Ohiko baliabide buruazkenekin, nekez askatuko da prosa (diskursoa).

Irene Arrarats-ek rematatzen du hóri pasartea zein ari garen komentatzen an azken bi sarrerak (hemen eta hemen) kin ondorengo hitzak (ikus Lander Arretxeren "Prosa apropoposa gurea?" (2016-1-17):

"Nolanahi ere, beste askok ez dute porru hori irensten [referitzen da ki prosa estandar oso zabaldu hori zein deskribatu berri dun], eta, bistan denez, bestelako prosa modu batzuk ere sortzen dira, komunikatiboagoak eta erakargarriagoak”. [Ikus "Prosa apropoposa gurea?", 2016-1-17]

Espero beharko genuke topatzea bestelako prosa-modu horiek an egunkaria zein Arratsas-ek zuzéndu linguistikoki baina alferrik (ikus adibidez, gaurko alea), eta gauza da ze ia 3 urte dira noiztik Arraratsek idatzi zuen bere artikulua.

Areago, ezin dugu imgiinatu nóla egin liteken prosa askea kin baliabide mugatuak, nóla egin liteken prosa sintaktikoki aberatsa kin tresna sintaktikoak zek ez dute ametitzen euren konbinazio arin eta potentea, nóla egin liteken prosarik eraginkorrena kin baliabide buruazkenak, zeinen osagarri informatibo eta expresiboak eman diren potentzialki askoz atzerago, ezinduz bukaerako kolperik eraginkorrenak, eta mugatuz diskursoa eta bere efektibitatea (kantitatea eta kalitatea).

Ohiko baliabide buruazkenekin, nekez askatuko da prosa (diskursoa). [350] [>>>]

Irene Arrarats: "Prosa hori, erregistro formalean, hankamotza; lagunartekoan pozoi hutsa"

Irene Arrarats-ek aurreko sarreran dú karakterizatu prosa estandar oso zabaldu bat, pobretua, baliabide gutxikoa, errepikakorra eta inguruko erdaren imitakorra, zeinen efektuak berak valoratzen ditúen honela (ikus Lander Arretxearen "Prosa apropoposa gurea?" (2016-1-17)]:

“Batzuentzat hori da euskara batua, hori baino ez. Erregistro formaletan, prosa modu hori hankamotza da, zehaztasunik gabea; lagunarteko erregistroan ordea, pozoi hutsa da, artifiziala eta graziarik gabekoa delako... [Ikus "Prosa apropoposa gurea?", 2016-1-17]

Gure partetik soilik esán ze, aldean izanda eredu burulehen potentea (zein, jakina, saiatzen garen imitatzen), edozein eredu buruazken gertatuko dá hala formalean nola lagunartean argiki mugatuagoa eta nabarmenki gutxiago eraginkorra, gehiago kostata ere.  

Hortaz eta oro har, zenbat eta baliabide burulehen gehiago berreskuratu ti ahanztura, zenbat eta baliabide gehiago sórtu erabiliz euskararen mekanismo sintaktiko zaharrak edo berriak, hainbat askeagoa, aberatsagoa, erakargarriagoa eta eraginkorragoa izanen da emaitza komunikatiboa. [349] [>>>]

Arrazoia dá sinpleki sintaktikoa

Lander Arretxeak Argia astekarian (2016) idatzi zuén artikulu interesgarri bat titulatzén "Prosa apropoposa gurea?", non galdera hau plantetazen zuen:

Euskaraz hala moduz idazteko joera orokortzen ari ote den, horra galdera potoloa. Jo dezagun erantzuna baiezkoa dela: zergatik ari da gertatzen? Zein da horren erantzule?

Hona hemen Berriako arduradun linguistiko Irene Arrarats-en erantzunaren zati bat, Lander Larretxeak ekarria:

Badago prosa mota bat oso zabaldua, berez tradizioko prosarekin zerikusi handirik gabea: ez du idazle klasikoen antzik, ez Auspoako herri idazleen antzik, eta ez ahozkoaren tankerarik ere”. Hala dio Irene Arrarats Berria egunkariko zuzentzaile eta itzultzaileak. Zer nolakoa den prosa hori? Hiru ezaugarrirekin lotzen du: batetik, euskara pobretua da, baliabide gutxikoa eta horregatik errepikatzen ditu gehienetan egitura berberak; bestetik, beti erregistro berean aritzen da, ez du bereizten unibertsitateko azterketa baterako den ala herri bateko jaiak iragartzeko; eta azkenik, prosa modu hori ez da bere baitakoa, hau da, sortzen duen gehiena erdararen imitazioa da.

Prosa eredu horren zabaltzeak automatismo batzuk ere ekarri dituela dio Arraratsek: atzerakarga, gerundio faltsuak, puntuazio pobrea –komak eta puntuak bakarrik erabiltzea–, perpaus erlatiboen erabilera neurrigabea… [Ikus "Prosa apropoposa gurea?", 2016-1-17]

Nola genioen hemengo sarreran, erantzunez ki galdera e-zergátik euskaraz erabiltzen diren askoz baliabide sintaktiko gutxiago?

Baina, zéin da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergátik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea nola gaztelaniaz edo frantsesez edo inglesez? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitú euren erabilera eta eraginkortasuna, hala baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira. [Balbula, 2018]

Ez da dudarik eze, idazle horiek guztiak ze idazten duten hain euskara sintaktikoki pobrea erabiliko luketé askoz sintaxi aberatsagoa, askeagoa, ahaltsuagoa eta eraginkorragoa baldin erabiliko balituzte askoz baliabide burulehen gehiago, nola egiten duten noiz idatzi adibidez inglesez, frantsesez edo gaztelaniaz. Baliabideen buruazkentasunak berak baldintzatzen baitu euren erabilera askea, aberatsa, ahaltsua eta eraginkorra.

