Juan Garzia-k, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)

Genioen herenengun nóla ...

..., akaso duda egin geinke ea Altubek esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

eta nóla, Altube-ren teorian, esaldiak ez diren zértan amaitu kin aditza, ez foku opositiboetan (enfatikoetan: ikus "Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)") ezta esaldi absolutiboetan (neutroetan) ere, nola joanen garen ikusten.

Baina Juan Garzia-k bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak, zein adibidéz textu formaletan izan beharko lirakén gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garzia-k erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein dén derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garzia-ren ereduak eskatzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldia neutroa izanen bada. Galdera dá: zehazkiago zér dio Altube-k gain esaldi neutro modukoak? Bihar ekingo diogu ki puntu hori. [>>>]

Altube-rentzat (1929) derrigorrezko kontu bakarra dá galdegaiaren posizioa [galdegai hori ezezkoetan izanen dá "ez" (gehien-gehienetan), edo ezetzaren aurreko elementua (salbuespenez)]

 Erramun Gerrikagoitia-k galdétu atzo:

Orduan, Altuberen aburuz, esan behar da eta izquiriatu

"Bihar ez naiz ethorrico zeren..."

baina ez aitzitic

"Ez naiz ethorrico bihar zeren...".

¿Ondo interpretatu al dut, ezta? dioena Altubec.

Lehenengo esaldian, Altube-ren galdegaia izan daiteké "bihar" edo "ez": ez dakigu ezberdintzen salbu erábiliz intonazioa edo kontextua, bitárten bigarren esaldian Altube-ren galdegaia izan beharko dá "ez" zeren ez dago beste elementurik aurrén partikula negatibo hori. Hortaz, lehenengoan galdegaia ezetza balitz, bi esaldi horiek trukagarriak lirake, bestela ez. 

Gauza da ze Altube-rentzat derrigorrezko kontu bakarra dá galdegaiaren posizioa, eta galdegai hori ezezkoetan izanen dá "ez" (gehien-gehienetan), edo ezetzaren aurreko elementua (salbuespenez). Ikus, horretaz, ondorengo aipua on Altube gain esaldiak zeinen flexio verbalean aurkitzen dugun "ez" adbervioa, alegia negatiboak (ikus "Konpáratuz Garzia (2015) kin Altube (1929): Ezezkoetan, galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurré ezetza (bi autoreetan berdin)"):

Bestalde, 1929ko Altube-k, arazoak izanen zituen kin "zeren" hori, zein zuzenduko zuén járriz "-ta" (Erderismos, 1929:224):

Ikus, horretaz, "Altube (1951) vs. Altube (1929): ZERREN-ETA (arrazoi funtzionalak)", non dioén: 

En algunas regiones hasta en el euskera hablado se comete esa falta y se recurre en su sustitución (también claro está, en frases de alguna extensión) al uso de morfemas causales prepositivos y ello debido a la necesidad, impuesta por la influencia del castellano, de expresar por adelantado, sin esperara al final de la oración causativa, el morfema que imprime a esta ese carácter. [Altube, 1929:180 (Erderismos)]

nahizta 1951ko Altube-k honela argudiatuko zuen aldé "zerren-eta":

3n. ZERREN-ETA. - Zergaitikako esakunak -dicciones causativas-, euskeraz, urrengo atze-ezarkin oiezaz márkatzen ditugu: -LAKO «leiala daLAKO»-, BAIt- «leiala BAIta»-, eta «leiala dá-TA»-... Baiña esakun luzeetan, «aurre-argilari» itzen bat ezarri ói degu maiz, erri-izkeraz ere: sartzaldeko euskaldunok «ZE» edo «ZEGAITI-ZE»...; sortzaldekoek «ZEREN» «ZEREN-ETA» -2- «ZERREN-ETA»... Jatorriz, erdera kutsua dute zergaitikako aurre-argilariok, baiña, nere ustez, bear-bearreko ditugu, direlako esakun luzeetan, ola: «-Kontuz ibili-, ZERREN-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur biurtu BAIlitezke». [Altube, 1951]

