Ez da hitzik

Josu Lavin-ek atzo ematen zigún beste bide bat nondik, analogiaz, ailegatu ahal den ki "pertenitu":

pertenitu eta pertenecitu
moducoac
obeditu eta obedecitu
dirade.

Gilen-ek ematen zizkigun beste pare batzuk ere:

Bai eta

establitu eta establezitu
ofritu eta ofrezitu
konparitu eta konparezitu
aborritu eta aborrezitu

Denak ere euskal hitz, nahiz gehienak egon proskribituta gaurko hiztegietan.

Har dezagun adibidez ha adibidea on "establitu", zein den aditz bat ederki establitua an euskal Corpus Historikoa (harik 2000) kin 109 agerraldi:

zeintatik gertatu dirén 99 agerraldi artén 1851 eta 2000:

Gauza da ze, erabilera bihurtu dá zero tika 2008:

Datu bat: Euskaltzaindiaren Hiztegia-k ez du jasotzen "establitu" aditza.

Ez da hitzik. [851] [>>>]

Horrá: "pertenitu"

Zioen atzo Gilen-ek:

Nik, pertinēr jatorrizko latina kontuan hartuta, pertenitu proposatzen dut standard baturako, eta, harkin batera, pertendu forma laburtua (nola mantendu eta sustendu).

Eta gauza da ze, Leizarraga-k aldizkatzen zituén "apartenitu" (tikan "appartenir") eta "apertenitu" formak:

Iustiziaren statuari apartenitzen zaión guzia. Lç Ins G 8r. Ezen hatsea bezala akabatzea-ere Iainkoari apertenitzen zaió. Ib. G 4v. Laudorio guzia apartenitzen zaion Iainkoa baithan glorifika ledinzat. Lç Adv * 8r. Iainkoaren resumari eta Iesus Kristen izenari apertenitzen zaizkan gauzák. Lç Act 8, 12.

bitartean ze, adibidez, Betolaza-k erabili zuén "pertenezitu" (tikan "pertenecer"), ez baita hain urruti ti goragoko "apertenitu", zein, bere aldetik, konsidera liteké hibrido moduko bat artén "apartenitu" eta "pertenezitu".

Bestalde, konsideratuz ze hiru forma horiek ("apartenitu", "pertenezitu" eta "apertenitu") gerta daitezké luze samarrak (5 silaba) batez ere noiz gero gehitu nehar zaión laguntzaile datibo potentzialki luzea, ez dirudi batere ideia txarra, baizik areago, oso ideia ona, bilátzea bideren bat, mekanismoren bat nondik lórtu forma sinpleago bat nola izan ahal den "pertenitu" (4 silaba), zeintan soilik galdu den "a-" prefijo verbala  respektu "apertenitu", antzera nola an bikoteá "admiratu-miratu". Hala abantzatu liteké beste koska bat an hibridazioa zeintan jada Leizarraga-k emana zuen aurreneko pausu bat.

Eta gero, etorriko litzaiguke "pertendu" (3 silaba), sortua jarraikiz ber mekanismoa nondik sortu diren "mantenitu-mantendu" edo "sostenitu-sostendu", esan nahi baita euskararen mekanismo bat (akaso kasu honetan "pertentzen" forma laburragoa ez litzake hain erosoa nola "pertenitzen", nahiz azken hori izán luzeagoa). 

Bere aldetik, Josu Lavin, geroxeago ze baztértu aditzaren erabilera transitiboa (ai! inor ez gara perfektu) nahiz forma hori izán praktikatua ganikan idazleak nola Atxaga..., beldur da ea aditza (Josu-k jartzen du "pertinitu") ez ote den nahastuko kin derivaturen bat ti "pertinente" adverbioa, finean abokatuz aldé forma erabiliak nola "apertenitu" edo "pertenezitu":

pertinitu-tic pertinente dathor Neuc erabili diren formac erabilico ditut: appertenitu eta pertenecitu

Baina, alde batetik "pertenitu" ez da "pertinitu", eta bestetik, "pertenitu" aditzak arazoa izatekotan, "apertenitu" aditza, nire uste apalean, ez legoke oso urruti.

Bestetik, Josu-k hor abokatzen du aldé forma erabiliak ("pertenitu" ez litzake halakoa). Baina, gauza da ze hiztunak saiatzen dirá bilatzen euren zirrikitua ki... komunikazio erosoagoa, indartsuagoa, zehatzagoa (nahiz askotan ez izán batere erraza, edo inkluso oso zaila), halatan ze utzi ohi dituzté euren ahaleginaren arrastoak, apunteak, hariak nondik tirátu afin bilátu soluzioak ki arazoak, abiapuntu bat nondik segítu.

Gure kasu honetan aurkitzen dugú ondorengo erabilera (zein, kasu honetan, ez den abiapuntua, baizik helburua bera) aterea ti hiztun anonimo bat (an "Herriaren partaidetza kultura-ondare komunitarioan: Antzuolako Mairuaren Alardearen adibidea", ganik Bullen eta Kerexeta, 2012:691):

Begi-bistan dago nahasketa orokorra dela eta “zehaztasun historikoa” falta dela: “Antzuola Nafarrura pertenitzen zen, ez zen pertenitzen, ze kontexto politikoa zegoen, ez zegoen, moruak zer ziren, ze suposatzen zen.”  [Bullen eta Kerexeta, 2012:691]

Horrá: "pertenitu". [850] [>>>]

Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia

Komentatzen genuen atzo nóla existitzen diren oso testigantza nabarmenak on aditzá "apartenitu" ("apertenitu"), zeintan sartzen dirén Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia. Hain justu, EHUko Corpus Historikoan (harik 2000) agertzen dirá 23 erabilera:

zein, denboran, banatzen dirén honela:

Ikusten denez, pasa den mendeko azken urteetan birdeskubritzen ari zén aditz hori, baina, akaso sorpresiboki, noiz konsúltatu XXI. mendeko erabilera (an Egungo Testuen Corpusa, tika 2000), konprobatzen dugu nóla ez den agertzen behin ere:

Hala ere, 2001ean aurkitzen dugú ondorengo erabilerá on Ana Urkiza (an "Ondarroa" aldizkaria):

Umetatik hainbeste miresten eta erakartzen duen arrantzalearen unibertsoari ez dio apertenitzen. [Ana Urkiza, 2001]

Datu bat: Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez du jasotzen hain aditz nabarmendua: "apartenitu" ("apertenitu").

