"Berdin da gaur joatea zeinda bihar" edo "Berdin da gaur joatea zein bihar"

Jarrai daigun ikusten "zeinda" sarrera an "Euskaltzaindiaren Hiztegia", non gaur fijatuko gara an beheragoko erabilera horiztatu hori:

Hor ere nabarmendu behar dugu ze erabil liteké "zein" soila ere:

Berdin da gaur joatea zein bihar.

eta non daukagun a estrukturá "... berdin zein ...", zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "'zein' konparatiboa":

Azken sarreran aipatzen genuen a-estruktura konparatiboá "berdin zein...", non "zein" partikula konparatiboa agertzen zaigú aurkeztuz berdintasunezko konparagaia. Ikus orain beste zenbait adibide, atereak tikan gure betiko hiztegi eta eskuliburu referentziala, zein dén, nola esana dugun, OEH:

(En la expr. berdin zein...). Como, igual que. Pazienziaz iraunik, bardin zein bazengoze deboziño beroaz agradauko deutsazue Jesusi. Añ LoraS 90. Eta zegaitik eztatoz astegunian biar dabeena erostera? Dakijelako jaijegunian bardin zein astegunian dagozala dendak zabalik. Astar II 74. Artu-ezkero erremuak / eskuan gogora / euskaldun batela da / bardin zein bapora. Azc PB 227.

Hortxe dugu "zein" partikula burulehen edo prepositiboa an erabilera konparatiboa, kasu honetan aurkeztuz berdintasunezko konparagaiak. Hortxe, eskura.

Horixe. [⇶]

'Ez da hain erraz zeinda askok uste duten' edo 'Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi'

Dakigunez,"zeinda" jada agertzen da an hiztegi ofiziala e euskara, nola behar zitzaion. Ikus daigun orain bere lehenengo erabilera:

Hau da, baliatu daiteke "zeinda" ki osatu esaldi konparatiboak zein hasten diren kin "hain" edo kidekoren bat:

Ez da hain erraz zeinda askok uste duten. 

Nabarmendu nahiko genuke ze, antzera nola "zeinda", orobat erabil liteké, noiz ikusí egoki, "zein" soila ere, nola agertzen zaigun jada an "Refranes y sentencias, (1596)":

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497

Erabilera horretan, berebat daukagu "nola":

Ez da hain erraz nola askok uste duten.

Etxajaunen saria ezta ain koikari nola dirudi.

Dudagabe, dirá harribitxiak zein ondo gorde behar diren. [⇶]

Horixe da bidea!

Azken eguneraketa (ikus atzoko sarrera):

Horixe da bidea! [⇶]

Berriro ere, gure indar guztiekin txalotu behar dugu Euskaltzaindia

Atzoko egunez Erramun Gerrikagoitiak publikatzen zuén ondorengo sarrera an bere bloga:

eta, jarraian, Gilen-ek zioen ze:

Ez genekien (eskerrik asko, Gilen), eta poz handia da hori. Ez da lehenengo aldia non, orri xume hauetatik, zoriontzen eta txalotzen dugun Euskaltzaindia, gustu handiz gainera: ikus adibidez sarrerá titulatzen:

• Euskaltzaindiak hor erabat asmatu du eta indar guztiekin txalotu behar zaio 

Eta hauxe da beste aldi horietako bat non, errepikatzen dut: gustu handiz, gure indar guztiekin txalotu behar dugún Euskaltzaindia. [⇶]

Begiratu orokor bat gain datu diakronikoak

Azken sarreretan aritu gara ikusten nóla datu diakronikoak (dinamikoak) sugeritzen digute oso video interesgarria buruz evoluzioa e sintaxia an mundua. Jarraian, Engin Arik (2016) dígu eskaintzen begiratu orokor bat gain elementu fundamentalak e evoluzio hori, non aipatzen dira hala elementu estatikoak nola dinamikoak ere:  

Hor daukagu. alde batetik, argazki estatikoa zein dakusagun gaur egun, baina baita zéin diren hipotesi sinesgarrienak buruz evoluzioa e munduko hitz-ordena, zeinen sorreran aurkituko genuke oso nagusiki SOV ordena, zer gero joanen zen pasatzen ki SVO artio ailegatu ki gaurko egoera non munduko hizkuntzen erdiak dúte erakusten ordena nagusi hori.

Báda, gainera, gainbegiratu horretan, oso puntu interesgarria lótuz SOV kin-eta oinarrizko ordena zein sortzen den noiz saiatzen garen inprovisatzén keinu-komunikazioa ("gesture productions"). Bádirudi ze, inprovisatutako keinu horietan, aurrena jotzen da ki irudikatu zérbait konkretua (nola objetua), zeintan gero oinarrituko dira elementu tipikoki abstraktuagoak (nola aditza), emánez OV sintaxia, edo SOV. [⇶]

Dryer (2011): 'I think that most assumptions about genealogical classification would lead to the same conclusion.'

