Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa

Eta zér esaten didazue gáin ondorengo esaldia e Altube? (Altube, 1959:54):

¿Nola ez, baldin perla ori gordetzen duan maskorrik gogorrena, koskolik zaillena, euskera bera dutelarik? [Altube (1959), Euskaltzaindiari, an: Euskera. 4. libk., 54 or.]

Nik dakidala, hori da lehen aldia non erabiltzen dén "baldin" prepositiboa afin aurkéztu perpaus bat non ematen den "-larik" atzizkia ordezta "ba-" partikula baldintzatzailea ("Orotariko euskal hiztegian" behintzat ez da agertzen halako erabilerarik).

Gauza da ze Altube, puntu konkretu horretan, saiatu zen ematen aurrerapausu bat, eta, hala eginez, eman zigún guztioi lezio bat zein ez genuken ahaztu behar. Izan ere, hala eginez, Altube ari zitzaigun erakusten nóla garatzen diren hizkuntzak.

Ez zen, gainera, aurreneko aldia non Altubek egiten zituén halako saio garatzaile praktikoak: gogoratu ⇶ Altube (1950): beste harribitxi bat, non Altubek berak erabilí zuén "baizik" pre eta pospositiboa, biak batera:

Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, "Erderakadarik txarrenak II", Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]

Antzera nola genioen an sarrera hori, ez da dudarik ezen Altuberen saio garatzaile horiek dirá nola harribitxiak zek erákutsi bidea. [306] [>>>]

Seber Altube-rena!!!! (1959)

Bai, aurreko sarreran galdetutako esaldia dá Seber Altube-rena berarena, 1959ko urtarrilean idatzia ki Euskaltzaindia:

Mojetan' baita Praille ta Apaiz askotan ere, eta geiago guzi oien goi-nagusi errespetagarrietan' bada siniste illun bezelako zer bat, zeiñek agintzen baitie, euskera eztutela erabili bear, ezin bestez baizik;... [Altube (1959), Euskaltzaindia-ri, an: Euskera, 4. libk., 43-56]

Errepikatuko dut: Seber Altube-rena!!! [305] [>>>]

Norena izan liteke ondorengo esaldia?

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako zazpigarren gogoeta an bere artikulua titúlatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:22):

Zazpigarren burutazioa, erlatibo prepositiboa. Irakurlea konturatuko zen erlatibo prepositiboarenak direla jarritako adibide asko. Arrazoia da egitura horren presentzia giltzarria iruditzen zaidala ebaluatzeko ea konplexu eta aurreiritzirik gabe ari garen hizkera jaso baten eraikuntzan. [Agirre, 2018:22]

Horren harira, noréna izan liteke ondorengo esaldia?

Mojetan, baita praile eta apaiz askotan ere, eta gehiago guzti horien goi-nagusi errespetagarrietan, bada siniste ilun bezalako zer bat, zeinek agintzen baitie, euskara eztutela erabili behar, ezinbestez baizik;...

Noréna izan liteke? (Ikus norena den an hurrengo sarrera) [304] [>>>]

J.M. Agirre: "...jarraituago..."

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako seigarren gogoeta an bere artikulua titúlatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):

Seigarren burutazioa, tradizioarekiko etena gainditu beharra. Ikertzaileek diote XX. mendean haustura gertatu zela tradizioarekin eta haren espiritura itzuli behar garela (Amuriza, Altonaga, Sarasola). Hirurogeietan gaudenon belaunaldia garbizaletasunaren giroan abiatu zen itzulpengintzan eta, hizkera administratiboari dagokionez, azken aldion «euskara erraza»ren inplantazioa bizi izan dugu, plain englishen bidetik halako populismo paternalista batek bultzatua. Nire iritziz, idazmolde administratibo pixkat jasoago-jarraituago-konplexuago bat bilatu behar genuke, beldurra galduz hizkera arruntetik batzuetan pixkat gehiago aldentzeari. [Agirre, 2018:21]

Jesus Maria Agirrek jasotzen du hor nóla ikertzaileek diote ze XX. mendean tradizioarekiko etena edo haustura gertatu zela an esparrua e-sintaxia, eta egia da hala izan zela. Baina, zehatzagoak izateko, XX. mendeko eten hori, etena bainoago, izan zen izugarrizko atzerakada.

Aurreko sarreran azpimarratzen genuen nóla tradizio zaharrean ez zen sumatzen arazo handirik ki erabili baliabide sintaktiko akaso berriak, baina edonola ere, aberasgarriak:

Erreparatu daiteke nola orduko gure kolegek eskrupulurik gabe jotzen zuten baliabide hauetara. [Agirre, 2018:22]

Guztiarekin ere, gauza da ze, urte gutxi batzuetan, euskarak galduko zituén lau mendé on progreso sintaktiko idatzia, zein ez zen soilik galdu, baizik ere, ez gutxitan, mespretxátu, erabat zapuztuz lehengo giro sintaktikoa, zein baitzen ezinbestekoa ki jarraitu garatzen euskararen sintaxia.