Eta gauza da ze galdetzen genuen atzo ea, erabilera haiek ikusita, nórk esan lezaken ze "apartenitu" ("apertenitu") transitiboa ez zela apartenitzen ki euskara. Ba begira, urrutira gabe, Euskaltzaindia-k diosku ze, ez soilik versio transitiboa, baizik intransitiboa ere, ez direla apartenitzen ki euskal ondare linguistiko ofiziala. [849] [>>>]

Erabilera horien ostean, nórk esango luke estruktura hori ez dela apartenitzen ki euskara?

Genioen atzo ze, "apartenitu" aditzaren erabilera transitiboa ("apartenitzen dut") ez dela, antza, hain zaharra nola bere kide intransitiboa ("apartenitzen naiz"): nik behintzat ez dut aurkitu erabilera horren testigantza zaharragorik zein 1977ko dokumentua titulatzén "Literatura" (Udako Euskal Unibertsitatea), zeinen arduraduna litzakén Ibon Sarasola:

Guk dakigula, hor barruan genuké "apartenitu" aditzaren lehenego erabilera transitiboa:

Urte bat geroago, 1978an, Atxaga-k baliatukó aukera transitibo hori noiz, azpi goitizená "Pott bandako apatrida", idatziko zuén ondokoa an lehenengo zenbakia on Pott aldizakaria («Poema liburu baterako hitzaurregai bat»):

Literatu pila bat, txar askoak, erori zaizkigu —izurrite baten moduan— alderdi politiko konkretu bati apartenitzen zutelako, edo ziotelako. [Atxaga, 1978, azpi goitizená "Pott bandako apatrida"]

Hori litzake bigarren erabilera transitiboa, non Atxaga-k erabiltzen dú hala laguntzaile ez-datiboa (zutelako) nola-ere datiboa (ziotelako).

1983an Joseba Sarrionandia-k ere erabili zuen an bere "Narrazioak":

Kantuan zetozen, eta soldadu zuhurrenak ez ziren okertu beren bapateko irudipenetan: alegrantzia hark erabat zoraturiko batzuri apartenitzen zion. [Sarrionandia, 1983]

Erabilera horien ostean, nórk esan lezake estruktura hori ez dela apartenitzen ki euskara? [848] [>>>]

Birsortuz: "apartenitu" transitiboa

Josu Lavin-ek atzo ematen zigún honako versioa:

Bertan iradokitzen da, gainera, ezen zer ere gaur egun deitzen baitugu totalitarismoa dagokiola tradizio bati zein ez baita ez zaharragoa ez berriagoa gure zibilizazioa bera baino. (65 silaba)

eta Gilen-ek beste versio hau:

Hartan iradokitzen da, gainera, ezen zeri baiteritzagu gaur totalitarismoa apartenitzen dela tradizio bati zein ez baita zaharrago ez gazteago ezi gure zibilizazioa bera. (61 silaba)

non, besteak beste, distiratzen da aditz bat: "apartenitu", zein jada Leizarraga-k edo Tartas-ek erabili zutén intransitiboki:

 bai eta Atxaga-k transitiboki an bere "Obabakoak":

Pensatzen nago ze, akaso horixe izanen zen lehenetariko aldia noiz aditz hori erabili zen transitiboki (ikus biharko sarrera), baina, hala balitz ederki legoke zeren orain denok izango genuke beste aukera hori ere: aukera transitiboa. Horrela garatzen dira hizkuntzak.

Apuntatu nahi dut ze, "apartenitu" aditz jada luzearen erabilera zailtzen da noiz erábili laguntzaile datiboa, eta akaso bereziki noiz erábili laguntzaile datibo intransitiboa (gintzaizkion vs genion), halatan ze espekula liteke ea hori ez ote zen izanen arrazoietako bat zergátik Atxaga-k aukératu erabilera transitibo hori. Edonola ere, orobat erabili ahal da versio intransitiboa kin laguntzaile ez-datiboa, nola Gilen-ek egin, sinplifikatuz bere erabilera.

Eta aditz horren erabilera areago errazten da noiz erabili "ki" partikula datiboa, nola an:

"apartenitzen ginen ki taldea zein mintzatu zen buruz sintaxi progresiboa"

non, "ki" hori dá berbera zein apartenitzen da ki "dago-ki-o", adibidez. Horrela, hartu dut lizentzia ki deskónposatu "dago-ki-o" adizkia an "dagó ki... (edozer)":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa dagó ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera. (48 silaba)

edo erábiliz "apartenitu":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa apartenitzen da ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera.