Bai, nola genioén an aipatutako sarrera hori, báda diferentzia handi bat artén 1929ko Altube, non arrazoi funtzionalak dirén marginalak, eta 1951ko Altube, non arrazoi funtzionalek irabaziko dutén leku ondo azpimarragarria. [>>>]

Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)

Jarráiki teoria on Altube ("Erderismos", 1929), akaso duda egin geinke ea Altube-k esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

Alegia-ze, behin betéta atzoko derrigorrezko arau bakarra:

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros en la oración) nos fuerza solamente, como se ba repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo; ... [Altube, 1929:18]

beste elementu guztiak libreki koka litezke, baita an esaldi-bukaera ere. [>>>]

Altube (1929): "la única [regla] obligatoria en euskera en cuanto al orden ..."

Atzokoan, Altube (1929) mintzo zén gain bere derrigorrezko arau bakarra noiz ordénatzen elementuak an esaldia:

... el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen;... [Altube, 1929:61]

zein ez den baizik ze galdegaia (bere "elemeno inquirido" hori) kokatu behar dela justuki aurrén aditza. Gero aplikatuko zuén arau orokor hori an esaldiak zeinen galdegaia dén "ez" edo "ba", esánez:

Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen; por consiguiente, los miembros nominales de esta clase de oraciones (ininquiridos todos) quedan libres para situarse en cualquier lugar,... [Altube, 1929:61] 

Altube-k behin baino gehiagotan gogoratuko digu bere derrigorrezko arau bakar hori, adibidez, hemen:

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros en la oración) nos fuerza solamente, como se ba repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo;... [Altube, 1929:18]

Bai, 

... nos fuerza solamente, como se ha repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo;... [Altube, 1929:18]

dá ...

... la única [regla] obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los elementos en la oración... [Altube, 1929:18]

Kitto, bukatu dira derrigorrezko arauak. Altube-renean. [>>>]

Altube (1929): "Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición, ..."

Atzokoan ikusten genuen nóla Garzia (2015) eta Altube (1929) bat datozen an euren analisia ezen esaldi negatiboetan galdegaia gehien-gehienetan dá "EZ" adverbioa, eta soilik salbuespenez, beste elementuren bat, zein kokatuko litzaken aurrén ezetza. Gaur azpimarratu nahi genuke nóla Altube-rentzat hortxe amaituko litzake bete beharreko araua an ezezko esaldiak:

Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen; por consiguiente, los miembros nominales de esta clase de oraciones (ininquiridos todos) quedan libres para situarse en cualquier lugar, ... [Altube, 1929:61]

Bai, ...

... el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición ...  [Altube, 1929:61]

eta

... quedan libres para situarse en cualquier lugar, ... [Altube, 1929:61]

Altube-renean. [>>>]

Konpáratuz Garzia (2015) kin Altube (1929): Ezezkoetan, galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurré ezetza (bi autoreetan berdin)

Atzokoan ikusten genuen nóla, Juan Garzia-ren arauan, ezezko esaldietako galdegai papera soilik eror daiteke an:

• "EZ" adverbio negatiboa, zein kokatzen baita aurré aditz laguntzailea: Astelehenean EZ naiz joango.
  

• Beste osagai bat zein kokatuko litzake aurré ezetza: ASTELEHENEAN ez naiz joango.
  

Gero, ogitartekoan joan beharko zén ukagaia, baina orain ari gara gain galdegaia. Horretaz genioén atzo:

Ikus daigun zér aurkitzen dugun an "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:121-126)". Alde batetik izanen genituzke esáldiak non galdegaia ez litzaken ezetza bera, eta non galdegai hori agertu beharko litzakén an esaldi-hasiera (berdin nola an dagokion galdera):

 

 

Eta gero egonen liraké beste perpaus guztiak, non galdegaia izanen litzaké ezetza bera, hau dá "EZ", zein, argi denez, ez doan an bukaera on esaldia. 

