektua, zehar-objektua eta aditza dira ordena kanonikoa nolakoa den aztertzeko kontuan hartzen diren osagaiak. [Euskaltzaindia, 2021:1863]

Eta horrek bide emanen liguke ki konsideratu adibidez lehengo eguneko esaldi hura (ikus berriro beherago) nola neutroa barné eredu estandarra, esan nahi baitá kin zilegitasun estandarra, nola genioen an sarrera hau:

Nazioarteko adituek duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte Ozeano Artikoan.

Amaitzeko esán ze, besterik ezean (kontextu aski berezirik ezean), ordena neutroko titular periodistikoak neutrotzat jo beharko lirake. [2391] [>>>]

Fernández-Ortiz de Urbina (2007): "ez 'a las tres' eta ez 'Juan' osagaiek ez dute galdegaiek duten enfasi dramatikoa, ez eta euskalki batzuetan behintzat Hualdek eta Elordietar anai-arrebek aurkitu zuten azentu berezia."

Atzo gogoratzen genuén Juan Garzia-ren arau sintaktikoa on ordena neutroa, ondo zurruna:

subjektua (abs./erg.) [edo datiboa] / zirkunstantziala(k) / .../ aditza [Juan Garzia, 2014:29-30]

non osagarri zirkuntantzialak kokatzen zirén artén sujetua eta aditzaren osagarri direktoa (eta indirektoa), eta non daukagun ze...

...ordena zurrun hori den gutxienean ukiturik ere... [Juan Garzia, 2014:29-32]

hausten dela neutrotasun hori:

hala agértuz foku estu bat, galdegaia, sintaktikoki eta prosodikoki markatua. Esan nahi baita ze, Garzia-ren ereduan, esaldi gutxi izanen dira neutro: adibidez, Berria-ren herenegungo esaldia ez da izanen neutroa. Neutrotasun hori ere estuegia da, estuagoa zein Altube-ren eredua. Ezbidea.

non komentatzen genuen hala galdegaien nabarmentasun sintaktikoa (arau horretan galdegaia izan behar dá aditz-aurreko osagaia) nola prosodikoa ere, zeintaz orain gogoratu nahi genuké ondoko sarrera non Beatriz Fernández eta Jon Ortiz de Urbina hizkuntzalariak (2007) mintzo zirén justuki gain galdegaiaren nabarmentasun prosodiko berezia:

• Aditz-osteko fokuen oinarrizko neutrotasun pausatua dá derivatzen ti euren koherentzia

Sarrera honetan genioenez, foku preverbalak dirá informatiboki ezjarraituagoak, bapatekoagoak eta nolabait esan, irregularragoak zein euren kide postverbalak, zein berez dirén informatiboki jarraituagoak, prestatuagoak eta regularragoak. Eta hain zuzen prestaketa informatibo edo esaldi-barneko kontextualizazio handiago horrek ematen die postverbalei moldagarritasun expresibo edo adierazkor handiagoa, zein arazorik gabe adaptatu ahal den ki helburu expresibo oso neutroak edo oso enfatikoak edo beste edozein modutakoak, eta edozein gradutan ere.

Foku pre eta postverbalen berezko izaera ezberdin horiek ezin hobeto islatzen dirá noiz preverbala doan justuki esaldi-hasieran (hor bapatekotasuna erabatekoa baita), eta postverbala justuki esaldi-bukaeran (hor aurrelan komunikatiboki prestatzailea maximoa baita). Izan ere, muturreko posizio horietan maximizatzen baita bi foku-mota horien berezko tendentzia, zein baita kontrastiboagoa an aditz-aurreko galdegaiak, eta printzipioz neutroagoa an aditz-ostekoak. 