Esaldi progresiboan, artikulazio guztia dagó begira ki... bukaera bat, koherenteki, efizienteki, efektiboki. Horrela, esaldi horretan, bukaera bilakatu zaigú sorpresibo samarra, estimulagarria. [847] [>>>]

Ordena progresiboan esango litzaken hori ez da regresiboan esaten

Jarraituz kin "Gizarte irekia eta haren etsaiak" (Josu Zabaleta-k itzulia, 2007), irakurtzen dugu beheraxeago (ikus hau eta hau) ondorengo esaldia, zeinekin amaitzen dén bigarren paragrafoa:

Eta gaur egun totalitarismo deitzen dugun hori gure zibilizazioaren adin berbera duen tradizio baten barruan dagoela iradokitzen da. [2007:16]

Eta, apárte ohiko arazoak nola, adibidez, in extremis konturatzea ze ari ginen irakurtzen zeozer zein "iradokitzen da" (aditz printzipala), aurkitzen dugu hor "adin berbera" bat, zein, niri behintzat, iruditu zait fortzatu samarra noiz referitua ki totalitarismoa respektu gure zivilizazioa, akaso adina iruditurík, kasu horretarako, lar kontzeptu zehatza. Edonola ere, gauza da ze, itzulpen progresiboan aurkitzen dugú ondorengo expresio erlaxatuagoa, sortzaileagoa, jostariagoa: 

En él [referitzen da ki liburua] se sugiere, además, que lo que hoy llamamos totalitarismo pertenece a una tradición que no es ni más vieja ni más joven que nuestra civilización misma.

Baina... arazo bat dauka expresio horrek: formaltzen da arartez konparazio bat, zein Zabaleta-ren marko regresibo estuan, izango litzakén pisuegia, zeren kargatuko luke pisu gehigarria gain esaldi bat zein jada zetorren gainkargatua, edo okerrago, atzerakargatua.

Eta, nola genioen justuki an ber urtea noiz Josu Zabaleta-k publikatzen zuen bere itzulpen hori [Balbula, 2007]:

Eta nola euskarazko esaldian komunikatiboki garestiago ateratzen ziran xehetasunak, zér egin da? ba, esan dá beste zerbait. Zenbatetan ez ote den gertatzen euskaraz halakorik? Hots: gaztelaniaz esango litzakeen hori ez dela euskaraz esaten, zeren garestiago ateratzen baita. Eta gauza da ze normalean ez gara horretaz konturatuko! Nik uste hori guztia oso-oso larria dela. [Balbula, 2007]

Bai, horixe da beste efektu bat: ordena progresiboan esango litzaken hori ez dela regresiboan esaten, eta hori oso-oso larria da. [846] [>>>]

...bere geldialdiak (pausa koherenteak), bere bisita gidatuak (aposizioak)...

Atzokoan genioén ze Josu Zabaleta, zein den euskal itzultzaile bakarra zek lortu du Espainiako Itzulpengintza Sari Nazionala (2013), ez dela prezeski nabarmentzen zatio bere perspektiba sintaktiko zabala eta zabaltzailea, irekia eta garatzailea (hala ere, saria eman omen ziotén, besteak beste, ez gehiago eta ez gutxiago ze zatio sortu eta garatu hizkuntza literarioak eta poetikoak), baizik, ondo alderantziz, nabari da bere jarrera uzkurra, murritza, mugatua... respektu uzta ederra on harribitxi eta mekanismo sintaktikoak zein euskarak gustura erakutsikó ki edonor zek nahi du ikusi eta... erabili.

Ikus (atzoko itzulepenan berean, beheraxeago) beste esaldi horietako bat zein, irakurritakoan, ez dugun jakinen zéin den bere signifikazio zehatza, izanki soilik, eta onenean, signifikantza horren ideia lauso, orokor eta oso inperfektu bat, zein ez genuken jakingo zehazki azaltzen baldin galdetuko baligute:

Liburu honek erakutsi nahi du zibilizazio hau ez dela oraindik ere bere jaiotzako traumatik erabat bere onera itzuli, tribu-gizartetik edo «gizarte itxitik» –hark duen indar magikoekiko mendekotasunarekin–, gizonaren kritika-ahalmena libre uzten duen gizarte irekira igarotzetik, alegia, oraindik ere ez dela erabat bere onera itzuli.

Ondo aztertuta, duda serioa daukat ea posible den esaldi hori ez jada lehenengoan ulertzea, baizik hamaikagarrenean ere (apárte utzita, jakina, dastazio literarioa). Konpara kin:

Se ha tratado de demostrar que esta civilización no se ha recobrado todavía completamente de la conmoción de su nacimiento, de la transición de la sociedad tribal o "cerrada", con su sometimiento a las fuerzas mágicas, a la "sociedad abierta", que pone en libertad las facultades críticas del hombre.

non topatzen garen kin sekuentzia ondo artikulatu bat on sintagma nominalak, verbalak eta edonolakoak, zek gidatzen gaituzte, seguru, barrén ur sakonak on ideia eta intentzio konplexuak, gozatuz ibilbide kontzeptuala, bere geldialdiak (pausa koherenteak), bere bisita gidatuak (aposizioak)... dastátuz bidaia.

Hori lortzeko behar dá perspektiba eta jarrera egokia xedé landu (eta orain bai: sortu eta garatu) sintaxia (eta lexikoa ere), zein, sariak sari, nabarmenki ausente aurkitzen baitirá an prosá on Josu Zabaleta. [845] [>>>] 

Josu Zabaleta: Oso itzultzaile mugatua

Bueltatuz orain ki Josu Zabaleta itzultzale ondo laureatua, jo dugu ki lan bat zein Zabaleta-k itzuli zuen an 2007: "Gizarte irekia eta haren etsaiak" (Karl Popper), zeinen sarrera hasten den honela:

Aurkibideari begiratuz agian agerikoak ez diruditen hainbat gai planteatzen dira liburu honetan.

Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk zirriborratzen dira: zinez esan daiteke gizatasuna eta arrazoizkotasuna, berdintasuna eta askatasuna lortu nahi dituen zibilizazio bat dela; ...

Har dezagun bigarren pasartetxoa, non, galdegai luze samarretan ohi denez, hasten gara irakurtzen esaldiaren parte rhematikoena ("Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk") ustez eta thematikoa den, jasoaz ondoriozko turbazioa noiz aurkítu aditza, zeinek, askotan, eramanen gaitu ki berrirakurri esaldia.

Gero bi puntuak eta ematen zaigu bát zerrenda kin lau terminu luze bezain handi zein, irakurri ahala, ez dakigun zér paper jokatu behar duten an esaldia, ezta zértara datozen, areanda, askotan lez, jasó aditza eta bere referentea ("lortu nahi dituen zibilizazio bat"). Pasartea ez da batere eraginkorra, eta bai, ordea, indarrik gabekoa, giharrik gabekoa.

Ikus dezagun pasarte hori bere gaztelerazko itzulpenean:

Este libro plantea problemas que pueden no surgir con toda evidencia de la mera lectura del índice.

En él se esbozan algunas de las dificultades enfrentadas por nuestra civilización, de la cual podría decirse, para caracterizarla, que apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;...

Hor akaso harrituko gara noiz ikusi "de la cual", esan nahi baita "zeintaz", zein ez den agertzen an euskal itzulpena, orobat nola, guk dakigula, ez den agertzen an beste ezein itzulpén on Josu Zabaleta (guk, oraindio behintzat, ez diogu irakurri "zein" bat bera ere). Izanez ere, horixe da arrazoietako bat zergátik diogun ze Josu Zabaleta da oso itzultzaile mugatua: zeren ez baitu erabiltzen euskal tresna eder monumental bat nola dén "zein" erlatiborik. Horixe da, antza, bere meritu handi horietako bat.

Gero ikusten dugu ze, aipatutako terminu-zerrenda hori, zein euskarazkoan ez den baizik zeozer indarge, mekaniko, gatzik gabekoa, deskripzio hutsa, bihurtzen dén ondo ulergarri ("la civilización...apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;..."), ondo koherentea, hitzetik hitzera ere ondo prestatuz bidea afin, bideburuan, hitz handi horiek, esaldiaren helburua, erakus dezatén euren indar guztia, euren distira handia.

Horixe dateke bigarren meritu nagusietakoa on Josu Zabaleta, etengabeko zorabio thema-rhematikoa eta inefektibitate indargea, zein den lortzen jarráiki ez dakit zéin lege mugatzaile (garziarra?) ordezta jarráitu komunikazioaren lege universala, oinarrizkoena, orokorrena (salbuespenak salbuespen): prestatuz bidea progresiboki afin lórtu, esaldi-bukaeran, sari komunikatiboa, zein baita, hóri bai, saririk handiena. [844] [>>>]

Ezin da ukatu

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea ze munduko teknologia sintaktiko guztiak (sintaxi guztiak) ez daude berdin garatuak, noiz eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, piraha hizkuntzan ezaugarri arrekursibo ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentziá on nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribilduz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301)]:

Ezin da ukatu. [843] [>>>]

Baina, nólatan uka daiteke?

Zioen herenegun Txopik:

Zaila da zerbaitez konturatzea noiz bonbardatzen gaituzten 24 orduak ta 365 egun afin pentsatu -ez pentsatu-, modu batean. Berdin da hizkuntzalaritza, informazioa buruz ba (bat) virus edo beste edozein gai politiko, ekonomiko eta abar.

Arazoa ez da bakarrik intelektuala; behar da nortasun handia zeren ez da erraza disidentzia, alegia taldetik ateratzea. Ordea da, zalantzarik gabe, oinarria on ba (1) pentsamendu objektibo edo zientifiko.

Baina, nólatan da posible ukatzea ondoko evidentzia? [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014), an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:125)]

Nólatan uka daiteke? [842] [>>>]

Etengabeko efektua

Mintzatuz burúz izen-sintagmak, ikus daigun ondorengo adibidea aterea ti "Zaindari ikusezina" (Josu Zabaleta-ren itzulpena, 2013):

Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. [Zabaleta, "Zaindari ikusezina", 43. kapitulua]

Hor dugú esaldi bat zeinen sujetua dén izen-sintagma ergatibo bat ("Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak"), zein nik behintzat soilik bukatuko nuen ulertzen noiz ikúsi originala (soilik ulértzen, ez dastátzen):

Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. [Redondo, El guardián invisible]

non (besteak beste) deskubritzen dugun ze originaleko parte rhematikoena, zein den izen-sintagma hori, goragokoan iduri da thematikoa (apárte izan nekez ulergarria) harik aurkítu aditza zek finean erakutsikó miseria antikomunikatibo guztiak.

Beheraxego ematen dugu esaldi horren paragrafo guztia, non, batera kin eragin nabarmenak nola goragokoa, aurkituko ditugú, etengabe, efektu askoz sotilagoak eráginak ganik ordena buruazkena (zein, sotilak izanagatik, ez diren gutxi inportanteak, batez ere noiz akumulatzen diren), bai eta erdibideko eraginak ere nola noiz itzulpena referitzen den ki:

..., Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea,..

zein originalean bihurtzen dén matizatuago:

...y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran...

eta zein ez den baizik zuzeneko ondorioa ti etengabeko estuasuna zein, finean, derivatzen den ti ordena buruazkena.