Sarrera honetan soilik azpimarratu nahi dugu ze Garziaren analisi hori dá ber analisia zein Altube-k egiten zuen an 1929:

Bai, hala Altube-renean nola Garzia-renean, ezezkoetako galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurrén ezetza. [>>>]

Ezezkoetan bai? Ez, arau garziarrean ez da horrela: ezezko perpausetan ez da aukeran kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa

Atzokoan irakurtzen genion ondoko esaldia ki Juan Garzia, non autorea referitzen zen ki esaldiaren amaierako posizio hori:

... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; ...

nondik interpreta geinke ze, Juan Garzia-ren arauan, ezezko perpausetan aukeran dela kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa. Ez da horrela, ordea.

Ikus daigun zér aurkitzen dugun an "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:121-126)". Alde batetik, izanen genituzke esáldiak non galdegaia ez litzaken ezetza bera, eta non galdegai hori agertu beharko litzakén an esaldi-hasiera (berdin nola an dagokion galdera):

 

Eta gero egonen liraké beste perpaus guztiak, non galdegaia izanen litzakén ezetza bera, hau dá "EZ", zein, argi denez, ez doan an bukaera on esaldia. 

Edonola ere, Juan Garzia-k ezberdintzen dú bigarren mailako foku bat, ezeztapenaren fokua (ez baita galdegaia), zeini detzen dión ukagaia, eta zein aditz perifrastikoetan (hau da, esaldi gehien-gehienetan) kokatu beharko litzaken aurrén aditz nagusia (semantikoa) hemen ere, eta ez, beraz, an bukaera on esaldia (antolaera horri Juan Garzia-k deitzen dió ogitartekoa):

Hortaz, arau garziarrean, ezezko guztien galdegaia kokatu beharko litzaké edo hasieran edo ezeztapenean, hots ez amaieran (suposatzen da ze galdegaiak jaso beharko luke esaldiko indar prosodiko edo enfasi nagusia), eta ukagaia (bigarren mailako foku hori) kokatu beharko dá aditz perifrastikoetan (hots, esaldi gehienetan) aurrén aditz nagusia (ez amaieran). Beraz, ezezko perpausetan ez da orohar aukeran kokátzea galdegai-enfasia an amaierako posizioa. Ez, ez da horrela. [>>>]

Juan Garzia (1997): "... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan"

Jarrai daigun komentatzen atzoko artikulua on Juan Garzia (dakigunez, titúlatzen "Galdegaia aditzaren atzean", (2013), irákurriz bere hirugarren paragrafoa:

Zinez, bitxia. Bai, bitxia da mintzatzea gain hil ala biziko jarrera gotortuak erántzunez ki beste ikertzaile bat (Gilen Mejuto) zein galdetzen ari zaion ki Juan Garzia zéin diren bere arrazoiak, azal dagiela bere argumentuak. Edonola ere, Juan Garziak, akaso yoga pixkat eginda gero, irudikatuko du ze ikertzaile-galdetzaile horrek sinpleki ez ditu ikusten bere arrazoi evidenteki sendo horiek, eta, finean, erantzungo dio. Zértara dator hori guztia? Azal dagiela behin betiko bere argumentuak xeheki mesedez. Bere lana da, eta bere erantzukizuna (nahiz ez den lehen aldia non ez dun erantzuten: ikus adibidez: "Zer gertatzen ari da hemen?").

Eta aurrekoa bitxia bazen, are bitxiagoa da ikustea nóla ikertzaile berbera zek dio ... (ikus "Arrazoia dá ze, arau garziarrean, SVO ordenako S hori interpretatu behar dá nola galdegai enfatikoa"):

Esan beharra dago, aurrekoaren hizpidetik, lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, ... [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

argi utziz noláko interés handia dutén galdegai postverbalek afin eman edonolako enfasiak (bide batez, guztiz ondo esana), horrek-ikertzaile berberak (alegia, Juan Garzia-k) esaldi berean esatea, eta jarrai-jarraian, ze:

... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan. [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

Guk, debeku horren aurrean, genioén:

Beraz, Juan Garziak diosku ze galdegai-enfasia ezin dugu hor kokatu (baieztapenezko esaldietan).