Atzo irakurtzen genituén ondorengo konklusioak ganik Gell-mann eta Ruhlen an euren "The origin and evolution of word order (2011):

non sugeritzen den ze munduko hizkuntza guztiak, edo ia, etor litezke ti antzinako mintzaira bakar bat, zeinen oinarrizko hitz ordena litzaké SOV. Horretaz, Dryer (2011) (ikus hemen, hemen edo hemen) dio:hots

I don't think their argument depends much on the particular assumptions they make. I think that most assumptions about genealogical classification would lead to the same conclusion. [Dryer, 2011]

... ber konklusioa ezen existitu zén antzinako sintaxi bat kin oinarrizko SOV ordena. [⇶]

Gell-Mann eta Ruhlen (2011): 'Reversion to SOV occurs only through diffusion'

Sarrera honetan edo atzokoan bertan irakurri ditugu zenbait komentario oso interesgarri ganik Dryer hizkuntzalari ezaguna (2011), zein, finean, referitzen ari zen ki ondorengo artikulua ga Gell-Mann eta Ruhlen, baita 2011koa (gogoratu ze Dryer dá autorea e egungo datu-base tipologiko aberatsena, erabiliena, ... ): 

zeinen konklusioak dirén hauek (Gell-Mann eta Ruhlen, 2011):

non:

• (i) The word order in the ancestral language was SOV.

• (i) Except for cases of diffusion, the direction of syntactic change, when it occurs, has been for the most part SOV > SVO and, beyond that, SVO > VSO/VOS with a subsequent reversion to SVO occurring occasionally. Reversion to SOV occurs only through diffusion. 

• (iii) Diffusion, although important, is not the dominant process in the evolution of word order. 
  

Horretaz ari da Dryer (2011), nondik, gaurko honetan, nabarmendu nahiko genuke a konklusioa ezen "Reversion to SOV occurs only through diffusion", esan nahi baita: soilik bidez kontaktu linguistikoa, ez naturalki. [⇶]

Dryer (2011): '...than any claim about the human mind that any generative syntactician has made in the last 30 years, ...'

Komentatzen genuen hemen, aipatuz Dryer (2011), ze:

The distribution of SOV versus SVO in the world is quite striking in that although the two orders are about equally common, SOV is much more common in small language families, suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world. [Dryer, 2011]

Nahizta, jakina, ezin dugun jakin ziurtasunez nolákoa izan den munduko sintaxien historia zehatza eta osoa, evidentziak apuntatzen du ki SOV ordena nola oso-oso zabaldua an garai zaharrak. [Balbula, 2021]

Eta, jarraian, Dryer tipologista famatuak dio (Dryer, 2011):

So, I would also say that the idea that there was a single original human language and that that language was SOV probably has a higher chance of being true than any claim about the human mind that any generative syntactician has made in the last 30 years, and (though this is probably more contentious) than any reconstructed forms for Proto-Indo-European being correct. There’s a lot of highly speculative work in linguistics.

Eta nahiz ezin dugun jakin zehazki nolákoak izan ziren lehenengo taupada linguistikoak gain gure planeta, Dryer-i sinesgarriagoa iruditzen zaio ha hipotesia ezen hasiera linguistikoetan existitu zén SOV hizkuntza bakar bat zeinda ez azken hamarkadetako generatibisten lan guztiak, eta baita sinesgarriagoa zein diakronista askoren lanak. 

Dryer-ek amaitzen du esánez ze there’s a lot of highly speculative work in linguistics, eta bai, ados gaude, eta gehituko genuke ze, bestaldetik, kasu askotan ez zaiela kasurik egiten ki evidentzia argienak ere, hala nola adibidez ze sintaxi burulehena dá askoz potenteagoa zein sintaxi buruazkena (potenteagoa, jarraituagoa, flexibleagoa, diskursiboagoa, expresiboki moldagarriagoa eta... efektiboagoa). Total, desastre zientifiko bat. Eta, nork sufritu behar du hori? [1150] [>>>]

Hóri argudioa on maiztasun ezberdinak ti 'lehenengo elementuak' (S, O edo V) an 6 hitz-ordenak

Nola genioen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua", ordenatu daikegu S, V eta O arauz euren maiztasuna okupatzén lehenengo posizioa an hitz-ordenak e munduko hizkuntzak. Izan ere, daukagú:

Lehenengo eta urrutiko begiratu batean, datu estatistikoek erakusten digute nola munduan zehar nahiago izaten da sujetua esaldian aurrena; batzuetan aditza, baina ia inoiz ez da ematen objetua an hasiera hon informazio-kate regular bat.

Hor ageri zaizkigu lehentasun komunikatibo batzuk, ... [Balbula, 2007]

Azken buruan, aurreneko osagai horren maiztasunetan ere ageri zaigu zirriborroá e lehentasun orokor batzuk, zirriborrá e ordena orokor bat, non, orohar, aurrena nahiago izaten da sujetua, askoz gutxiagotan nahiago izaten da aditza, eta soilik salbuespenez nahiago izaten den objetua.