Irakur dezagun, beraz, aipatutako paragrafo osoa, non gehien bat markatu ditugún aditz nagusiak, hala nola zenbait nexu eta zenbait beste detaile:

Ahal zen guztia atzeratu zen komisariara joateko. Lehendabizi pasiera bat egin nahi izan zuen Santiagoko elizaraino, baina eliza itxita zegoen. Orduan lorategietan eta haurren jolastokian ibili zen paseatzen; astelehen goizean hutsik zeuden. Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. Hormak markatzen zuen marrari jarraituz ibili zen, Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea, emakume batek elizaren ingurua hiru aldiz egiten baldin bazuen sorgina bihurtzen zela zioena, gogoratuz. Sarreraraino itzuli zen berriro, eta erlojuaren dorrearekin zein garaiago izan lehia egiten zuten zuhaitz garaiei begira egon zen. Udaletxerantz joatea ere bururatu zitzaion, baina behe-hodeiak garbitzen hasten ari ziren haize-bafada bortitzek ur izoztutako tanta gibelarazleak zekartzaten. Beste bide bat hartu eta Santiago kalean gora abiatu zen, gozotegietaraino; emakume batzuk lagun-taldetxotan gosaltzen ari ziren. Malkorran sartu zenean, jakin-minezko begiradak sentitu zituen bere gain barrara joan zenean. Kafesne bat eskatu zuen; aspaldiko onena iruditu zitzaion; eta irten baino lehen hurrekin egindako Elizondoko txokolate tradizionalaren puxka batzuk erosi zituen; etxean egiten zuten eta hark ematen zion fama gozodenda hari. [Zabaleta, Zaindari ikusezina, 43. kapitulua]

Hauxe da originala:

Se demoró cuanto pudo antes de ir a la comisaria. Primero quiso dar un paseo hasta la iglesia de Santiago, pero encontró el templo cerrado. Paseó entonces por los jardines y el parque infantil desierto en la mañana del lunes. Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. Caminó siguiendo la linea que marcaba la pared y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran y que decía que si una mujer daba tres vueltas al perímetro de la iglesia se volvía bruja. Regresó hasta la entrada y observó los esbeltos árboles que competían por ser el punto más alto con la torre del reloj. Pensó en ir hacia el ayuntamiento, pero las fuertes rachas de viento que comenzaban a barrer las nubes bajas traían disuasorias gotas de agua helada. Cambió de dirección y comenzó a subir la calle Santiago hasta las pastelerías donde varias mujeres desayunaban en pequeños grupos de amigas. Al entrar en Malkorra sintió las miradas curiosas cuando se dirigió a la barra. Pidió un café con leche que le pareció el mejor que había tomado en mucho tiempo y antes de salir compró unos trozos de urrakin egiña, el chocolate tradicional de Elizondo, elaborado de manera artesanal con avellanas enteras y que daba fama a aquella confitería. [Redondo, El guardián invisible] 

Jakina, arazoak metatzen doaz harik bihúrtu... ondo nekagarriak. [841] [>>>]

Navarro/Zabaleta ez al dira konturatzen?

Antza denez, Koro Navarro eta Josu Zabaleta ez dira konturatzen ze askoz errazagoa da sórtzea izen-sintagma efektiboak noiz erábili baliabide burulehenak. Ikus hortaz, adibidez, zér zioen Juan Garzia-k afin erakutsi zergátik nominalizazioa dén ondo arazotsua noiz erabili ordena buruazkena:

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). (Juan Garzia, "Kalko okerrak", 2005:86)

Nola genioen hemen: bistan da asimetria funtzionala artén preposizioen jokoa eta postposizioen jokoa noiz muntátzen izen-sintagmak. Eta orobat bistan da ze arazoa, benetako arazoa on sintagma nominalak, ez dela superfiziala, nola ondorioztatzen dutén Navarro-k eta Zabaletak, baizik estrukturala, sintaktikoa. Azkenik, bistan da soluziobidea: joatea irabazten gradualki aukera burulehenak. [840] [>>>]

Koro Navarro/Josu Zabaleta (2004): Teoria-lana

Josu Zabaleta-z mintzo denean, azpimarratu ohi da bere teoria-lana an esparrua on itzulpengintza (ikus adibidez Wikipedia), eta justuki horretaz mintzatu nahi genuke orain, gogoratuz ondorengo pasartea ganik Asier Larrinaga (EITBko Euskara-Zerbitzuko burua), zeintan autoreak gomendatzen dú osagaiak izenaren menpetik ateratzea afin gainditu arazo asko (an "Ez gara izenzaleak", 2004-11-26):

Eta gauza da ze Koro Navarro-k eta Josu Zabaleta-k honako komentario egin ziotén ki Asier Larrinaga (ikus ere an "Ez gara izenzaleak"):

Beraz, Navarro eta Zabaleta-ren analisian, arazoa gaztelaniaz, oro har, berbera da. Estrategia hori -izenaren ingurukoa- izango litzaké moda bat, okerreko joera bat, zein normalagoa egiten da gaztelaniaz zatio estatistika-kontu hutsa: gehiago irakurtzen/entzuten dugu gaztelaniaz. Estatistika-hutsa. Esan nahi baita, ohitura-kontu bat. Ezer ez estrukturalik.

Beraz, ikusten dute izenaren inguruko arazoa, zein izanen litzaken moda bat, baina gauza da ze sintaxi buruazkenean antzeko arazo funtzionalak sortzen dirá an edozein inguru, ingúrun izena, ingúrun aditza, ingúrun adposizioak, ingúrun konjunzioak, ingúrun edozer. Edo ez al dute ikusten batere diferentzia funtzionalik artén ordenamendu burulehena eta buruazkena noiz sórtzen eta konbínatzen sintagma nominalak, verbalak edo edonolakoak? Moda bat? Arazoa dá estrukturala.