Arrazoi nagusia zerengatik prosa estandar (buruazken) guztia dén hain sintaktikoki pobrea dá sinpleki sintaktikoa. [348] [>>>]

"Erregistro berria eta aspaldikoa"

Gaur ezagutu dut honako video biziki interesgarri hau, non Arantzazuko apostoluek eskátu beste registro linguistiko bat, berri eta aspaldikoa, zeini deitu turboeuskara, non kabituko liraken inoizko eta edonongo hitz eta joskera guztiak ere.

Videoaren parte zentralean dioté:

50 urte badira
apaiz koadrila etorri zela gure mendira
adostu zuten batuaren gida
eta oraindik begira
zenbat tira-bira!

Baina badugu konponbidea:
nahastu sintaxia eta deklinabidea,
txundi ezazu zure ligea!
Bai, adiskidea,
to, adibidea:

Arrastiri on!
A zelako mugiroa!
Nirekilan dantzatu gure zeneuke?
Bai otoi!
Gisa horretarat eskatuta dantzatuko ez duket ba!

ZAHARKITURIK GELDITU ZAIGU
EUSKARA BATUA
ESKERRAK ASMATU DUGULA
TURBOBATUA!

Euskalkien mix artistikoa
erregistro berria eta aspaldikoa
da nazionala eta da tokikoa
Altzürükükoa ta Getarikoa
Arauen aurka, "H"-a nahieran
ondarrutarrez aditz bat sartu hasieran
gero lesakarrez eta gero lapurteran
amaitu, aukeran, Krutwigen hizkeran.

Dudarik gabe, hasi beharko ginake lantzen eta erabiltzen aspaldiko eta edonongo edozer zein den komunikatiboki interesgarri:

1. inoizko eta edonongo edozein hitz interesgarri,
2. inoizko eta edonongo edozein joskera interesgarri,
3. inoizko eta edonongo edozein mekanismo sintaktiko sortzaile interesgarri,

afin lortú (erabiliz finean material eta mekanismo zaharrak), mix artistiko eta potente berri bat.

Material eta mekanismo zahar horien artean, aise kabituko litzake adibidez "ki" prepositiboa, zein den euskararena, euskaran eta euskarak sortua (datorkigu), eta errazki adaptagarria ki registro berri eta, era berean, aspaldiko hori zeinen alde ari diren Arantzazuko apostoluak. [347] [>>>]

Estruktura sintaktikoetan, berdin

Itziar Diaz de Ultzurrun-ek ondorengo gogoeta egiten du gaur an artikulua titulatzén "Hitzak aske" (Berria)

Inbidia ematen didate konplexurik gabe «berba oro» bezalako elkarketak egiten dituztenek, bai hala egiten dutenek aldez aurreko inolako gogoeta sakonik egin gabe, bai hautu oraingoz ez erabat ortodoxo hori egitera patxadaz ausartzen direnek bolaluma gorria eskutan oldartuko zaizkionen beldur izan barik. Nire inguruko ume batzuk ere halaxe mintzatzen dira: gure alabak batzuetan «gurariak» izaten ditu, eta beste batzuetan «txirrintak».

Ni oraingoz ez naiz nahi bezain eroso sentitzen bateko eta besteko hitzak neure gogara josten. Atzo idatzitako testu batean laket aditza erabili nuen laga aditza erabili ondotik eta kostata eutsi nion bata edo bestea aldatzeko tentazioari. Dena den, egiari zor, laket eta laga oso etxekoak ditut biak, eta segur aski ez nituzke saski bereizietan gordeko hola egin behar dudala ikasi izan ez banu.

Adiskide batek, estutasunetan laguntzeko beti gertu egon ohi diren horietakoa bera, gaiari buruz orain lau bat urte idatzi nuen pasarte bat gogorarazi dit. Bertan aitortzen nuen ausart samar ibilia nintzela itzulpen batean bizkaierazkotzat jotako hitzak ekialdekotzat jotako beste batzuen ondoan paratzen. Orduan, neure buruaren zurigarri, idatzi nuen Virginia Woolfek hitzei buruzko hitzaldi batean honelatsuko zerbait esan zuela: «Nola batu ditzakegu hitz zaharrak modu berrian bizirik iraun dezaten, edertasuna sor dezaten, egiazkoak izan daitezen?»; eta hau erantsi zuela: «Ingelesezko hitzak hitz frantziarrekin ezkontzen dira, eta alemaniarrekin, hala egiteko txirrinta dutenean». Baita honako hau ere: «Hitzak ez dira hiztegietan bizi, buruan baizik. Eta nola bizi dira hitzak buruan? Ba, modu askotan eta modu bitxian, jendea bizi den bezalatsu, harat eta honat joanez, maiteminduz eta elkar lotuz».

Eta, nioen nik orduan eta diot berriz gaur: hitz frantziarrak eta ingelesak beldur barik ezkontzen badira, zergatik ez ditugu ba ezkonduko bizkaierazko hitz batzuk kolkoan daramatzagun beste hitz nafarrekin? Gure etxean, eta nire buruan, hala zen txikitan, eta hala da orain.