Goragoko taulan, vertikalki ikusten da ordena hori: SVO. [⇶]

SVOk ez du komunki erabiltzen beste ordenarik, bitárten beste ordenek (SOVk, VSOk eta VOSk) erabiltzen duté komunki SVO baina ez SOV

Ikusten genuen herenegun nóla SVOk ez zuen komunki erabiltzen beste ordena alternatiborik artén S, V eta O; bitárten SOVk erabiltzen zuén SVO. Eta horko asimetria hori harago doa, zeren beste bi hitz-ordena minimoki maizkoek ere (VSO eta VOS) bádute SVO artén euren ordena alternatibo komun edo oso komunak, bitarten ez dutén erabiltzen SOV ordena alternatiboa. Ikus ondorengo taula ga Newmeyer, aterea ti artikulua ga Steele ("Word order variation", (1978): 

Taula horrek sakontzen dú an asimetria intralinguistikoa aldé SVO, zeren beste hiru ordenek erabiltzen duté SVO nola alternatiba komuna edo oso komuna, baina ez SOV. [>>>] [A13] [A14] [A17B (Greenberg)] [A17C (zikloak)] [ALDAKETA ZAHARRAK]

Ez dago ezer propiorik an "baizik" pospositiboa respektu "baizik" prepositiboa

Zioen atzo Txopik:

Nik uste ze gako oso garrantzitsu bat da jakitea, zein zen "benetako" hitz ordena artean euskaldunak. Dute behartu gu sinistera, ze euskaldunak dute hitz egin an modu zorrotza, errespetatuz SOV hitz ordena, ezarriz ergatiboa sistematikoki, erabiliz aditz sistema oso kononplexua kin naturalitate osoa eta abar, eta abar. 

Eta nire zalantza da: hau dena egia al da? Ala existitu izan da hizkuntza bat non askotan zen aurreratzen aditza, non askotan ez zen ezartzen ergatiboa, non aditzak ziren xinplifikatzen? [Txopi]

Euskaran aurki daikegu ia denetarako aukerak, bideak eta mekanismoak, ez bada han, izanen da hemen (eta ez baleude ere, sortu beharko lirake). Eta bai, bádira hizkerak non aditza askotan aurreratzen den (ikus "Euskatzaindiak hor erabat asmatu du eta indar guztiekin txalotu behar zaio"), bádira hizkerak non ergatiboa askotan ez den ezartzen (ikus "Hasteko, hizkera zabalduenetan, sinpleki ez da existitzen ergatibo plurala" edo "Masayuki (2015): '..., if there is no ambiguity about subjecthood, the marking [ergatiboa] is optional.'), bádira hizkerak non aditzak xinplikatzen diren (ikus adibidez "J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik." respektu adizki pluralak, eta berdin gerta daiteke kin adizki datiboak edo potentzialak), bádira hizkerak non ...

Baina aukera, bide eta mekanismo horiek guztiak behar dira landú, eguneratú eta eskainí ki publikoa. Hor, aurrerapausu bakoitzean, euskarak ez du galduko ezer, soilik irabazikó. Ez gaitezen nahastu: ez, ez dago ezer propiorik an SOV respektu SVO (ez hemen ezta Japonian ere). Ez dago ezer propiorik an posposizio bat respektu ber baliabidea baina erabilia prepositiboki (ez hemen ezta Japonian ere). Ez dago ezer propiorik an "baizik" pospositiboa respektu "baizik" prepositiboa, nola ez dagoen ezer propiorik an "buruz" pospositiboa respektu "buruz" prepositiboa. Edo an "-an" pospositiboa respektu "an" prepositiboa (biak dirá ber adverbioa "an", post eta prepositiboki). Kulturalki berberak dira. Izan ere, dena da berdin salbu azken pausua, azken aurreramendu komunikatiboa.  [⇶]

SVO sintaxiak ez dute komunki erabiltzen SOV ordena alternatiboa

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla Steele-k (1978) aztertu zituén hizkuntzen barneko ordenamendu alternatibo posibleak, aurkítuz, alde batetik, ze SVO hizkuntzak...:

... in general, have no common alternate orders at all.

bitartean-ze, beste alde batetik, SOV hizkuntzen erdiak dúten erabiltzen SVO ordena ere, nola Bingfu Lu-k (1998) gogoratzen zigun hemen:

Hor dugu beste asimetria bat arten SOV eta SVO, beste asimetria bat aldé SVO. [⇶]

Intralinguistikoki ere SVO estableagoa

Atzo komentatzen genuen nóla ordena sintaktiko gutxien-komunikatiboak (esan nahi baita, gutxien komunikatiboak azpi baldintza exigente-orokorrak: OSV, OVS) báduten egun tendentzia argia ki agertu an espazio txikiak eta erlatiboki isolatuak, eta nóla SOV ere agertzen den an halako espazioak erlatiboki gehiago-ze SVO.

Eta gauza da ze intralinguistikoki ere aurkitzen dugu ber joera alde SVO. Honela mintzo ginen buruz puntu hau an gure "Hizkuntza bere osotasunean" (2017:295):

Bai, Steele-k (1978) aztertu zituén hizkuntzen barneko ordenamendu alternatibo posibleak, eta aurkitu zuen ze SVO hizkuntzak "in general, have no common alternate orders at all", esan nahi baita ze sintaxi horiek, oro har, oso egonkorrak izaten dira erabiltzén SVO ordena, bitartean-ze adibidez SOV hizkuntzen erdiak erabiltzen zutén SVO ordena ere, nola Bingfu Lu-k gogoratzen zigun hemen:

Esan nahi baita ze kontua ez da soilik ze hizkuntzak nagusiki jotzen dute ki SVO aski naturalki noiz ez den existitzen kontaktu edo bestelako presio berezirik, baizik-ere-ze hizkuntzen barruan ere, intralinguistikoki, SVO ordena da askoz estableagoa (dú izaten alternantzia gutxiago) ezen SOV (zeinen hizkuntzen erdiak ametitzen baitute SVO ere). Berriro ere, báda joera bat apuntatuz ki SVO. [⇶]