Hóri da horí teoria-lana. [839] [>>>]

Gerrikagoitia (2005): "...egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz..."

Ondorengo textua idatzia dagó ganik Erramun Gerrikagoitia duela 15 urte, erantzunez ki sarrera hau, zein guk aipátu atzokoan ki erakutsi ze arazo sintaktikoak ez dira resolvitzen ezpada bilátuz eta erábiliz soluzioak, soluzio sintaktikoak, soluzio sintaktiko potente eta eraginkorrak, zein, ez-gutxitan, bertan dauden (nahiz baztertuak, iduri-eta ez direla existitzen), eta beste batzutan soilik behar dutén azken bulkadatxo sortzailea, garatzailea, erabiliz euskararen lehengai eta mekanismo sintaktikoak:

Harritzen naiz ezinago ikusirik kontinuoki evidentziak, zeinak agertzen dituzu irrefutableki. Baten batek behar du egin lan hori hon agertu eta denunziatu publikora daukagun nivela (desnivel versus negativo entropikoa?) an itzulpengintza desastrosoa euskaraz.

Ikusi ez banitu exenplu komparableok ez nuen sinetsiko zenik hainbesteraino gure itzultzaileon inefikazia. ¿Nola da possible ematea saririk holako itzulpenei? ¿Nortzuk dira responsable emateaz halako sariak (diru,...) tik funts publikoak?

Naiz harritu eta naiz harritzen ere, zeren ez nuen uste zenik horrenbestekoa gure desphasea an itzulpen mundua, zenbateraino non ezin dira ulertu mezuak neke handiekin ere. ¿Zergatik ez du reaktionatzen nehork? ¿Ote da hori soilki inkapazitate problemea hon itzultzaileak zeren bait dira txarrak ala aitzitik dauka relatio determinante eta fatidikoa struktura linguistikoak hon euskara?

Gero esan daroe -egiaz baina, ez daroe esan ezer, mutu bait dagoz- ez dago problemarik eta antza ez da bide berririk ireki behar hobeto redaktatzen ikasteko an euskal prosa modernoa.

Mutu dagoz, bai, mutu, nahiz izán erantzule. [838] [>>>]

Duela 15 urte...

Duela 15 urte genioén hau (ikus hemen):

Adibidez, Josu Zabaleta-k 2003-an itzuli zuen "Sei pertsonaia autore bila", zeintan, Pirandellok idatzitako sarreran, irakur dezakegu honako hau:

Eta zergatik ez dut antzezten, bere irudimenean bizirik jaio zaizkion bere pertsonaietako batzuk biziarazi nahi ez dituen autorearen kasu berri-berri hau, eta behin bizitza eman zaielarik, artearen mundutik kanporaturik egoten etsitzen ez duten pertsonaien kasua? (149 or.)

zein Esther Benítez-en bertsioan bihurtzen den hau:

¿Por qué -me dije- no represento ese novísimo caso de un autor que se niega a dar vida a algunos de sus personajes, nacidos vivos en su fantasía, y el caso de esos personajes que, una vez infundida en ellos la vida, no se resignan a quedar excluidos del mundo del arte? (63 or.)

Bistan denez, diferentzia siderala da. [...] Eta diferentzia sideral hori datza an kalitate eta botere diskursibo diferentziala zein aportatzen baitute rekurso eta estruktura prepositiboek (head-first) respektu pospositiboek (head-last). Estruktura eta rekurso horietatik zenbat eta hurbilago, eta arazo gutxiago.

Ikus ere hau eta hau: sinpleki, desolagarria. [837] [>>>]

Josu Zabaleta heltzen da ki hiperortodoxia on kéndu originaleko "amatxi" hitza an "El guardián invisible" (zein den agertzen an gaztelaniazko originala), jarriz "amona".

Atzokoan irakurtzen genuén, akaso atsekabetuta, nóla Josu Zabaleta-ri ematen zitzaion Espainiako Itzulpengintza Sari Nazioala zatio sórtu eta garátu hizkuntza literarioak eta poetikoak. Eta gauza da ze hala sortu nola garatu dirá bi hitz eder eta handi, bi aditz ikaragarri eder eta ikaragarri handi, zeinen erabilera egon beharko litzakén ezin-hobeto justifikatua.

Ez dugu aurkitu horren justifikaziorik. Aldiz, zér ikusten dugu etengabe ere? Horrá hiru zertzelada, bat sintaktikoa, ondo oinarrizkoa, eta beste biak lexikoak, ondo erakusgarriak:

• Arlo sintaktikoan, ikusten dugu itzultzaile bat zek gordetzen du galdegaiaren legea nola bailitzan ha basamendua on zivilizazioa, noiz lege hori justuki dén ha avangoardia aúrka hizkuntza literario eta poetiko potentea,.. 

• Arlo lexikoan ikusten genuen ze, 2013an, ematen zigún "zentzurik gabeko" noiz originalak erábiltzen duén "absurdo", zein den hitz horietako bat zein, noiz agértu, respetatu beharko litzake.

• Arlo lexikoan ere, kentzen digu originaleko "amatxi" hitza:
  

  -Amatxi, -susurró. [Dolores Redondo, 43. kapitulua]

  emánez "amona":
  

  -Amona, -xuxurlatu zuen. [Josu Zabaletaren itzulpena, 43. kapitulua]

Gure ustez, Josu Zabaleta-k (2013) gainditzen ditú marka guztiak on "ortodoxia linguistikoa" noiz ordézkatu originaleko "amatxi" euskal hitza, akaso lokalegitzat joa:

 Ez da, ez, marka txarra. [836] [>>>]

A ze zirkoa!