Nire aburuz, beti izan beharko genituzke eskura gure literatur tradizioak eta hizkuntz ondareak. Hor ditugu Axular eta Lizardi, Duvoisin eta Oihenart, Altube eta Lauaxeta. Hor XVIII. mendeko idazleak eta XX.ekoak. Hor euskalkien saskiak, ekialdekoak, mendebaldekoak, erdialdekoak ... Zakuak eta zakuak bete hitz. Hitzen ñabardurak ez dira soilik jatorriaren araberakoak, badituzte bestelako usain eta koloreak ere. Har ditzagun komeni zaizkigunak, nahas ditzagun saskiak pitin bat, jolas gaitezen apur bat. Senez, jakina, baina senak hain dira askotarikoak eta bitxiak, ezta? Bide horretan aitzina egin beharra dugulakoan nago, hitzak aukeratzeko eskubidea zabalduz. Horregatik, aspaldi erabaki nuen hitz ezagutu berriei ez niela galdetuko nongoak diren, nora joan nahi duten baizik. Batura etorri nahi dutela erantzuten didate beti. [Itziar Diaz de ltzurrun, "Hitzak aske", Berria, 2018-9-24) ]

Estruktura sintaktikoetan, berdin. [346] [>>>]

Irene Arrarats: "... geure egitea komunikazioari onuraren bat dakarkion guztia..."

Irene Arrarats-ek, atzo aipatutako artikuluan, dio:

... Normal-normal eta bizi-bizi ez hiltzeko, bada zertaz gogoeta egin, estatusaren alderdi guztietan ez ezik, baita corpusaren alorrean ere, gure esku dagoen heintxoan behintzat.

... Horregatik, tradizioaren eta premia berrien arteko negoziazio etengabe batean ibili beste biderik ez dago, euskara ahal den gutxiena baina behar den guztia alda dadin; horrek esan nahi du ez litzatekeela txarra geure egitea komunikazioari —bere luze-zabalean eta dituen adar guztietan— onuraren bat dakarkion guztia, baina bazter batean utzirik ez adierazkortasuna, ez zehaztasuna eta ez ekonomia linguistikoa hobetzen ez duten imitazio zozoak. [Irene Arrarats, "Geure baitakoak", Berria, 2016-12-3]

Eta gauza da ze, arlo kruzial horietan (adierazkortasuna, zehaztasuna eta ekonomia), ez dago ezer ere zek erágin mejora komunikatibo handiagorik eze estruktura burulehen funtzionalak: euren eragina baitá erabakiorra gáin ekonomia, zehaztasuna eta adierazkortasuna. [345] [>>>]

Irene Arrarats: "Onar dezagun behingoz..."

Aukerako SVO joskera (ikus atzoko sarrera) ez da baizik lehenengo urratsa, inportantea baina lehenengo urratsa on bide luze bat non behar diren garatu eta normalizatu hainbat esapide prepositibo zeinekin ahalbidetú sintaxi burulehena, progresiboa, irekia, eta alde handiz eraginkorrena bai informazionalki eta bai expresiboki.

Lana ez da txikia, baina ez da hasiera txarra ondorengo baieztapena ti Irene Arrarats an bere artikulu "Geure baitakoak" (Berria, 2016-12-3):

Onar dezagun behingoz ezen, bai diskurtso konplexu bat sortzeko, bai munduko literatura eta saiakera euskaratzeko, ezinbestekoa dugula zeina, ezen, non, zeren eta gainerakoak erabiltzea, gure klasiko zahar eta berriek erabiltzen dituzten bezala, zaharrek hizketan zergatik erabiltzen duten bezala. [Irene Arrarats, "Geure baitakoak", Berria, 2016-12-3]

Ondo dio Arrarats-ek: "gure klasiko zahar eta berriek erabiltzen dituzten bezala, zaharrek hizketan "zergatik" erabiltzen duten bezala". Bai, zeren, ez klasikoek ezta gaur egungo zaharrek ere ez dute izan batere arazorik ki erabili estruktura prepositiboak noiz-ere eskura izan dituztén aukera egoki funtzionalak, nola "zergatik" edo "porke" bera ere.

Arazoa, benetako arazoa dá aurkitzea halako estruktura funtzionalak, esan nahi baita aise erabilgarriak eta ondo dabiltzanak, zeinekin ahalbidetu sintaxi progresiboa.

Arrarats-ek amaitzen dú goragoko pasarte hori honela:

Euskara asmatua dago aspaldi. [Irene Arrarats, "Geure baitakoak", Berria, 2016-12-3]

Ez. Aspaldi asmaturik daudé bideak nondik euskara ibili behar den, baina aspaldiko bide horiek askoz urrutiago ibili behar dira, askoz baliabide gehiago sortuz, apárte saiatu normalizatzen edozein baliabide zein, euskaran noizbait behin erabilita ere, izán funtzionala. [344] [>>>]

Jakina, SVO joskera barne (non O izán rhematikoena)

Atzoko sarreran laudatu genituén ondorengo hitzak on Irene Arrarats:

Aurreiritziak aurreiritzi, euskalki guztietako hitz, esamolde eta joskera guztiak estandarraren parte dira, batuak ortografiaren eta aditz-paradigmen bitartez markaturiko jokalekuaren barrenean. [Irene Arrarats, Berria, 2018-9-15]

Jakina, SVO joskera barne (non O izán parte rhematikoena, foku estua izanda edo ez). [343][>>>]

Irene Arrarats: "...euskalki guztietako hitz, esamolde eta joskera guztiak estandarraren parte dira, ..."