Ordenatuz hitz-ordena nagusiak respektu euren maiztasun erlatiboa an famili linguistiko txikiak: OVS ≈ OSV > SOV > SVO

Beraz, azken sarreretan ikusi dugu nóla hizkuntza geografikoki zabalduenak zehar mundua dúten jotzen gehiago ki izán SVO:

• "Lehmann: the evidence of widely spoken languages"

hala nola ere ze SOV sintaxia ...:

• "Dryer (2011): '..., SOV is much more common in small language families, suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world.'"
  

eta gero ze OVS sintaxiak ...:

• "OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'"
  

antzera nola OSV ordena ere:

• "OSV ordenan ere, berdin nola an OVS, soilik 'small language families'"
  

Horrela sortzen da ondoko ordenazioa arten lau ordena horiek respektu euren maiztasun erlatiboa an familia linguistiko txikiak:

OVS ≈  OSV > SOV > SVO

non orobat islatuko litzake ordena horien inestabilitate erlatiboa azpi baldintza komunikatibo gero-ta exigente-orokorragoak (SVO estableena, OVS edo OSV inestableenak), apúntatuz berriro an betiko norabidea. [⇶] [ALDAKETA ZAHARRAK] [A13] +2 [A14]

OSV ordenan ere, berdin nola an OVS, soilik 'small language families'

Azken sarreretan aipatu dugú datu bat ga Dryer (2011) burúz SOV:

The distribution of SOV versus SVO in the world is quite striking in that although the two orders are about equally common, SOV is much more common in small language families, suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world. [Dryer, 2011]

Era berean, atzo ikusten genuen nóla berezitasun hori areagotzen den an OVS, zeren azken ordena hori soilik agertzen da an small language families, oso lokalizatuak geografikoki.

Eta gaur antzekoa esan behar dugu burúz OSV, zein, aráuz WALS Online datu-basea (zeinen editoreak dirén Haspelmath eta Dryer bera), soilik da nagusi, gaur egun, an 4 hizkuntza:

lauak ere hiztun gutxikoak (Kxoe: 8000 hiztun, Nadeb: 370 hiztun, Tobati: 100 hiztun, Wik Ngathana: 3 hiztun) eta ondo lokalizatuak geografikoki an bizi-baldintza prokliveak ki isolamendua, nola diren Afrikako area menditsuak, Amazonia edo Indonesiako Papua. Har daigun lehenengoa eta handiena: Kxoe hizkuntza, eta konsulta daigun Wikipedia:

Hasta la década de 1970, la población de habla khwe vivía en áreas inaccesibles para la mayoría de los occidetales en partes remotas de Namibia, Angola, Zambia, Botswana y Sudáfrica. [Wikipedia]

Bai, OSV ordena honetan ere, berdin nola an OVS, soilik small language families. [⇶]

OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúte izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ga Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua" (Balbula, 2007): 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dira aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio jestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso jestuala, oso sinplea.

Eta, realitatean, ¿non bizi dira OVS hizkuntzak?, ¿zein baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zein ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen ziren askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pentsatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori. [Balbula, 2007]

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz agertuko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán ki bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak. [⇶]

Lehmann (1992): 'Apparently, the basis for the shift is ease in understanding.'

Atzo ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) ematen zuen argudio kualitatibo bat (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta hori ikusita, gogoratu gara kin beste argudio kualitatibo bat zein Lehmann hizkuntzalariak eman zuén jada an 1992, eta zein guk jasotzen genuén an sarrera titulatzén "Lehmann: the evidence of widely spoken languages" (2007), ... 

... , non Lehmann-ek dun egiten bereizketa kualitatibo bat arten hizkuntzak zein asko zabaldu diren zehar mundua, eta hizkuntzak zein gutxi zabaldu diren zehar mundua. Ikus dezagun:

The first has to do with adoption of a language by non-native speakers. When large numbers of non-native speakers adopt a language, the language tend to be shifted to SVO structure. Apparently, the basis for the shift is ease in understanding. In both VSO and SOV languages the two frequent nominal constituents of sentences, subject and object, stand side by side. In SVO languages, by contrast, they are clearly separated by the verb. We may note that all widely used languages with more than 100 million speakers today have become SVO. A number of these are Indo-European: English, French, German, Italian, Portuguese, Russian, Spanish. Another example is Chinese, which apparently in an early stage was verb final. The last major language to change towards SVO structure is Arabic, which is increasingly assuming SVO characteristics. An apparent counterexample is Japanese; but it has not been adopted by large numbers of speakers outside Japan. The evidence of widely spoken languages, then, supports the hypothesis that they tend towards SVO structure. If the basic sentence pattern is changed, the remaining constructions gradually change as well, as we have observed above. [249. or.]

Gorago, eta mintzatuz burúz eboluzioa hon hizkuntza indoeuroparra, esan du:

Similarly, prepositions were introduced, many of them from previous postpositions. [249. or.]