Ikus hurrengo komentarioa ganik Beatriz Fernández eta Jon Ortiz de Urbina ("Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan", 2007:230)

b1. Juan llegó a las tres.    b2. A las tres llegó Juan.
Informazio egituraketaren ikerketa lanek irakasten digutenez, badago iruzkinean garrantzi gehien hartzen duen osagai bat, gaztelaniaz edo ingelesez (AO hizkuntzetan) normalean eskuineko muturrean dagoena: (b1) perpausean Juan heldu zeneko ordua da garrantzia daukana, eta (b2) kasuan ordu horretan heldu zena.

Ohartu hemen  aipatzen dugun "nabarmentasun" hau euskal gadegaiarena ez bezalakoa dela: ez a las tres eta ez Juan osagaiek ez dute galdegaiek duten enfasi dramatikoa, ez eta euskalki batzuetan behintzat Hualdek eta Elordietar anai-arrebek aurkitu zuten azentu berezia. Entonazio neutral eta galdegaiarenaren arteko lehenengo mailako nabarmentasun ahula daukate osagai hauek, bai ahoskeraz bai eta informazioaren aldetik. Izan ere, gaztelaniaz ere era ditzakegu enfasi sendoko egiturak, euskararen antzekoak:
a. A LAS TRES llegó Juan
b. HIRURETAN heldu zen Jon

Beraz, aditzaurreko galdegaia ez da soilik gutxiago pausatua  (buru bila baitabil), baizik-ere intonatiboki nabarmenagoa oro har (edo nahiago bada dramatikoagoa) respektu aditzosteko galdegaia, zein den aditzarekiko askeagoa: foku estu postverbalak agertuko baitira normalean eskuineko muturrean, ez derrigor justuki ondóren aditza, bitarten ezkerraldekoak agertu ohi dira ez soilik aditzaren alboan, baizik aditzarekin batera. Eta hori guztia dá efektua ti koherentzia (edo inkoherentzia) sintaktiko-interpretatiboa.

Gainera, eta betiko koherentzia handiagoa tartean, bukaerako foku hori ahalko da enfatizatu (edo nahierara moldatu expresiboki) soilik eginez pausatxo bat (edo pausarik gabe) eta emanez intonazio egokia an bukaera ondo prestatu (eta akaso isolatu) hori. Behin foku ondo aurreprestatu hori emanda, ez dago zertan jarraitu: horretara (fokura) gindoazen eta bukatu da festa komunikatiboa (esaldia).

Esaldiaren hasierako posizioan, berriz, aditz-aurreko foku hori kolpez ailegatuko da, bapatean, avisurik batere gabe, eta hala, batere prestaketarik gabe, nola edo hala adierazi beharko du hiztunak fokutasun hori, nondik segitzen baita bere ohiko nabarmentasun berezia.

Azken buruan, gauza da ze tendentzia komunikatibo orokorren azpian egoten dirá arrazoi ez-gutxiago orokorrak, arrazoi logikoak, azalgarriak... ia mekanikoak. Goiko aipuan esaten denez, AO hizkuntzek eraman ohi dute euren foku neutralena ki esaldi-bukaera, eta aditz aurreko posizioak  gorde dituzte afin eman foku ez-hain-neutroak an zirkunstantzia oso kontextualak (esan nahi baita, esaldiz kanpoko kontestuak kontextualizatuak).

Eta horren harira, eta amaitzeko, azpimarragarria iruditzen zaigu adibidez hungarieraren kasua, non bi foku-mota horien diferentzia heldu dá ki izan semantikoa ere. Izan ere, hungarieraz, aditz-aurreko fokua ez da soilik eta oro har kontrastiboagoa, baizik beti-ere exhaustiboa (dú eragiten identifikazio exhaustiboa):

...identificational focus, which expresses exhaustive identification... [Kiss, "Identificational focus versus information focus", 1996]

Aldiz, hugarieraz, aditz-osteko fokua dá informatibo hutsa, ez-exhaustiboa, soilik gehigarria:

...information focus, which conveys new information...[Kiss, "Identificational focus versus information focus",1996]

Hor ere, aditz-osteko neutrotasun pausatu informatibo hori dá derivatzen ti euren koherentzia.