Oso berri ona iruditu zaigú Berria egunkariko arduradun linguistiko Irene Arrarats-ek esateá ondorengoa an bere artikulua titúlatzen "Mailu bat iltzera" (Berria, 2018-9-15):

Aurreiritziak aurreiritzi, euskalki guztietako hitz, esamolde eta joskera guztiak estandarraren parte dira, batuak ortografiaren eta aditz-paradigmen bitartez markaturiko jokalekuaren barrenean. [Irene Arrarats, Berria, 2018-9-15]

Dá oso berri ona zek apuntatzen du an norabide ona. Laudatu dezagun beraz. [342] [>>>]

Aise aurrerantza, nekez atzerantza

Ikus nóla hasten zuen César Ortuzar-rek bere kronika periodistikoa gain herenegungo etapá on Vuelta (Deia):

En realidad, la memoria y el recuerdo alcanzan más allá que el palmarés, que con el tiempo no es más que una nota al pie de página del memorándum de la Vuelta. Oiz quería meterse en los sueños y en el territorio de las cimas que se ganan el respeto de la afición, que abrazó una subida bestial, hasta los mismos límites del ser humano, un territorio de agonía abrumadora que eligió a Michael Woods en una montaña que nació para siempre para el ciclismo. El canadiense fue el primero en hollar un cima imposible, plegada entre la niebla y la muchedumbre, que quiso pintar de épica una ascensión que fue un paredón de fusilamiento. En una subida de pesadilla, Woods se inspiró en Hunter y señaló al cielo. Un triunfo para la eternidad. Hunter era la criatura que su esposa y él esperaban con ilusión pero perdieron antes del parto. Un drama humano. Con su victoria, Woods le puso el nombre a un sueño que germinó desde la veneración al ciclismo y que recorrió el espinazo de Bizkaia, su sistema nervioso y su epidermis, entregada la afición al ciclismo en un final colosal, apoteósico. El Tour de Bizkaia. [César Ortuzar, Deia, lehen parrafoa]

Konparatu mesedez goragoko prosa eta ondorengoa ganik Eñaut Agirrebengoa an Berria (ber lehen paragrafoa on euskarazko kronika gain ber etapa):

Bizkaiko Balkoiak balkoitik gutxi izan zuen atzo. Behe laino trinkoak inguruko paraje ederrak ezkutatu zituen. Edonola ere, lainopean argi printza ugari izan zen, Espainiako Vueltako 17. etapako amaiera ikusgarriari esker. Giro goibela txirrindularien jardunak eta zaleen berotasunak argitu zuten. Oso mamitsua izan zen etapa ehiztarien arteko borroka, baita oilarren dema ere. Izen propioak Michael Woods (Education First), Alejandro Valverde (Movistar) eta Enric Mas (Quick) izan ziren. Woodsek besoak altxatu zituen Oizko helmugan, eguneko ihesaldian sartu eta azken metroak herio batean eginda. Valverdek eta Masek, berriz, atzean utzi zuten Simon Yates (Mitchelton) liderra, eta zortzi segundo atera zizkioten. [Eñaut Agirrebengoa, Berria]

Mila aldiz gutxiago aberatsa, mila adiz gutxiago indartsua, mila aldiz gutxiago distiratsua, eta finean, mila adiz gutxiago efektiboa. Eta hori hala izateko arrazoi nagusia dá sintaktikoa: sintaxi burulehenak ematen ditú aukera errazak ki sortu diskurso aberats, indartsu, distiratsu eta efektiboa, bitartean-ze sintaxi buruazkena sotilki baina etengabe arituko da nahaspilatzén, ez bada moztén, hala haria nola jarioa e-diskursoa, zein den hariltzen aise aurrerantza, nekez atzerantza. [341] [>>>]

Moldagarritasun expresiboá on ordena burulehena

Zioen Berria elektronikoaren herenegungo titular batek:

Batera-k audit herritar bat abiatuko du Elkargoaren gobernantzari buruz.

non ulertu behar dugu honako galdegai edo foku estu hau:

Batera-k audit herritar bat abiatuko du Elkargoaren gobernantzari buruz.

Konpara dezagun kin:

Batera va a hacer una auditoría popular sobre la gobernanza de Elkargo.

non una auditoría popular sobre la gobernanza de Elkargo ez den foku estua, nola den audit herritar bat, baizik soilik azken geltoki planeatua on esaldiko progresio informazionala. Sintagma hori emanen litzaké neutraltasun osoz, eramanez azentu arrunta edo nuklearra gáin azken hitza: Elkargo, naturalki. Ez da hor foku esturik, esaldi osoa da foku zabala, nola gertatu ohi den an egunkariko titularrak zek erántzun ki galdera: zér gertatzen da? 

Baina, nahi izatekotan, eta estruktura berean, intonazionalki ezin hobeto eman genitzake galdegai estu diferenteak:

Batera-k va a hacer una auditoría popular sobre la gobernanza de Elkargo.
Batera-k va a hacer una auditoría popular sobre la gobernanza de Elkargo.
Batera-k va a hacer una auditoría popular sobre la gobernanza de Elkargo.

Esan nahi baita ze, estruktura horretan berean, ederki sor daitezke hala esaldi neutroenak, nola-ere fokalizatuenak an azken hitza, zein izaten den elementu xehetuena eta rhematikoena, hala nola ezustekoena eta expresiboena.