Euskaran ahal dugu erraztu prozesua edo zaildu. Da gure aukera. [Balbula, 2007]

Amaitzeko soilik nabarmendú ze Lehmann mintzo da buruz azalpen funtzional explizitu bat: "ease in understanding". [⇶]

Dryer (2011): '..., SOV is much more common in small language families, suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world.'

Atzo Newmeyer-ek aipatzen zuén Dryer, zein den akaso munduko tipologistarik zailduena, eta gaur fijatuko gara an ondorengo argudioa ganik Dryer bera, non kontrajartzen dirén datu estatikoak (although the two orders are about equally common) eta bestelako datu kualitatiboak, nondik segituko dirén ondorio dinamikoak respektu evoluzioa on sintaxia an munduko hizkuntzak. Ikus daigun Dryer (2011):

The distribution of SOV versus SVO in the world is quite striking in that although the two orders are about equally common, SOV is much more common in small language families, suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world. [Dryer, 2011]

Nahizta, jakina, ezin dugun jakin ziurtasunez nolákoa izan den munduko sintaxien historia zehatza eta osoa, evidentziak apuntatzen du ki SOV ordena nola oso-oso zabaldua an garai zaharrak. [1140] [>>>]

Newmeyer (1998): 'I have seen it claimed in a variety of places that attested (or uncontroversially reconstructed) word order changes from OV to VO are far more common than those from VO to OV.'

Atzoko sarreran ikusten genuen idatzi bat non Bingfu Lu (1998) zíon erantzuten ki mezu bat ga (ganik, ganika, ganikan) Newmwyer hizkuntzalaria (1998), nork, atzo ikusten genuenez, zioén hau an 1998:

One might even conclude that the OV preference is a remnant of a 'proto-world' OV (caused by what?), which functional forces (but what functional forces?) are skewing gradually to VO. And, indeed, linguists coming from a variety of direction (Venneman, Givon, Bichakjian, and others) have concluded something very much along those lines.

Ikus daigun orain Newmeyer-en idatzi osoa (1998):

Matthew Dryer has shown that, once we correct for areal and genetic bias, the 'preference' for OV order is greater than that for VO order in the world's languages. But interestingly, I have seen it claimed in a variety of places that attested (or uncontroversially reconstructed) word order changes from OV to VO are far more common than those from VO to OV. 

My first question is how widely accepted is such a claim among historical linguists and typologists? Is there much support for such an idea and its implication of an overall general 'drift' from OV to VO? 

If this claim seems well motivated, the conjunction of the 'preference' for OV and the 'drift' to VO is very curious, no? One might even conclude that the OV preference is a remnant of a 'proto-world' OV (caused by what?), which functional forces (but what functional forces?) are skewing gradually to VO. And, indeed, linguists coming from a variety of directions (Venneman, Givon, Bichakjian, and others) have concluded something very much along those lines. 

Gauza da ze, izánik interesgarriak gaur egungo maiztasun estatikoak burúz hitz-ordenak, askoz interesgarriagoak dirá datu dinamikoak burúz nóndik, norántza eta zéin baldintzetan joan diren evoluzionatzen sintaxiak barrén historia (ez soilik evoluzioak, baizik ere evoluzio horien baldintza diferenteak). Izan ere, maiztasun estatikoak soilik dira puntu bat, azken puntua, azken argazkia atérea ki fluxu evolutibo bat zeintaz bádugun informazio dinamiko kualitatiboa, ondo relevantea, zein, jakina, ez genuken ahaztu behar an gure analisiak. [1139] [>>>]

Bingfu Lu (1998): "In short, the drift from OV to VO is motivated by the processing ease."

Mintzatuz burúz arrazoiak on evoluzio sintaktikoa, gogora daigun ondoko sarrera:

• "... the drift from OV to VO is motivated by the processing ease (Bingfu Lu)"

non Bingfu Lu hizkuntzalari txinarrak egiten digú ondorengo azalpen interesgarria respektu evoluzio sintaktiko orokorra:

Frederick Newmeyer-ek ("one of the first generativists to call attention to the ideas of the functionalist wing of the field") zioen honako hau an 1998:

One might even conclude that the OV preference is a remnant of a 'proto-world' OV (caused by what?), which functional forces (but what functional forces?) are skewing gradually to VO. And, indeed, linguists coming from a variety of direction (Venneman, Givon, Bichakjian, and others) have concluded something very much along those lines.

Bingfu Lu hizkuntzalariak erantzun zion honela: 

I venture to posting my tentative opinions below:

1.
There may be several reasons for proto-languages to tend be OV rather than VO. For instance, OV and SV are harmonious. Both O and S are dependents of the head V. Languages prefer OV over VO just like they prefer SV over VS.

2.
Proto-languages are expected to be simple in terms of nominal expressions. However, along with the developing of NP internal structure and the extension of the size of NP, the pressure to move large NP to the end of sentence increases too. Between S and O, O is more likely to be heavy. That is why O, but not S, tend to postpone.

Matthew Dryer 1980's "The Positional Tendencies of Sentential Noun Phrases in Universal Grammar." (Canadian Journal of Linguistics 25: 12-195) argues that postposing of sentential NPs is overall preferred over preposing. Languages only resort to preposing when postposing would violate the rigid V-final order.

3.
In addition, a heavy O is normally a piece of new information. New information tends to appear later in the sentence. Therefore, everything else being equal, a heavy O tends postpone rather than prepose.