Hor amaitzen da aipatutako sarrera, nondik entresakatu nahi genuke zati hau:

Ohartu hemen  aipatzen dugun "nabarmentasun" hau [referitzen dira ki gaztelaniaren adibideak] euskal gadegaiarena ez bezalakoa dela: ez a las tres eta ez Juan osagaiek ez dute galdegaiek duten enfasi dramatikoa, ez eta euskalki batzuetan behintzat Hualdek eta Elordietar anai-arrebek aurkitu zuten azentu berezia. Entonazio neutral eta galdegaiarenaren arteko lehenengo mailako nabarmentasun ahula daukate osagai hauek, bai ahoskeraz bai eta informazioaren aldetik. [Fernández-Ortiz de Urbina, 2007:230]

Hortxe dugu, beraz, galdegaiaren nabarmentasun prosodikoa. [2390] [>>>]

Neutrotasun hori estuegia da, estuagoa zein Altube-ren eredua (ezbidea): "...ordena zurrun hori den gutxienean ukiturik ere..." (Juan Garzia, 2014)

Aipatzen genuén herenegun Juan Garzia-k zehaztutako ordena neutroa:

subjektua (abs./erg.) [edo datiboa] / zirkunstantziala(k) / .../ aditza [Juan Garzia, 2014:29-30]

non osagarri zirkuntantzialak kokatzen zirén artén sujetua eta aditzaren osagarri direktoa (eta indirektoa), nola an ondoko adibidea zein Juan Garzia-k berak eskaintzen digun:

Jonek bihar oparitxo bat ekarriko dizu. [Juan Garzia, 2014:29-31]

baina gauza da ze, Juan Garzia-k dioskunez,...

...ordena zurrun hori den gutxienean ukiturik ere... [Juan Garzia, 2014:29-32]

hausten dela neutrotasun hori:

hala agértuz foku estu bat, galdegaia, sintaktikoki eta prosodikoki markatua. Esan nahi baita ze, Garzia-ren ereduan, esaldi gutxi izanen dira neutro: adibidez, Berria-ren herenegungo esaldia ez da izanen neutroa. Neutrotasun hori ere estuegia da, estuagoa zein Altube-ren eredua. Ezbidea. [2389] [>>>]

Juan Garzia (2014): "...nahiz eta perpaus lokabeak izan, mendeko perpausen kideko dira zurruntasunez eta tamainaz."

Mintzo ginen atzo burúz arrazoi digestiboa ki justifikatu nóla Berria-k aholkatzen zuén (an bere estilo-liburua) aurrératzea esaldiko objetu bat ki hasiera on esaldia, utziz sujetua atzén aditza an posizio ondo markatua, eta eginez operazio sintaktiko bat zein Juan Garzia-k jada gomendatzen zuen an 2003ko itzulpen-ikastaro bat (bai, bádirudi ze Berria-k jarraitzen dú Juan Garzia-ren eredu sintaktikoa) zeintaz mintzatu ginen an gure ondorengo sarrera:

• Mahomarena

Ezaguna da ze, euskara estandarrean, galdegai-objetua doala justuki aurre aditza, bai-eta, bestalde, ez dela komunikatiboki egokia sujetua eta aditza bata bestetik urrundu daitezela. Eta gauza da ze, galdegai hori laburra denean, ez da egoten gatazka handirik inter aurreko bi helburu horiek, baina, zér gertatzen da galdegai hori pixkat luzatzen hasten denean? Ba, sujetua, hasieran jarriz gero, aditzetik urrundu egiten dela.

Eta, zein da Juan Garzia-k proposatzen digun soluzioa? (ikus, atzoko mezua) Hauxe: mendia (aditza) ez badator tu Mahoma (sujetua), orduan Mahoma (sujetua) joan beharko da tu mendia (aditza). Hau da sujetua aditzaren atzera eramatea. Hori eginda, berdin itxaron beharko dugu tu bukaera on osagarria afin ezagutu aditza, baina orain, sujetua ere izanen zaigú ezezaguna  (hori onar liteke efektu berezi modura, baina ez arau orokor modura).