Dirá abantaila handi horiek <ein segitzen diren ti jarraitutasun koherentea, zek ahalbidetzen duén, adibidez, foku estu bihurtzea azken hitz hori (Elkargo) behin aurretik ezin hobeki prestaturik haren interpretazioa, zein, horrela, ailegatuko baita baldintza efektiboenetan. [340] [>>>]

Maguregi: "bada garaia ... eredu berriak sortzeko"

Atzo, bukatzean, komentazen genuen ondorengo hau:

Baina, zéin da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergátik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea nola gaztelaniaz edo frantsesez edo inglesez? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitú euren erabilera eta eraginkortasuna, hala baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira.

Eta sintaxi burulehenaren eraginkortasun handiago hori (informazionala, expresiboa) respektu sintaxi buruazkena (kin efektu sotila eta iheskorra bezain sakona eta etengabekoa) ez da soilik ondo nabarmenki islatuko an praktika komunikatibo erlatiboki formalagoak, zeinetan Kepa Altonagak jartzen zuen atentzioa, baizik-ze baitare izanen duén oso eragin handia gáin praktika komunikatibo erlatiboki informalagoak. Hortxe zentratzen da ondorengo artikulua ti Zuriñe Maguregi, zein dén zuzendaria on Gaztezulo, titúlatzen "Euskarak molatzen du" (2017-6-7), kin ilustrazioa ti Ibai Etxarri. Horrá osorik:

• Euskarak molatzen du

Euskara hizkuntza aberatsa da, jatorri ezezagunekoa eta senidetasun gabea. Are gehiago, hizkuntzalariek diotenez, baliteke euskara Europako hizkuntzarik zaharrena izatea –ez da makala gero!–. Eta zer esan gure hizkuntzak sufritutako jazarpenaz... Eta hala ere, aurreikuspen guztien kontra, mendez mende bizirik irautea lortu izan du.

Hizkuntzaren batasun prozesuak euskaldunok indartsuago egin gintuen; azken batean, gauza ederra da itsasaldeko bizkaitar eta lapurtar batek liburu berdina irakurtzeko gai izatea. Horren atzean azken hamarkadetan erakunde, elkarte eta hedabideek egindako urratsen aztarna topa dezakegu gaur egun ere.

Hitz gutxitan: euskalduna izateak asko molatzen du –kakotxik gabe–.

Euskarak lortu duen maila altua da, kasik miresgarria. Hain garbia, hain egokia, hain jatorra, hain zuzena, hain zehatza... mailaren talaiatik etorkizunari begira, bertigoa sumatzen hasiak garela noiz edo noiz.

Eta tarteka, zuzentasunak itotzen gaituenean, erdara izaten da arnasgune. Baliabide falta agian, malgutasun beharra litekeena.

Euskararen ezagutza mailaren lerroa urdin kolorez goraka doan heinean, testuinguru informaletan ematen den erabilerarenak gorriz egiten du behera. Gazte –eta ez hain gazte- kuadrillek ez dira erabat eroso sentitzen milaka urteko hizkuntza adoratua zikinduko dutelakoan.

Euskara munduko hizkuntzen mapan kokatzeko egin diren esfortzuak ezinbestekoak izan badira ere, bada garaia lehengo arau sendoen gainean zirriborroak marrazten hasteko, hanka sartzeaz gozatzen hasteko eta eredu berriak sortzeko. Erdara galbide baino, aberasbide ote? 

[339] [>>>]

Kepa Altonaga: "beste diztira bat"

Hona hemen zenbait komentario ti Kepa Altonaga an aurkezpena e-bere liburua titulatzen "Back to Leizarraga" (Pamiela, 2015), jarraiki Noticias de Gipuzkoa egunkaria (2015-4-23):

Back to Leiçarraga da Gabriel Arestik orain berrogeitaka urte proposatu zuen irtenbidea, euskarazko prosaren paradero etsigarria ikusita. Atzo aurkeztutako Back to Leizarraga (Pamiela) liburuan Kepa Altonagak ere bildu ditu euskarazko prosaren argi itzalak. Liburuaren abiapuntua Xabier Amurizaren hitz batzuetan dagoela adierazi zuen, “hizkuntza deskolokatuta daukagula esan baitzuen”, baina hala ere, Altonagak ez du haren ideien defentsa bat egin, “gure prosaren egungo izaera kuestionatu duen gogoeta bat baizik”, azaldu zuen atzo liburuaren egileak.

“Nire irakurketetan eskasia eta ahuldade ugarirekin topatu naiz: lexikoan arazoak daude, ez dago anaforikorik eta zeinismoa ([Kazetariak azaltzen du:] erlatiboetan egiten den erderakada mota bat) erabat estigmatizatuta dago", adierazi zuen Altonagak. Hori erakusteko, testu batzuk bildu ditu liburuan. “Hainbat lagin hartu ditut ondorioak ateratzeko”, gaineratu zuen. Modu honetan, bere ustetan ez dago egiterik euskarazko prosa homologarri bat. "Hizkuntza domestiko batean erabiltzeko nahikoa izan daiteke, baina ez haratago joateko", argitu zuen.

Jendearen jarrerari dagokionez, Altonagaren iritziz “batzuetan euskara ez dugu modu egokienean erabiltzen, perspektiba aldatu beharra dago”. Hala ere, itsuak ez, baina pertsona asko "daltonikoak" direla esan zuen.