Desbideak aurká garabideak, eta desbideak atéra garaile, eta ez gaitezen engaina, hala jarraitzen dute orain ere, halan ze, etena gainditzeko, atzerapausuak desibili beharko dira, bai eta aurrerapausu berriak eman an norabidea on jarraitutasun koherente eta potentea, nondik naturaltasunez segitzen baita eraginkortasun komunikatiboa, gerota eraginkortasun handiagoa. [303] [>>>]

J.M. Agirre: "...konplexu edo aurreiritzi gutxirekin..."

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako bosgarren gogoeta an bere artikulua titulatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):

Bosgarren burutazioa: tradizioak erakusten diguna. Gai honi dagokionez, iraganeko euskal idazle eta itzultzaileek, itxura batean, konplexu edo aurreiritzi gutxirekin jokatu izan dute XX. mendera arte. Dokumentatu nahi izan dut pixkat, eta Klasikoen gordailua webgunean begiratu bat eginez gero, baliabide sintaktiko ugari topatzen dugu latinetik edo erromantzeetatik kalkatuta.

Bai, oso egokia da gogoratzea ze, euskararen tradizioaren barruan ere, ahal da jokatu konplexu edo aurreiritzi gutxirekin afin joan bilatzen soluzio komunikatibo egokiak. Bai, hori ere báda tradizioa, eta konparatzen jarrita, tradizio zaharragoa, eta areago, betikoa, izan ere betikoa baita sena on bilátu komunikazio eraginkorragoa, modu batera edo bestera.  Ez gaitezen ahaztu ze hiztunen sen komunikatibo hori dá hizkuntzen izateko arrazoia bera, eta horri eskegita, horri subordinaturik egon behar da beste guztia.

Orain dela gutxi (Berria, 2018ko ekainak 5) irakurri ahal izan ditugu honako erantzunak on Orreaga Ibarra hizkuntzalaria ki galderak e Iker Tubia kazetaria:

Asko aldatu da euskara azken ehun urteetan?

Bilakaera handia izan du arlo guztietan: lexikoan hitz pila bat galdu dira, eta berriak sartu dira; esaldiak josterakoan kalko berriak sortu dira; fonetikan aldaketak egon dira gutxinaka...

Beste hizkuntzen pare?

Hizkuntza guztiak bizirik daude, eta hizkuntzaren sena aldatzea da. Europako hizkuntza guztietan homogeneizazioa gertatu da, dialektoak gero eta lausoagoak dira. Bestalde, ingelesak denetan du eragina.

Aldaketak nabarmenagoak dira euskalkietan?

Euskara batuak bortizki eragin du euskalkietan. Alde batetik, euskara batuak homogeneizazio hori eragin du, eta ezaugarriak lausotu egin dira pixka bat. Konbergentzia aroan gaude; gero eta batuago hitz egiten dugu. Gazteak ere hara eta hona ibiltzen dira, eta berrikuntzak hartzen dituzte. Tafallako gazte batek ondo edo ostean esan diezazuke.

Batzuk kezkaturik daude, euskalkiak galduko ote diren.

Alde batetik, normala da. Esentzia galtzeko beldurra dago. Baina, beste alde batetik, hizkuntzak egokitu egin behar du, eta tresna izan behar du. Balio behar dizu esateko flipatu egin duzula edo desfasatu egin zarela. Bada hiltzen ari den lexiko bat, nekazaritzari lotutakoa, eta sortzen ari den beste bat: txateatu, whatsappeatu...

Dudarik gabe, gaur eta hemen behar dugú "flipatu", eta "noiz...", eta "burúz...", eta "gáin..." eta "artén..."...

Eta bai, esan ahal da ze hizkuntzaren sena aldatzea da, justuki zeren hiztunen sena baita eraginkorkiago komunikatzea, zeren hiztunen sena, sen originala, da komunikazioa, eta horretan, guztian bezalaxe, konplexuak edo aurreiritziak ez dira baizik oztopo, oztopo larria. [302] [>>>]

J.M. Agirre: "[esapide prepositiboak]...baliabide funtzional bat gehiago dira"

Hona hemen Jesus Maria Agirrek egindako laugarren gogoeta an bere artikulua titúlatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):

Laugarren burutazioa: esapide prepositiboen balioa. Ari gara perpaus aurrean doazen lokailuez, zeinak gidatzen duten gaiaren garapena. Euskararen sintaxian baliabide funtzional bat gehiago dira, hala nola diren aditza aurreratzea, osagarria atzeratzea edo kate astunegiak ebitatzea. Zenbat eta hizkera-maila jasoagoa edo jarraituagoa den, esamolde prepositiboek orduan eta presentzia edo garapen handiagoa izan ohi dute. Trafiko-seinale modukoak dira: testua zenbat eta dentsoagoa den, orduan eta seinale gehiago eta sofistikatuagoak behar.