4.
On the other hand, if a language starts with SVO order, there seems no obvious motivation to drift to SOV, unless O is a pronominal or clitic. 

In short, the drift from OV to VO is motivated by the processing ease.

Bai, evidentziak sendoki dioskue ze prozesamendu-kostuek jokatzen duté paper estelarra an korronte nagusia on evoluzio sintaktikoa, nahiz existitu hainbat restrikzio galgátuz haien eragina. [1138] [>>>] [A8] [A9] +1(Dryer) [A10]

Evoluzio sintaktikoak bilatzen dú optimizazio (edo maximizazio) komunikatiboa

Atzo mintzo ginen burúz planteamendu zientifikoa on Piantadosi, Tily eta Gibson, zeinen hipotesi nagusia baitzén ze hizkuntzak, esan nahi baita kode linguistikoak, evoluzionatzen dira bilátuz optimalitate komunikatiboa: 

Our approach follows directly from the hypothesis that language approximates an optimal code for human communication, ... [Piantadosi, Tily & Gibson, 2012]

Holako planteamendu optimizatzailea egiten genuen guk ere an gure 2007ko sarrera titúlatzen "Sintaxia da ekonomia purua", zein gogoratu nahi genuke osorik:

• Sintaxia dá ekonomia purua

Munduko hizkuntzen sintaxiak dirá momentuko emaitza puntualak ti maximizazio-prozesu bat zein doán garatzen diakronikoki aráuz zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doán aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira). Honako hauek izanen lirateke maximizazio horren irizpide eta restrikzio nagusiak:

Irizpide nagusiak:

1. IRIZPIDEA: Irizpide adierazkor-bapatekoa: aurrena joanen da hori zein nahi baita bereziki nabarmendu edo enfatizatu; alegia, informazio rhematikoena, eta gero emanen da informazio gutxiago rhematikoa edo guztiz kontextuala. Irizpide hau bereziki aplikagarria izan daiteke an oso egoera sinple-kontextualak, non parte rhematikoa dén oso laburra, eta parte ez-rhematikoa oso kontestuala: tipikoki aurrena (edo soilik) emanen dá objetua, zein izaten den informazio rhematikoena; gero akaso aditz jada kontextual bat, eta azkenik sujetua, zein egoera horietan izan ahal dén kontextualki ondo ezaguna. Irizpide honek favoretzen du OVS ordena, eta bereziki egokia izan ahal da an sintaxien sorrera, noiz egoera tipikoak izanen zirén oso sinple eta kontextualak.

2. IRIZPIDEA: Irizpide informatiboa: aurrena joanen da gaia zeini buruz arituko garen (burua), eta gero emanen da informazio berria burúz gaia (osagarria). Irizpide honek minimizatzen dú atzerakarga, eta ahalbidetzen du karga informatibo handiak edo/eta konplexuak erosotasunez ematea an estruktura koherente, ireki, jarraitu, efiziente eta eraginkor bat. Irizpide honek favoretzen du SVO ordena, eta izaten da gerota beharrezkoagoa noiz behar komunikatiboak handitzen doazen.

3. IRIZPIDEA: Irizpide digestiboa: osagarri luzeak hobe baldin ez badoaz artén osagarri laburrak, eta orohar, osagarri luzeak hobe baldin badoaz an esaldi-amaiera (edo baldintza kontextual edo sintaktiko berezietan, an esaldi-hasiera). Adibidez, ez da digestiboa osagarri-sorta luze bat artén sujetu labur bat eta aditz are laburrago bat. Irizpide honek nahiago du SVO.

Restrikzio nagusiak:

1. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi baldintza eta posibilitate estruktural konkretuak an garai ezberdinak. Hizkuntzen hasieran ez dago ezer: zerotik abiatzen da, eta nonbaitetik hasi behar da: hor, hizkuntzetan, aurrena sortzen dira baliabide konkretuagoak, nola izenak, eta gero sortzen doaz elementu abstraktuagoak, nola aditzak, halatan ze, OV ordena, non aurrena doán izena eta gero aditza, da konkretuagoa ezez VO non aditz abstraktuagoa aurreratu da ki objetua. Diogunez, restrikzio hau nagusituko litzaké an sorrera on hizkuntzak, non hiztunak derrigor hasi behar dira kin baliabide konkretu sortzeko-errazagoak, lehenago ze, akaso, joan garatzen estruktura eta baliabide abstratu eta potenteagoak nola VO ordena edota preposizioak, zein diren sortzeko-zailagoak (justuki zatio izan abstraktuagoak). Irizpide honek favoretzen du hasierako OV ordena postpositiboa. Gero, hortik mugitzeko, posibilitate estrukturalak ez dira beti erosoak.

2. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi behar komunikatibo konkretuak an jendarte eta garai konkretuak. Adibidez, ez da berdin izanen maximizazioaren emaitza an testuinguru sozial bat non betebehar komunikatiboak dirén oso-oso sinple eta kontextualak (hor errazago mantenduko dira estruktura konkretuzaleak eta irizpide adierazkor-bapatekoa), edo maximizazio horren emaitza noiz betebehar komunikatiboak bihurtu dirén askoz konplexuagoak (hemen nagusituko dá irizpide informatiboa (eta digestiboa) gain besteak, nahiz eta bestelako restrikzioek izanen dute euren eragina). Segun restrikzio hau, hizkuntzen aurreneko estadioetan gailenduko dá SOV edo akaso, hasiera batean, OVS, eta gero, noiz nagúsitu baldintza komunikatibo konplexuak, SVO.

3. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio liguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi giro sozial konkretu bat, zein izan ahal dén irekiagoa edo itxiagoa respektu berrikuntza linguistikoa. Honen arabera, hizkuntzak garatuko zirén askoz errazago an garai zaharrak (non adibidez ez ziren existitzen akademia arautzaileak) ezenezta an garai modernoak (non kontrol linguistioa izaten ahal dén itogarrria).

4. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá an kontextu interlinguistiko konkretu bat, non existitu ahal dén hizkuntz kontaktu oso estua eta eraginkorra.

Evoluzio sintaktikoak bilatzen dú optimizazio (edo maximizazio) komunikatiboa. [1137] [>>>]

Gibson et al. (2012): 'Our approach follows directly from the hypothesis that language approximates an optimal code for human communication, ...'

Atzo aipatzen genuen Gibson-en idatzia titulazén "Information processing and cross-linguistic universals" (2016), non autorea mintzo zen burúz hizkuntza eta bere evoluzioa an terminuak on prozesamendua on informazioa:

Idazki horretan, beherago, Gibson mintzo da burúz obvietatea on hipotesi hori (Gibson, 2016):

Eta hor aipatutako artikulu horretan (Piantadosi, Tily & Gibson, 2012), autoreek sakontzen dute an puntu hori, esánez adibidez:

Hor, autoreak mintzo dira burúz hizkuntza (zein ez den organo bat, baizik kode bat, edo, hobeki, kode asko) an terminuak on optimalitate komunikatiboa: 

Our approach follows directly from the hypothesis that language approximates an optimal code for human communication, ... [Piantadosi, Tily & Gibson, 2012]

Bai, zinez, oso gogorra egiten da pensatzea ze komunikazioak ez du zerikusirik kin munduko kode linguistikoak eta euren evoluzioa (hori mantentzeko beharko lirake evidentzia sendoak, zein ez diren existitzen). Aldiz, Gibson eta bestek diotenez, obvioa dirudi pensatzea an komunikazioa nola gidari zentral bat an evoluzioa on hizkuntzak. [1136] [>>>]

Chomskyarrak atera behar dirá ti euren mundu paraleloa

Bueltatuz ki Laka-ren artikulua ("Simetria ala simetria eza? Hitzordenaz hausnarrean" 2008) non autorea saiatzen den justifikatzen bere teoria chomskyar ortodoxoa (buru-parametrikoa) kóntra teoria chomskyar alternatibo bat (antisimetrikoa, nondik, bide batez, deduzituko baitzen ze SOV ordenak dú, orohar, prozesamendu-kostu altuagoa ze SVO), gogora gaitezen ze artikulu hartan katedratiko getxotarra zúen aipatzen Gibson hizkuntzalaria bi aldiz jarraian (ikus an "Atzerakarga chomskyarra"), saiatuz lotzen literatura teoriko chomskyarra eta literatura burúz prozesamendua on informazioa. Areago, Laka-k esaten digu ze:

hau da ze, "hizkuntzalaritza" eta "hizkuntza-prozesamenduaren azterketa" konvergitzen ari dira inkluso an azalbideak. Egia esan, ez dakigu Laka zehazki zértaz ari den noiz mintzo den buruz "hizkuntzalaritza", baina antzeman ahal dugu ze referitzen ari zaio ki hizkuntzalaritza chomskyarra, zeren "hizkuntza-prozesamenduaren azterketa" berez da hizkuntzalaritza funtzionala.

Baina, tira, gauza da ze Laka-k (eta Erdozia-k) aipatzen duté bi aldiz Gibson. Ikus daigun zértan ari den Gibson ("Information processing and cross-linguistic universals", 2016):

Beraz, Gibson erabiltzen ari da informazio-teoria eta informazio-prozesamendua arrén azaldu hizkuntz evoluzioa, eta, dioenez, ikerketa-plan hori gertaten ari da produktiboa. Gauza da ze hori dá planteamendu funtzionalista bat, eta ez dago konvergitzen kin mundu paraleloa on hizkuntzalaritza chomskyarra, baizik divergitzen, guztiz. [⇶]

"lekat...", "ken..." edo "gehi..."

Eta antzera nola sortu zen "lekat ..." prepositiboa, sortu dira berrikiago "ken ..." edo "gehi ..." tresna prepositiboak (ikus hemen):

Eta gaur egun, naturaltasunez, "gehi..." edo "ken ..." erabilerak ohiko bihurtu dira, askoz ohikoagoak zein "lekat..." zaharragoa. Bai, hor báda mekanismo sintaktiko sortzaile bat nondik akaso sor litezke beste tresna batzuk ere. [⇶]

'... excepto A, B y C' versus '..., A, B y C excepto'

Azken postean galdetzen genuen ea egon leiken arrazoi komunikatiborik aldéztuz "excepto" prepositiboa gain bere latinezko kide pospositiboa (hala gaztelaniaz nola frantsesez nola inglesez ez da erabiltzen forma pospositiboa). Hortaz, konpara daigun ondoko bi esaldiak:

Recorrí Europa excepto algunas partes cercanas al Caucaso y la zona de Ucrania.