Bestalde, euskarazko liburu batzuk oso ondo idatzita daudela esan zuen, "oso austeroak dira", baina hala ere, gaztelaniazkoak "beste diztira bat" daukatela onartu zuen, "baliabide gehiago baitaude". “Orain, euskarazko liburuak gelditzen ari dira euskararen militante direnentzat bakarrik", borobildu zuen. - M.E. [Noticias de Gipuzkoa, 2015-4-23]

Baina, zéin da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergátik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea nola gaztelaniaz edo frantsesez edo inglesez? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitú euren erabilera eta eraginkortasuna, hala baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira. [338] [>>>]

Zuribeltza kin tonu grisak

Gilen-ek, azken sarrerako komentarioan, ematen dizkigu lau aukera ki expresatu noráino Dani Alves-ek ez duen lehiatu nahi aúrka bere lehengo taldea:

Dani Alves no quiere medirse al Barça ni en pintura.

Esaldi horretan báda erabateko jarraitutasuna, erabateko batasuna, erabateko progresioa informazionala, zek ahábidetzen du aukerako ritmo bat, aukerako intonazio bat, aukerako arintasun edo geldotasun bat, zein amaitukó an bukaera perfektua, azken txanpa bilatua, esaldiaren fokua, "ni en pintura", non hiztunak nahierara kargatu ahal izanen du bere expresibitate guztia gáin osagarri adverbial hori (de ninguna manera, inola ere ez) batere interferentziarik gabe.

Foku hori ("ni en pintura") ez da soilik posverbala, baizik-ere esaldi-bukaerakoa, eta bere barneko estruktura ere báda progresiboa, datorrelarik ezin hobeto aurkeztua ga "ni..." estruktura burulehena, zek erakusten dú, hasiera horretatik bertatik, nóla uztartu osagarri hori an esaldia bai sintaktikoki bai interpretazionalki, bide emanez ki "pintura" elementu expresibo-sorpresiboa.

Eta gauza da ze, azken buruan, bide horrexetatik saiatzen dira Gilen-en proposamenak ere, erábiliz "ezta..." estruktura burulehena eta bilatuz bukaera indartsuak. Edonola ere, bádira diferentziak, sotilak badira ere. Adibidez, Gilen-en lau esaldietan, koma bat ageri da, erakutsiz diskontinuitate bat artén bi perpaus non bakoitzak duén bere galdegai propioa:

Dani Alves-ek ez du Barçarekin lehiatu nahi, ezta hurrik ere. [pausa bat, bi galdegai]
vs.
Dani Alves no quiere medirse al Barça ni de lejos. [erabat jarraitua, galdegai bakarra]

edo:

Dani Alves-ek ez du Barçarekin lehiatu nahi, ezta makila txarrantxaduna ipurtzuloan gora sakatuta ere.
vs.
Dani Alves no quiere medirse al Barça ni aunque le metan un palo con pinchos por el culo.

Euskarazkoan, noiz jáso: "ezta makila txarrantxaduna" (zein diren hain justu 10 silaba) galdu ahal dugu haria, ez baitago hain argi nóla uztartu ezusteko makila hori an diskursoa; bitartean ze, gaztelaniazko jarraituagoan ez da inoiz ere galtzen tensioa, ez da inoiz galtzen ritmoa, halan ze ederki prestatzen da bukaerako galdegai konplexu hori: "un palo con pinchos por el culo", zein, bide batez, aditz aurreko galdegai moduan ez den posible.

Diferentzia sotil horiek, etengabe ari direlarik, eragin komunikatibo handia dute, hain handia nola diferentzia izugarri handia zein den existitzen artén erabilera praktikoa on esapide idiomatiko minimoki elaboratuak an euskara versus gaztelania, hain handia nola diferentzia artén paleta koloretsu bat eta erabilerá on zuribeltza kin tonu grisak. [337] [>>>]

"ni en pintura" versus "begiko zikina baino gehiago"

Gilenek, noiz zehazten esapide idiomatikoak ti hemengo textu bat (hango komentario batean), dú aipatzen, lehenik, ni en pintura, zein, dudarik gabe, dá oso esapide erabilia noiz nahi den adierazi ze zerbait ez dago batere artén gure lehentasunak. Google-en, adibidez, esalmolde horren hainbat eta hainbat erabilera daude, agertzen delarik an tituluak e-abestiak, titular periodistikoak...

Baina, zergátik erabiltzen da hainbeste? Ba-ze ederki betetzen du bere helburu komunikatibo-expresiboa. Har dezagun honako titular periodistikoa (Sport egunkaria):

Dani Alves no quiere que le toque el Barça ni en pintura 

edota beherago, textuan:

Dani Alves lo tiene claro: no quiere medirse al Barça ni en pintura.

Esapide horrek ahalbidetzen dú esaldia bukatzeá indartsu, expresiboki indartsu, jarriz indar eta intonazio berezia gáin azken hitz gako hori: pintura, behin harako bidea ondo prestatuta. Azken buruan ni en pintura esapide idiomatiko indartzaile bat da, zeinekin nabarmendu nahi dugun noráino heltzen den gure desgogoa.

Euskaraz, adibidez "Esamoldeak eta esapideak" blogean ematen zaigú ondorengo esapidea nola baliokidea ti "no querer ver (a alguien) ni en pintura":

Begiko zikina baino gehiago ez ikusi nahi

Ikus dezagun:

Dani Alves-ek begiko zikina baino gehiago ez du Barça ikusi nahi. 

Ez du indarrik. Areago, nekez ulertzen da. Jarrai dezagun:

Dani Alves-ek begiko zikina baino gehiago ez du ikusi nahi Barça.

Ez dabil.