Lastimagarria dela hori? Ez, lastimagarria da hori-eredua zeinek inposatú halako ezintasun nabarmenki pobretzaile hori, hala nola filosofia sintaktikoá nondik den elikatzen eredu sintaktiko kaltegarri hori, ...

eta baita galdetzen genuen (gorago):

... galdera da: zergátik erabili beharko genuke eredu sintaktiko bat zein dún anputatzen aukera aberasgarri eta potente hori (ezen ez gogaikarri)? Zergátik autolesionatu horrela? Zer dela-ta halako pobrezia sintaktiko-komunikatibo antzu bezain autoinposatua?

Bai, hóri da galdera. [>>>]

Juan Garzia (2013) mintzo da gain "arinkeria zoroa", "harrikada hutsak" noiz Gilen Mejuto soilik ari da gain aukera (optatiboa) ki jarri galdegaia atzé aditza

Jarrai gaitezen kin atzoko bigarren paragrafoa, non Juan Garzia erantzuten ari dén ki sugerentzia on Gilen Mejuto ki azaldu zér dela-ta bultzatzen ari den eredu sintaktikoki murriztu eta komunikatiboki murriztaile bat, non praktikan debékatzen diren hurrenkera asko zein normaltasunez erabiltzen diren an maila mintzatua. Gilen Mejuto-k komentatzen zuen adibidez ze:

non argiki azaltzen da zergátik ez litzaken bultzatu behar arau hori:

...., komunikazio-ahalmena beharrik gabe murrizten duelako. [Gilen Mejuto, 2013]

Hala ere, eta dirudienez, Juan Garzia-k ez du irakurri hori, eta, dioenez, bere gain hartu beharko dú (suposatzen da pisu handia izanen dela) ...

... "eredu alternatibo" horren aldezleek egiten ez duten lana. [Juan Garzia, 2013]

Baina, dudagabe, Gilen Mejuto egíten ari da bere lana noiz galdetzen dion ki Juan Garzia afin eman dagien bere arrazoiak ki murriztu euskararen sintaxia eta komunikazioa. Bera egíten ari da bere lana noiz ezagutu nahi dituen arrazoi horiek, zein, bide batez esanda, Juan Garzia-k izan beharko lituzkén oso argi. Eta, esan gabe doa: bere arrazoiak izan beharko liraké ondo sendoak afin saiatu praktikan debékatzen estruktura batzuk zein etengabe ari diren erabiltzen, baita landuan ere.

Hala ere, Juan Garzia-ren ustez, ustezko "eredu alternatibo" horren aldezleak (zeinen artean, argi denez, aurkitzen bainaiz) ez leudeke egiten euren lana, ez leudeke baloratzen ustezko "eredu alternatibo" horren eragina, halan ze berak egin beharko die balorazio hori, zeren ...

... balioespen horren faltan, arinkeria zoroz eginak izan daitezke halako «proposamenak», edo harrikada hutsak izan (norbere buruan jotako harria besteenetara berjaurti nahian noski). [Juan Garzia, 2013]

Hor, Juan Garzia mintzo da gain "arinkeria zoroa" eta "harrikada hutsak", mintzo da gain ...

... (norbere buruan jotako harria besteenetara berjaurti nahian noski). [Juan Garzia, 2013]

noiz Gilen Mejuto soilik ari dén gain aukera (optatiboa) ki jarri galdegaia atzén aditza, nola egiten den an mintzatua, nola egin den an literatura zaharra, eta konkórdatuz kin norabide linguistiko orokorra aldé aukera sintaktiko progresiboagoak. Arinkeria zoroa? Harrikada hutsak? Hau guztia bái dela, zinez, zoratzekoa! [>>>]

Juan Garzia deseroso samar datorrela? Baina, arrazoiak azaltzea beti izan beharko litzake ospakizun bat dako ... ikertzaile bat. Ez al da horrela?