Atzokoan azpimarratzen genuen nóla Josu Zabaleta-k jaso dituen hainbat sari eta ohore, zeinen artean aurkitzen den izatea lehenengo euskal itzultzailea zek jaso du Espainiako Itzulpengintza Sari Nazionala, justuki an 2013, besteak beste zeren:

"... hizkuntza literarioak eta poetikoak sortu eta garatu ditu". [Sariaren epaimahaia]

Euskaltzaindia-k honela jaso zuen (ikus hemen):

Eta orobat atzo genioenez, 2013an bertan, urtarrilean, Josu Zabaleta-k itzulia zuén "Zaindari Ikusezina", non, jakina, erakutsi beharko zituén bere virtute literario eta poetiko guztiak, urtetan landuak. Hor gozatu beharko genituzke bere aurreramendu linguistikoak: bere sormenaren koipeak, bere garapenen indarra noiz exprésatzen intentzio konplexuak.

Eta zér ikusten dugu? Ikusten dugu itzultzaile bat zek egiten du guzti-guztia sálbu justuki... "sortu eta garatu". 

A ze zirkoa! [835] [>>>]

Eta bizitza bádoa, nori ajola zaio!

Zioen atzo Gilen-ek:

Tira. nik ez diot arazo sintaktikorik ikusten esaldi honi:

Era un sentimento raiano no absurdo que talvez procedese da súa educación católica, pero invariablemente, cando tiña que estar fronte a un cadáver, urxíalle esa necesidade de intimidade e recollemento que a atafegaba nos cemiterios e que se vía violada coa presenza profesional, distante e allea dos que se movían ao redor daquel corpo, único protagonista da obra dun asasino e, con todo, mudo, silenciado, ignorado no seu horror.

Eta nik ere ez. Esaldia guztiz ondo doa, nahiz bere intentzioa izán konplexua.

Baina, euskararako bidean, "zerbait" gertatu zaio ki esaldi hori, zerbait oso-oso larria, zerbait zein ez den zirkunstantziala:

• galdu dú ez "soilik" efektibitate komunikatiboa, nola den arau (oso-oso larria baita), 

• baizik ere ulergarritasun minimoa (ezin larriagoa).

Eta inori ez zaio axola. Ez dakit konturatzen ari garen, baina ari gara mintzatzen burúz euskaltzain urgazle bat zek jaso ditu itzulpen-sari guztiak:

Josu Zabaleta Kortaberria (Legazpi, 1948ko uztailaren 1a) gipuzkoar itzultzaile eta idazlea da. 2001 eta 2008 urteetan Itzulpengintzako Euskadi Saria jaso zuen, eta 2013an Espainiako Itzulpegintzako Sari Nazionala eman zioten. [1] 2006an euskaltzain urgazle izendatu zuten. [Wikipedia]

Bera izan zen lehenengo euskal itzultzailea zek jaso zuén Espainiako Itzulpegintzako Sari Nazionala, 2013ko abenduan, justuki an ber urtea noiz, urtarrilean, publikatua zuén "Zaindari ikusezina".

Eta bizitza bádoa, nóri ajola zaio! [834] [>>>]

Gakoa dá sintaktikoa

Atzokoan Gilen-ek galdetzen zuén:

Zerikusirik ote du itzulpen penagarri horrek euskarazko irakurtze-maila apalarekin?

Dudagabe. Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena, nola genioen koméntatuz ondorengo hitzak ganik Juan Garzia (ikus hemen):

... (esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:286]

Bai, Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena. Hala ere, euskarazko testuen irakurgaiztasun hori ez da aipatzen beste foro honetan (zein baita mahai-ingurua titulatzén "Euskaratutako literaturaren harreraz zenbait gogoeta”, EHUko Udako Ikastaroak, 2013ko abuztua):

Mahaikideen iritziak entzunda begibistakoa da itzulpen askok espero baino irakurle gutxiago izaten dutela. Horren kausen bila, entzuleen artetik Juan Garziak diglosia aipatu zuen eta hori kontuan hartu gabe, beste literatur sistemetatik egindako edozein estrapolazio herren geratzen dela nabarmendu.
...
Juan Garziak publikotik hitza hartu zuen ostera: “Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?”. Umeek heltzean erdarara pasatzeko duten joera esplikatzeko bitartekari horien portaera faktore garrantzitsutzat jo zuen. Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga ganik Gorka Bereziartua]

Juan Garzia-k zehaztu beharko luke zergátik hor ez duen aipatzen zéin den arazoaren Gakoa, maiuskula eta guzti, zein, gainera, dén bereziki nabaria an itzulpenak, hain nabaria non ez dugun beste inora jo behar afin azaldu zergátik euskal itzulpenek izaten duté irakurle gutxi.