Juan Garzia-k bere itzulpen-ikastaro horretan askotan errepikatu zigún Mahomarena (hala referitzen zitzaion tu aipatutako estrategia hori), zein baita kasu argia on estuasun komunikatiboa. Bistan da: estuasun edo pobrezia sintaktiko-komunikatibo horiek dira euskararen arazo larriena, eta horietatik bertute egin nahi izatea, ezbidea (ikus, honetaz, sarrera hau).

Aipatutako arrazoi digestibo hori ondo azaltzen dú Juan Garzia-k berak an atzoko aipua, zein zen aterea ti bere 2014ko liburua:

...subjektutik aditzerako distantziari dagokiona; haien artekoa neurri batetik gora hedatzen bada, perpausa ez da erabilgarri (aise ulergarri eta taxuz esangarri), hizkuntza naturalaren prozesatze-baldintzetan. Beraz, halako perpausek badute mikrosintaxian aipatu ditugun adreiluen antza: nahiz eta perpaus lokabeak izan, mendeko perpausen kideko dira zurruntasunez eta tamainaz. [Juan Garzia, 2014:29-30]

Eta gauza da ze estuasun berberak, alegia arazo digestibo berbera, errepikatzen da an edozein maila sintaktiko, kin edozein buru sintaktiko atzeratua (prozesatzailea berbera baita: gure burmuin mugatua kin bere memoria mugatua), nola genioen an:

• Arazo guztiak joan ohi dirá batera

...

4.: Arazo digestiboa: Sujetuak, aditzak, nexuak, izenak eta orokorrean buru sintaktiko-informatibo guztiak izaten dirá laburragoak ze euren osagarriak, eta oro har hobeki digeritzen dira aurrén ezenezta atzén osagarri astunagoak, aparte eman koherentzia sintaktiko-interpretatibo-informatibo-expresiboa. Horregatik buru horiek bukaeran kokatzea dá, gainera ere, desoreka digestibo bat.

Halako arazo horiek guztiak gertatzen dirá sistematikoki an sintaxi buruazkenak (zenbat eta buruazkenagoak, eta gehiago). Eta hizkuntzen ibilera ez da baizik saio konstante bat afin joan soluzionatzen ahalik eta hobetoen arazo horiek (ikus adibidez sarrera hau). Hizkuntzen ibilera dá ekonomia purua.

Hor dago, ezin agerianago, sintaxi buruazkenaren ahuldade erlatibo handia respektu sintaxi burulehena non buruak sistematikoki kokatzen baitira aurrén euren osagarriak. [2388] [>>>]

Juan Garzia (2014) burúz ordena neutroa on osagarri zirkunstantzialak: "subjektua (abs./erg.) [edo datiboa] / zirkunstantziala(k) / .../ aditza"

Atzokoan interpretatzen genuén lehenengo esaldia nola esaldi neutroa (ordena neutroa), esanez:

1.: Lehenengo esaldia, hots:

Nazioarteko adituek duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte Ozeano Artikoan.

titular modura, preferentzialki interpretatu beharko litzaké nola esaldi neutro bat (SOV ordena neutroa non geroko sintagma inesiboak ez du neutralizatzen interpretazio neutro hori), halan ze ez legoke galdegairik, informazio guztia izanen litzaké berria, rhematikoa, eta ez legoke elementu bereziki hanpaturik.

eta gaur egin nahi genuke prezisio bat gain interpretazio hori. Hain zuzen zehaztu nahi dugu ze, Juan Garzia-ren ereduari jarraiki (an "Esaldiaren antolaera", 2014), esaldi hori ez litzake neutroa, zeren osagarri zirkunstantzialen ordena neutroa (atzoko "Ozenano Artikoan" zirkunstantziala da) litzaké hau:

subjektua (abs./erg.) [edo datiboa] / zirkunstantziala(k) / .../ aditza [Juan Garzia, 2014:29-30]

Esan nahi baita ze, Juan Garzia-ren eredua aplikatuz, atzoko lehenengo esaldi hori litzaké markatua (ez-neutroa), eta bere fokua derrigor estua eta hanpatua (galdegaia), halan ze Berria-k egindako ordezkapen hori (atzokoa) zilegi litzake, zeren aldaketa horrekin esaldia ez litzake aldatuko ez semantikoki ezta pragmatikoki ere. Aldaketaren arrazoia izanen litzaké exklusiboki digestiboa: hobeto prozesa dadin.