J.M. Agirre ari da gáin lokailuak zein joan aurré perpausak afin gidatu gaiaren garapena. Eta arrazoi guztia du. Beste kontu bat da ze, dioen guztia, orobat aplikatu ahal da ki sintagma postposizionalak zeinen barruan egon litezke perpausak zeinen barruan egon litezke berriro ere sintagma postposizonalak... Esan nahi baita:

X egin genuenean = noiz egin (genuen) X

X egin genuen egunari buruz = burúz eguna noiz egin (genuen) X

X egin genuen egunari buruzko liburua  = liburua burúz eguna noiz egin (genuen) X

X egin genuen egunari buruzko liburua egin genuenean  = noiz egin genuen liburua burúz eguna noiz egin (genuen) X

Eta, jakina, "noiz...", edo "burúz..." horiek ez dira baizik baliabide funtzional batzuk (nola "non...", edo "baizik...") zein derivatzen baitira bitartéz mekanismo sintaktikoak zein diren guztiz propialak ti euskara, eta zein diren, gaur eta hemen, ezinbestekoak ki progresibizatu, arindu eta ireki komunikazioa on erabiltzaileak e-hizkuntza e-Axular. [301] [>>>]

J.M. Agirre: "...funtzionalitatea...ez datza bakarrik edukia modu ulergarrian ematean""

Hona hemen Jesus Maria Agirre-k egindako hirugarren gogoeta an bere artikulua titúlatzen "Gogoeta xumea esapide prepositiboez" (Administrazioa euskaraz, 100. zk, 2018:21-22):

Hirugarren burutazioa: funtzionalitatearen bila. Formulazioen funtzionalitatea, nire ustez, ez datza bakarrik edukia modu ulergarrian ematean, baizik eta baita modu sinesgarrian ematean ere; alegia, maila sozial bati hizkera-maila bat dagokio eta hizkera-maila horrek bere ezaugarriak ditu, eta hor sartzen da, besteak beste, fraseologia jakin bat, sektore bateko exijentzia dena, baina baita ere bereizgarri dena; hizkera-maila bakoitzak erritmo bat du, doinu bat, funtzionatuko badu. Eta egungo euskal testu juridiko-administratibo askotan, gogoratzen dudanetik, zalantzan dago oraindik ulergarritasuna, eta are gehiago sinesgarritasuna.

Ikus ⇶ Esaldi bakoitzak bere intentzioa, non agertzen dira lau testu ze aportatzen dute informazio bera, baina lau modu oso ezberdinetan. Gauza da ze...

...kontua ez da soilik informazioa nola edo hala ematea, baizik informazioa eroso ematea an modu ahalik-eta egokiena respektu helburu komunikatibo zehatzak eta potentzialki konplexuak. [Ikus "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" (Rubio, 2014:125), in "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal Ituarte, 2014)]

zeren...

...gauza bat da informazioa ematea, eta beste gauza bat da nola ematen den informazio hori; eta azken ikuspuntu horretatik egon daitezke testu (edo diskurso) koherenteagoak, progresiboagoak, erosoagoak, ulergarriagoak, pausatuagoak, jarraituagoak, egokituagoak... eta, finean, eraginkorragoak. [⇶ "Edozein informazio": zein zentzutan?]

Eta puntu honetan azpimarratu behar da inportantziá on koherentzia sintaktiko-informatiboa, zeinen gainean hiztunak erosoki (koherenteki) egokitu ahal izanen ditú bere esateko ritmoak, bere doinuak, bere enfasiak eta, hitz batean, bere expresibitate guztia, respektu bere helburu komunikatibo zehatzak, halatan ze entzuleak jaso ahal izanen ditú mezu informatiboki edota expresiboki konplexuak an baldintza ahalik-eta abantailatsuenak.

Zeren, ulermena galtzea ez da baizik gradu maximoa on porrot komunikatiboa, baina, ondo lehenagotik ere, galtzen da mezuaren expresibitatea, galtzen doa indarra on hainbat ñabardura informatibo-espresibo zein, ordena sintaktiko-interpretatibo inkoherentean, ezin izanen diren deskodifikatu edo kodifikatu hain modu abantailatsuan nola modu koherentean (ez informatiboki, ezta espresiboki ere), finean sortuz diferentzia handiak an eraginkortasun (kalitate) komunikatiboa.    

Bai, diferentzia komunikatibo horiek handiak izaten dira an textuinguru aski neutroak nola juridiko-administratiboa (non egoten baitá karga informatibo handia), baina, zenbat eta textuinguru expresiboagoa izán, zenbat eta karga expresiboa handiagoa izán, diferentzia horiek hainbat handiagoak izanen dira, eta are handiagoak noiz testuak (edo diskursoak) izán aberatsak bai informatiboki eta baita expresiboki ere (umorea da, adibidez, halako textuinguru konplexu horietako bat). [300] [>>>]