Dio Juan Garzia-k burúz umeak: "... beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. Heldu-bitartean ordea, akaso irakurri beharko duté "Zaindari ikusezina" (berrikus atzoko sarrera). [833] [>>>]

Dá... absurdua

Atzokoan aipatzen genuen Dolores Redondo eta bere "Zaindari ikusezina" (2013), itzulia ganik Josu Zabaleta, non irakurri ahal dugún beste pasarte hau:

... Ia-ia zentzurik gabeko sentipen bat zen, bere hezkuntza katolikoaren ondorioa beharbada, baina, gorpu baten aurrean egon behar zuenean, hilerrietan sentitu ohi zuen baina hiltzaile baten lanaren protagonista bakarra zen eta hala ere izugarrikeria hartan mutu, isildu eta ahaztuta geratzen zen gorpu haren inguruan mugitzen zirenen presentzia profesional, hotz eta arrotzak bortxatzen zuen intimitate- eta bildutasun-premia nagusitzen zitzaion beti. [Josu Zabaleta-ren itzulpena, 1. kapitulua]

Ikus originala:

... Era un sentimiento rayano en lo absurdo que quizá procediera de su educación católica, pero invariablemente, cuando tenía que estar frente a un cadaver, le urgía esa necesidad de intimidad y recogimiento que la abrumaba en los cementerios y que se veía violada con la presencia profesional, distante y ajena de los que se movían alrededor de aquel cuerpo, único protagonista de la obra de un asesino y, sin embargo, mudo, silenciado, ignorado en su horror. [Dolores Redondo, 1. kapitulua]

Dá absurdua. [832] [>>>]

Diferentzia dá dramatikoa

Aurreko sarreran agertzen zitzaigún Dolores Redondo nola 2019ko autore irakurriena an inkesta telefonikoá "Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)" (Federación de gremios de editores de España), zeintaz ari garen mintzatzen, eta non orobat ikusi ahal dugún ha trilogia on Baztan nola seigarren "liburu" irakurriena.

Gauza da ze Erein argitaletxeak euskaratu zuén misteriozko trilogia poliziako osoa, halatan ze euskaraz irakur daikegu adibidez "Zaindari ikusezina", itzulia ganik Josu Zabaleta. Har daigun 13. kapituluaren hasiera, nondik hartu dudán lehenengo esaldia:

Telebistaren nonahiko zurrumurruarekin nahasturik Jamesen eta Jonanen ahotsak iritsi zitzaizkion; izeba Engraxiren egongelatxoan ari ziren hizketan, kasino batean hobe egokitzen zen eta, arratsaldero euro batzuk eta ohorea jokatzeko, izebak Bordeletik ekarrarazi zuen tapiz berdeko mahaitxo hexagonalean pokerrean ari ziren sei atsoek sortzen zuten iskanbilari jaramonik egin gabe. [Josu Zabaletaren itzulpena, 13. kapitulua]

Hona hemen originala:

Mezclado con el murmullo omnipresente del televisor le llegaron las voces de James y Jonan, que charlaban en la salita de Engrasi, al parecer ajenos al alboroto que formaban las seis ancianas que jugaban al póquer en una mesa de tapete verde y forma hexagonal propia de cualquier casino y que su tía se había hecho traer desde Burdeos con el fin de que cada tarde se jugasen en ella algunos euros y el honor. [Dolores Redondo, 13. kapitulua]

Diferentzia dá dramatikoa. [831] [>>>]

Eta, bide batez, zéin dira inkesta horretan 2019-ko liburu eta autore gogoratuenak zatio irakurriak?

Aurreko sarreretako portzentajeak ikusita, indartuz doakigú ideia ezen irakurtzen dá ez-gutxi eta gerota gehiago. Bestalde, eta bide batez, zéin dira inkesta horretan 2019-ko liburu eta autore gogoratuenak zatio irakurriak? Ikus "Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)" an Federación de gremios de editores de España):

Postu gorenetan aurkitzen ditugú Fernando Aramburu eta Dolores Redondo donostiarrak eta Eva García Sáenz de Urturi gasteiztarra. [830] [>>>]

Eguneroko irakurleak an aisia liraké ia populazioaren herena

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla, jendeak dioenaren arabera, irakurle frekuenteak on liburuak an aisia zíren izanen asko eta gorantza arituko ziren, 2019an ailegatuz ki populazioaren erdia. Pitin bat gehiago enfokatuz gure lupatxoa, desglosatu daikegu populazioaren erdi hori an bi zati finagoak, non aurkituko genituzkén (ia) eguneroko irakurleak on liburuak zatio libertimendua, eta astean behin edo bitango irakurleak ( "Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)"):

Hortaz, ikusi ahal dugu ze populazioaren ia herenak dio ze praktikoki egunero irakurtzen ditú liburuak xedé ondo pasatu bere denbora librea. Eta, genioenez, printzipioz Euskadi eta Nafarroan gehiago:

Portzentaje horien aurrean, Felipe Juaristi-k akaso revisatu beharko luke bere diagnosia ezen arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer (ikus diagnosi hori hemen). [829] [>>>]

Gorantza ere irakurle frekuenteak on liburuak an aisia

Antzeko baldintzetan eginiko inkesta telefonikoak bereziki erabilgarriak izan ahal dira afin antzéman zéin izaten ari den evoluzioa, gorantza edo beherantza, on irakurketa an sail diferenteak, zeren ematen dizkiguté urtez-urteko emaitza konparagarriak (hala izan ahal dira nahiz akaso euren urteroko balioak puztuak egon: suposatzen dugu ze ureroko puzketa hori antzekoa dela). Horrela, azken sarreran, bereziki adierazgarria zén antzematea nóla hazten ari zen irakurle-kopuru totala on liburuak hala-nola ere irakurle-kopurua on liburuak an aisia, eta antzekoa gertatzen zaigu orain kin irakurle frekuenteak on liburuak an aisia. Ikus ondoko grafikoa (an "Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)"):  

Behe-ezkerreko koadrotxo horretan ikusten denez, ha irakurle frekuenteak on liburuak an aisia ailegatzen dirá ki populazioaren erdia, eta azken 6 urteetan hazi ei dirén %6,3. Beraz ez dira ari soilik egonkorki hazten irakurle totalak on liburuak eta irakurleak on liburuak an aisia, baizik ere euren irakurle frekuenteak ere (astean gutxienez behin irakurtzen baitute), zein den oinarrizko joera oso interesgarria. [828] [>>>]