Recorrí Europa, algunas partes cercanas al Caucaso y la zona de Ucrania excepto.

Bistakoa da ze lehenengo versionean askoz hobeki expresa eta interpreta daikegu esaldia, zeren:

• "excepto" burulehena irakurrita, bádakigu ze jarraian irakurri behar dugu salbuespenezko osagarri bat (kin-eta salbuespenezko informazioa) eta hola hasieratik ahal dugu sintaktikoki uztartú salbuespen-sintagma hori an informazioa zein jasotzen ari garen, eta baita plenoki interpretatu eta expresatu informazio hori, efektiboago. Hori dá koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresiboa.
  

• "excepto" prepositiboa, gainera, ahal da emán jarraituago, gabén koma. Hor islatzen dá jarraitutasuna. 
  

• "excepto" prepositiboa erabilita, jarrai daikegu ematen salbuespenenak gabén arazorik ("... excepto A, B, C, ..."), nahi badá pausatuki, ondo reflexionátuz buruz salbuespenak zeintaz mintzatuko garen, ondo pensatuz eta ondo emanez gure osagarri konplexu hori, sártuz xehetasunak zein bestela ez liraken kabituko. Hori dá irekitasuna, nondik segitzen da, adibidez, aberastasun matizatua.
  

Hori dela-ta, ulertzen da ez egotea interes berezirik an kokapen pospositiboa e "excepto", halatan-non, finean, galdu da "excepto" pospositiboa an gaztelania edo frantsesa. Ez da, jakina, kasualitatea. Bádira arrazoi komunikatibo onak. [⇶]

'Hoc vel illo excepto' versus 'Excepto esto, o lo otro'

Ikusten genuén hemen irudi bat tika Larramendiren "Diccionario Trilingüe" (1745), non fijatzen ginen an "ezautá ..." forma prepositibo azentuatua, zeinekin ematen zén "excepto..." latinezkoa bezain gaztelaniazkoa ere. Hala ere, ber irudian, orobat ikus leike nóla "excepto" hori ez den sintaktikoki berdina latinez zein gaztelaniaz: 

Bai, bata, latinezkoa, dá pospositiboa:

Hoc vel illo excepto.

bitárten bestea, gaztelaniazkoa, dén prepositiboa:

Excepto, exceptuando esto, ò lo otro.

Aipatzekoa da ze "excepto" hori latinez ere ager leiké prepositiboki (esan nahi baita ze ager leike bietara, pos eta prepositiboki). Hala ere, gaztelaniaz (edo frantsesez, edo inglesez) ez da gehiago erabiltzen forma pospositiboa. Bá al da horretarako arrazoi komunikatiborik? [⇶]

Azentu (akutu) diakritikoa: zér bestela?

Azentua dateké zeinu diakritiko gutxien agresiboa, gutxien oztopagarria, ondo erabilgarria noiz-ere nahiago dugun lehenetsi jarraitutasuna gain pausa. Puntu horretaz, gogoratu nahiko genuke nóla ...

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa. [Balbula, 2019]

Bai, azentu (akutu) diakritikoa: zér bestela? [⇶]

Azentu diakritikoak dirá gutxienik intonatiboak, eta hortaz, akustikoak

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitiak: 

Azentua niretzat eta beste ascorentzat da zeozer daucana zerikusia kin acustica mundua. Beraz, niretzat hemen hobe da erabiltea zeinu (marca, seinale, ...) diacriticoa ze erabili azentua, zeren ez du zerikusiric zeinu horrec kin acustica mundua.

Diacritico verba grecoa da -διακριτικά- zerbait erabilten dena bereizteco "zehar critica" edo "arartez critica" (dia + critico = zehar + critico, bereizteco) ezen da zeinu bereizgarria zeinac ez du zerikusiric kin acustica mundua.

Gure azentuak dirá diakritikoak an zentzua ze balio dute arrén argitu nóla interpretatu nexu sintaktikoak, aditzak edo are perpaus osoak zein, bestela, gerta leizken anbiguo, edo sinpleki ez hain argi nola nahiko genuken. Jakina, irakurtzean (ahots goran edo ez), iluntasun sintaktikoa ez da batere ona, zeren dú eragiten duda eta nekea an irakurlea, nor, finean, amaitu ahal da uzten irakurketa. Behar argitzaile-desanbiguatzaile hori berretzen da an sintaxi desdoblatu bat (SOVO), zelangoa opa diogun ki euskara. Ikus zér esaten genuen an sarrera titulatzén "Azentu diakritiko tonikoa ere":

Sintaxi desdoblatu, eta hortaz bikoitz, batean (SOVO pre eta postpositibo batean), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretuko dirá partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, komenikó geldi daitezen desanbiguatuak an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia hen herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea e diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea e diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlativo atonoa.

Bestalde, ohartarazi nahi dugu ze azentu diakritiko toniko hauek ez dira zertan kokatu gáin azken silaba, nola diren kokatzen azentu diakritiko intonatibo progresiboak.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztú instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Gauza da ze gure azentu diakritikoak beti dirá intonatiboak (eta batzutan tonikoak ere), eta hortaz bádute zerikusirik kin akustika. [⇶]