Jarraiki gaitezen kin atzoko artikulua on Juan Garzia titúlatzen "Galdegaia aditzaren atzean" (2013), orain irákurriz bere bigarren paragrafoa:

Ea ulertzen dugun. Gilen Mejuto interesatu da zatio Juan Garzia-ren arrazoiak ki jarraitu bultzatzén eredu murriztu eta murriztaile bat, hala sintaktikoki nola komunikatiboki:

Argitu daigun ze gorago genioén "jarraitu bultzátzen" zeren, hitz-ordenari dagokionean, Garzia-ren eredua dá, oinarrian, Altube-ren eredua bera respektu foku enfatikoak (ikus "Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei geneioke Garzia-ren legea"), eta Altube-rena baino estuagoa respektu ordena eta foku neutroa.

Bitxia da, baina han eta hemen irakurriko ditugu afirmazio biribilak aurká Altube-ren eredua, zein, aski aho batez esaten denez, suposatu zuén etendura guztiz kaltegarri bat an euskal prosa, eta hara non Juan Garzia dabilkigu bultzátzen (eta ia aráutzen) basikoki ber hitz-ordena edo are estuagoa (barrén EHU eta hezkuntza osoa, Administrazioa, EIZIE, ...).

Azpimarratu behar dugu ze Gilen Mejuto-ren sugerentzia dá hain zentzuzkoa nola:

zeini Juan Gartzia-k, bere erantzunean, diotso ze ...

... deseroso samar natorrela (...) batez ere (...) neure gain hartzen dudalako eredu alternatibo horren aldezleek egiten ez duten lana. [Juan Garzia, 2013]

Horretaz, bi kontu:

1.: Ustezko eredu alternatibo horretan Juan Garzia-k berdin-berdin jarrai leike egiten bere prosa, bitárten Garzia-renenan, ...

... ahozkoan, intonazioari eta pausa prosodikoei esker, onargarriak diren hurrenkera asko debeku lirateke -eta, praktikan, dira- maila idatzian. [Gilen Mejuto]

Beraz, bi ereduak ez dira maila berekoak, ustezko eredu alternatiboak barneratzen baitú Garzia-ren eredua, bitárten Garzia-ren ereduak ez du onartzen ustezko eredu alternatiboa. Bata da murriztailea, eta bestea inklusiboa.

2.: Juan Garzia deseroso agertzen da zeren, dioenez, bere gain hartzen dú...

... eredu alternatibo horren aldezleek egiten ez duten lana. [Juan Garzia, 2013]

Baina, noizdanik ez da Juan Garzia-ren lana azáltzea bere posizio murriztailea? Zértaz mintzo da hor Juan Garzia? Gilen Mejutok soilik sugeritu dio ze eman dagien bere arrazoiak, eta bera deseroso samar dator? Atzoko hasiera ez zen prometagarria, baina jarraierak areago jaitsi ditu gure espektatibak.  Arrazoiak ematea beti izan beharko litzake ospakizun bat (t)zat... ikertzaile bat. Ez al da horrela? [>>>]

Juan Garzia (2013): "... noiznahi galdegaia -ahozkoan aukerako izaten den bezala- idatzian ere esaldiaren amaieran kokatzeko kontuaz."

Has gaitezen, beraz, kin artikulua on Juan Garzia titúlatzen "Galdegaia aditzaren atzean", zein ez den baizik aurrerapen bat ti bere liburuá "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015), publikatua ga Euskal Herriko Unibertsitatea. Artikulua honela hasten da:

nondik azpimarratuko genukén hau:

... noiznahi galdegaia -ahozkoan aukerako izaten den bezala- idatzian ere esaldiaren amaieran kokatzeko kontuaz.

Bai, argi gera bedi ze mintzo gara gain estruktura sintaktiko bat zein ahozkoan dén aukerakoa.