Dani Alves-ek ez du ikusi nahi Barça begiko zikina baino gehiago.  

Hobeto, baina oraindik lekutara dago ti efektibitatea on "ni en pintura". Esan nahi baita ze esapide hori ez da hor, ezta orohar ere, bereziki eraginkorra, ez du bukaera ona, ez du bukaera indartsua, ez semantikoki, ezta intonazionalki ere.

Ulertzen da, hortaz, esapide horren erabilera urria, eta, beraz, ez izatea oso ezaguna, eta dirudienez, ez arrazoi nagusiki soziolinguistikoengatik, baizik arrazoi nagusiki expresiboengatik, zein diren arrazoi expresibo berberak zeingatik erabiltzen ditugun antzeko esapide are sinpleagoak nola:

... ni por nada

edo landuagoak nola:

... ni a mil años luz 

edo landuagoak bezain zatarragoak nola:

... ni por el forro de los cojones

edo landuagoak bezain sortzaileagoak nola:

... ni harto de melocotón

Esapide idiomatiko burulehenak (berdin nola beste edozein estruktura burulehen) dirá irekiak, jarraituak, progresiboak, errazki moldagarriak, eta tipikoki lehertu egiten dira an azken hitza, emanez ki esapidea moldagarritsun expresibo bat zein ezin lortukó bestela. Ezin bestela. [336] [>>>]

Chomsky-ren linguista martzianoa etorriko balitz, lúke aluzinatuko

Gaur El País egunkariak dakár artikulu bat ti Tom Wolfe, titúlatzen "Tom Wolfe contra Chomsky", non autore eta kazetari amerikarrak kargatzen dú aúrka ideia linguistikoak ti Chomsky, zeinen artean aipatzen duén Chomsky-ren martziano oroberdintzailea:

Y ahí era donde aparecía el lingüista marciano de Chomsky, que pronto se haría famoso. Un lingüista marciano que llegara a la Tierra, repetía él…, muchas veces…, muchas veces…, comprendería de inmediato que todas las lenguas del planeta eran la misma, con solo algunas peculiaridades locales de menor importancia. Y ese marciano llegaba a la Tierra en casi todas las charlas que Chomsky daba sobre lenguaje. [Tom Wolfe]

Ez, planeta honetako hizkuntza guztiak akaso etor litezké tikan ber hizkuntza zahar bakarra, tikan ber hizkuntza primigenioa (zergátik ez?), baina gaindí milurteak eta milurteak on evoluzio desberdinak (demagun ehun bat mila urte), hizkuntza batzuek izan duté zoriona e-ibiltzea askoz bide sintaktiko emankorragoa ezez beste batzuk (esan nahi baita bide burulehena), eta horrek eragin dú ezberdintasun funtzional kruzial bat artén munduko sintaxiak, zeinen itzal komunikatiboa dén handia eta aski begi bistakoa hala nola ere, aldi berean, sotila eta iheskorra, paradojikoki.

Chomsky-ren hizkuntzalari martzianoa etorriko labitz, lúke konprenituko inmediatuki nóla gure planeta ikaragarri honetan bádiren hiztun batzuk zein diren expresatzen askoz modu jarraituagoan, fluituagoan, joriagoan, askeagoan, aberatsagoan, errazagoan, egokituagoan eta, azken buruan, efektiboagoan ezi beste hiztun batzuek justuki zeren batzuek bádituzten eskura baliabide sintaktiko potenteak nola nexu koordinatzaile eta subordinatzaile burulehenak, zeinekin ahal dituzten aise konbinatu sintagmak eta perpausak, bitartean-ze besteek ez dituzten ia batere nexu koordinatzailerik (ez "eta" eta ez "edo", adibidez) edota subordinatzailerik (nola erlatiboak), ez burulehenik ezta buruazkenik ere. Nólatan izan litezke bi tresneria horiek komunikatiboki berdin efektiboak? Chomsky-ren linguista martzianoa etorriko balitz, lúke aluzinatuko. [335] [>>>]

Adexkiderik bage bizitea da orobat nola testigorik bage iltea

Goiko tituluko esaera horregaz hasten da gaurko Berria egunkarian Iker Tubiaren artikulu bat non gogoratzen dén figurá on Mariano Mendigatxa erronkariar laguntzailea e-Bonaparte printzea:

Adexkiderik bage bizitea da orobat nola testigorik bage iltea

Eta hortxe begitara dagerkigu egitura sintaktiko burulehen interesgarri bezain ahaztu bat: "orobat nola...", zein den ber familikoa nola "berdin nola...", eta zeinen ereduari jarraiki, "sor" daitezke beste batzuk nola "antzera nola..." edo "erabat nola...".

Galdera dá: Nón gelditu dira egitura horiek? Nóiz hasiko gara sortzen eta erabiltzen beste antzerakoak ere, zein diren hain beharrezkoak? Nóiz hasiko gara bultzatzen sintaxigintza berria, zein den euskararentzat orobat nola ura arrainentzat?

Konparatu:

Adixkiderik gabe bizitzea testigorik gabe iltzearen berdina da.

eta: 

Vivir sin amigos es igual que morir sin testigos.