Horrek bide emanen liguke ki pensatu ze Berria jarraitzen ari da Juan Garzia-ren eredua, eta ez guk atzo egindako interpretazio askeagoa, zeinen zilegitasun estandarra saiatuko garen justifikatzen bihartik aurrera. [2387] [>>>]

Foku hanpatuak ez dira berez exhaustiboak (adibidean: halako fosil zaharrak jaso dituzte, eta duda handirik gabe, berriagoak ere bai)

Amaitzen genuén atzo galdétuz:

Iritzi ezberdinak egon ahal dira, ikusten denez, baina zéinek dauka, gure uste apalez, arrazoia? (edo, nahiago bada, arrazoi gehiago?). Edo, bestela galdetuta: Informazio fokal hanpatu hori exhaustiboa izan behar al da? Bihar gure erantzuna.

Tituluan eman dugu jada gure erantzuna, alegia ze foku hanpatuak (galdegaiak) ez dira berez exhaustiboak, ez dira zértan izan exhaustiboak (nahiz kontextu zehatzetan izan ahal dirén exhaustiboak).

Titular batekin ari garelarik, ikus daigun ondoko adibidea ti Berria-ren estilo liburua, non esaldi/titular hau:

Nazioarteko adituek duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte Ozeano Artikoan.

ordezkatuko da kin:

Duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte nazioarteko adituek Ozeano Artikoan.

Ordezkapen horretaz, bi komentario:

1.: Lehenengo esaldia, hots:

Nazioarteko adituek duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte Ozeano Artikoan.

titular modura, preferentzialki interpretatu beharko litzaké nola esaldi neutro bat (SOV ordena neutroa non geroko sintagma inesiboak ez du neutralizatzen interpretazio neutro hori), halan ze ez legoke galdegairik, informazio guztia izanen litzaké berria, rhematikoa, eta ez legoke elementu bereziki hanpaturik. Aitzitik, bigarren esaldi/titularrean agertzen zaigú ordena argiki ez-neutro bat, kin sujetua atzén aditza:

Duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte nazioarteko adituek Ozeano Artikoan.

non izanen genuké elementu sintaktikoki eta prosodikoki hanpatu bat (galdegaia), halan ze goragoko bi esaldi horiek ez dira pragmatikoki ordezkagarriak. Alegia, esangura bera dute (bádira semantikoki ordezkagarriak), baina enfasi ezberdinak dituzte (ez dira pragmatikoki ordezkagarriak). Esan nahi baita ze, printzipioz (interpretazio neutroan), Berria-k egindako ordezkapen hori ez litzake bideragarria (soilik izanen litzaké bideragarria baldin lehenengo esaldiko fokua hanpatutzat joko bagenu, eta esan dugunez, ez litzake horrela izan behar preferentzialki: ikus horretaz biharko sarrera).

2.: Bigarren komentarioa, eta gaur bereziki dagokiguna, dá ze bigarren esaldi/titularreko foku hanpatua ez da exhaustiboa, ez dugu interpretatu behar nola exhaustiboa (kontextu horretan, bederen):

Duela 55 milioi urte bizi izan ziren landare eta animalien fosilak jaso dituzte nazioarteko adituek Ozeano Artikoan.

Bai, halako fosil zaharrak jaso dituzte, eta duda handirik gabe, berriagoak ere bai, eta akaso besterik ere. Foku hanpatuak ez dira berez exhaustiboak. [2386] [>>>]