Esan nahi baita ze Juan Garzia ez dabil saiatzen zabáltzen euskararen espektro komunikatibo estandarra ki estruktura potente guztiz erabilgarriak, eta areago guztiz erabiliak an ahozko euskara (kolokiala eta formala), baizik ze, kontrara, bere ahaleginak gehiago bilatzen du ez dalila onetsi estruktura sintaktiko progresibo hori an euskara idatzia, zein, azken finean, amaitzen den izáten registro formala. Zinez, saioak itxura txarra du, hasieratik bertatik: espero dugu ze bere arrazoiak izan daitezén oso-oso fuerteak. [>>>]

Gilen Mejuto (2013): "Baieztapeneko esaldietan galdegaia (...) aditzaren aurrean derrigorrez joatea ez zait iruditzen bide egokiena hitz ordenaren korapiloa askatzeko; nolabait, komunikazio-ahalmena beharrik gabe murrizten duelako."

2013an, Gilen Mejuto-k zioén (an komentario bat ki Juan Garzia-ren artikulua titúlatzen "Aditza amaieran?"):

Baieztapeneko esaldietan galdegaia (egiaz, ez dakit "galdegai" horrekin iruzkinaz ari zaren ala iruzkin hanpatuaz) aditzaren aurrean derrigorrez joatea ez zait iruditzen bide egokiena hitz ordenaren korapiloa askatzeko; nolabait, komunikazio-ahalmena beharrik gabe murrizten duelako.

Dudagabe oso komentario eta galdera egokiak. Juan Garzia-k erántzun zion ze saiatuko zela erántzuten ki komentario eta galdera horiek an ondorengo artikulu bat:

..., hurrengo post-ean saiatuko naiz zureari erantzuten, terminologiazko xehetasunetatik hasi eta kontuaren filosofia orokorreraino: ...

Ondo da, datozen postetan saiatuko gara aztertzen Juan Garzia-ren xehetasun terminologiko horiek, hala nola bere filosofia orokorra. [>>>]

Foku markatuak ez lirake izan behar inoiz ere arazo: mintza gaitezen gehiago gain esaldi neutroak, non ez den foku markaturik (hor ere zurruntasuna nagusi)

Hasi nahi genuke gaurko sarrera gogóratuz atzóko hitzak on Euskaltzaidia, baina azpímarratuz aipuko bigarren zatia (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa"):

Euskaraz oso bakan erabiltzen da galdegaia. (...) Galdegai ustekoa, berriz, esaldi guztietan azal daiteke. [Euskaltziandia, 2011:52]

Galdegai ustekoa da hóri elementua non jartzen den azentu neutro nagusia (zeini batzutan deitu diogú azentu nuklearra), zein, berdin nola azentu markatua, egon ahal da aurré edo atzé aditza: 

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
[Euskaltzaindia, 2011:53]

Oso gutxi aztertu dirá euskararen esaldi neutroak, euren azentuera, euren ordena posibleak. Eta, orokorki, euskal prosan askoz gehiago erreparatu behar zaio ki ordena neutroa, informatiboa, orokorra, eta, kontrara, askoz gutxiago ki ordena markatua, zein, atzo genioenez, baldintza normaletan, izan beharko litzaké salbuespenezko ordena, eta, hortaz, ez litzake arazo.

Ikuspuntu horretatik, galdera ez litzake izanen:

Zéin da esaldiko foku markatua (azentu markatua, galdegaia)?

zeren, normalean, esaldi gehien-gehienetan ez da egonen foku markaturik. Ez, kontua soilik izanen litzake nóla detektatu foku markatua an esaldi bakan eta berezi horiek non agertzen den. Eta, diogunez, esaldi horiek izanen dirá:

• bakan eta bereziak, halan-ze ez dira izanen hain zailki detektagarriak.

• kontextu komunikatiboak ere laguntzen du.

• bádira modu morfologiko eta sintaktiko lagungarriak.

• azentu intonatibo optatiboak ere izan ahal dira ondo lagungarriak, batez ere an transizioa ki eredu orokor ez-markatua (ikus honetaz gure sarrera titúlatzen: "azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa").
  