Zéin da eraginkorragoa? Zergátik? Zéin da bidea? [334] [>>>]

Hobe lehenago zein beranduegi

Aurreko sarreran emandako aipua e-Atxaga dú jarraitzen honela:

Esan beharrik ere ez dago utopia lortzearren, gero eta gehiago, hobeto, ederrago adierazteko gai izatearren, hizkuntzak baliabide asko behar dituela, eta, ahal den neurrian, bortxatu egiten duela hizkuntzaren naturaltasuna, hizketan azaltzen dena. Euskarak, esate baterako, aditza bukaeran jartzeko joera omen du. Baina Juan Bautista Agirrerentzat joera hori muga bat da, eta horregatik idazten du honela Jesusen eta bere dizipuluen arteko elkarrizketa bat:

“Nere semechoac, maite izan ezazue elcar: Filioli, diligite alterutrum. Aspertu ciran icasleac, beti gauza bera adituaz, eta esan cioen: Maisua, cergatik beti gauz au esaten digu? Erantzun cien: Ceren Jaunaren Aguintea dan, eta au ongui eguiten bada, bera bacarrik asco dan”. 

Bistakoa da. Aditza aurrera ekartzen du, eta “ceren” bezalako partikulak erabiltzen ditu.  [Bernardo Atxaga, "Antzarak, zenbakiak eta letrak", 2007:9]

Azken buruan, hizkuntzek, orohar komunikatiboki efektiboagoak izateko, eta horregatik erakargarriagoak, euren ibilbidean, noiz edo noiz garatu beharko dituzté baliabideak zeinekin ahalbidetú ordena burulehen potenteagoa, pausatuagoa, jarraituagoa, askeagoa, sintaktiko-interpretatiboki koherenteagoa eta expresiboki efektiboago eta moldagarriagoa (argudiatu dugunez). Eta hobe lehenago zein beranduegi. [333] [>>>]

Atxaga: "modu errazean... ezin da seduzitu"

Bernardo Atxaga-k an bere sarrera-diskursoa ki Euskaltzaindia, titúlatzen "Antzarak, zenbakiak eta letrak" (Asteasun, 2007ko martxoaren 17an), azaldu zituen ideia hain interesgarriak nola ze:

Hizkuntzaren eguneroko erabilera, hizketa arrunta, errazetik errazera ibiltzen da; ahalik eta modurik ekonomikoenean erabiltzen ditu hitzak eta esaldiak. Baita ahoskatzerakoan ere.

Asteasuarrak, kasu, ez du “egin” esango; “iñ” esango du. Edo “hartuit”, “hartu diat” ordez. Baina modu errazean ezin da asko adierazi; ezin dira gai baten ñabardurak zehaztu; ezin da seduzitu; ezin da, argia mitxirrikarentzat bezala, testu bat erakargarria izan. [Bernardo Atxaga, "Antzarak, zenbakiak eta letrak", 8-9]

Sintaxi potenteagoak errazten dú konposizio landuago eta efektiboagoa. Umore landuago eta efektiboagoa, hizkera zatar landuago eta efektiboagoa, esalmode idiomatiko landuago eta efektiboagoak, diskurso landuago eta efektiboagoa, eta orohar komunikazio landuago eta efektiboagoa. [332] [>>>]

Prosamolde landuagoa eta erakargarriagoa

Gaur bertan irakurri ahal dugu an bertsio elektronikoa e-Berria ondorengo pasartea afin aurkeztu aztarnategi erromatar bat zein aurkitzen den an Forua, Bizkaia (aurkezpen horren lehenengo paragrafoa da), non ahal den antzeman hori-tendentziá on prosamolde buruazkena ki elaborazio oso sinplea noiz konparatua kin prosamolde askoz landuagoa eta erakargarriagoa zein azaltzen den an ia edozein pasarté on prosa burulehena, nola, adibidez, konproba daitekeen an beheragoko bigarren lehenengo paragrafoa, zein, izanik abuztuaren 6koa (El Correo), ez den horregatik gutxiago konparagarria:

Erromatar garaiko industrialde bat. Alderaketa horrekin nahiko garbi irudika daiteke zer izan zen Forua (Bizkaia) K.o. I. mendetik IV. mende ingurura arte. Burdina lantzen zuten hainbat tailer txiki zeuden Urdaibaiko itsasadarraren bazterrean, eta horregatik erabili du Iraide Zubiaga gidak industrialde baten irudia. Aztarnategira egindako bisita batean egin ditu adierazpen horiek, aztarnategira iritsi eta berehala. Barrura begiratu, eta orain arte topatu dituzten hamabost eraikinak ikus daitezke. Horietan guztietan zorua egosita dagoela dio gidak, burdina lantzeko olak zeudelako horietan guztietan. Hamabost tailer inguru zeuden, industria jarduera handia zegoen, beraz. [Lander Muñagorri Garmendia]

Corría el año 41 de nuestra era cuando un grupo de romanos, acompañado de un reducido contingente militar, fundó un asentamiento en la colina de Elexalde. Gobernaba Claudio y aquel poblado se convirtió pronto en un pujante enclave comercial, exportador de hierro y mármol al resto del Imperio. A finales de mayo pasado, los sondeos arqueológicos previos a las obras de un tramo de la red de saneamiento de Urdabai sacaron a la luz las termas en las que los habitantes del lugar se relajaban hace dos milenios. «Este hallazgo ratifica la importancia del poblado romano de Forua como gestor administrativo, económico y social del territorio», afirma la arqueóloga Ana Martínez Salcedo, directora de las excavaciones. [Luis Alfonso Gámez]

Aski argia iruditzen zaigu nóla, oro har, erraztasun konpositiboak bultzatzen duén kazetaria ki prosamolde landuago eta erakargarriago bat. Gainera, ezin logikoagoa iruditzen zaigu hala izatea. [331] [>>>]