Beraz, erántzunez ki Erramun Gerrikagoitia, bádira bideak ki adiérazi, beharrezkoa balitz, foku markatu bakan horiek an idazkiak.  Foku markatuak ez lirake izan behar inoiz ere arazo: mintza gaitezen gehiago gain esaldi neutroak, non ez den foku markaturik (hor ere zurruntasuna nagusi). [>>>]

Textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena

Atzokoan nahi genuén ongi finkatu honako oinarrizko puntua gain foku markatua:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

Puntu hori ondo azpimarratuta, orain ondo argi utzi nahiko genuke ze foku markatua (aipuko galdegaia) izan beharko litzaké salbuespena an textu informatibo edo didaktikoak, eta ez araua, nola den orain (justuki zatio aplikazio sistematikoa on "galdegai-legea"). Horretaz, Euskaltzaindiak (2011) zioén hau (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa"):

"Euskaraz oso bakan erabiltzen da galdegaia. (...) Galdegai ustekoa, berriz, esaldi guztietan azal daiteke." [Euskaltzaindia, 2011]

Eta, diogunez, textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena. [>>>]

Euskaltzaindia (2011): "Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan. Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak."

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ari zarela Jesus buruz elementu inquiritua edo galdegaia ekarten duzu solasera hitzac hori ulertzeco direnac zentralac nola azentua, intonazioa, intonazio-unitatea, hampadura, ... guzti horiec direla conceptuac lotuac kin acustica, phonetica, entzumena.

Bai, eta sarrera honetan soilki azpimarratu nahiko genuke puntu hori gogóratuz ondorengo hitzak ti Euskaltzaindia (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa", 2011):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak.[Euskaltzaindia, 2011:53]

Bai, halaxe da:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

Puntu hori ondo azpimarratuta, bihar jarraituko dugu erantzuten ki atzoko komentarioa on Erramun Gerrikagoitia. [>>>]

Foku markatua (galdegaia) ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua

 Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ez daquigunontzat claruqui xuxen eta zehatz zer da elementu inqueritua (edo euscaraz ezagunagoa eraguinez daucagun purismo lexical handia, nola galdegaia) dira zure explicatione edo interpretatione horiec -desdablatuac 3 puntutan- amiñi bat lar complicatuxeac, zeinac behar dira eracurri osoqui tentuz baldin nahi bada izan ongui ulertua diozuna.

Gauza izan ahal da hain sinplea eta hain orokorra nola-ze esaldiak bana daitezke an bi sail:

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio neutro ez-markatua, non ez dagoen foku markaturik.
  

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio bereziki markatua, enfatikoagoa, kontrastiboagoa, non báden foku markatua (galdegaia).

Esan nahi baita ze foku markatua ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua respektu azentu eta intonazio neutroa, ez-markatua.

Ikus honetaz zér esaten genuen an sarrera titúlatzen "Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea", eta oso bereziki erreparatu ki ondorengo aipu luzea on Euskaltzaindia:

Irakurria dugunez (ikus hemen):

                            ...

                             ...

2010ean (gure master-lanean) jasotzen genuenez, oraingo galdegai-legea (esan nahi baita,  aplikatu ohi dena) ez litzake justuki horrela, zeren onartzen da SOV kin O neutroa (ez hanpatua), baina hori soilik gerta daiteke an ordena kanonikoa edo neutroa, zein, arau horretan, soilik dateke SOV. Horrela, O neutroa bada, soilik eman ahalko da azpi SOV estruktura, non O egon beharko da justuki aurré aditza, eta orobat emana an ber intonazio-unitatea zein aditza, nahiz kasu horretan kin azentu neutroa (hortxe diferentzia).

Diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Esan nahi baita ze, hitz-ordenari dagokionean, berdin-berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau, zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea (ikus "Juan Garziaren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina").

Bai, diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Posizionalki berdin-berdin. [>>>]

Galdegai-legea, gordin-gordin

Herenegun Erramun Gerrikagoitia-k galdetzen zuén ondorengoa an bere blog beti-ere ondo interesantea:

Gaurco Berria eguncarico noticia principala da hau 

Heldu den astetik aurrera ez da COVID ziurtagiria eskatuko Hegoaldean 

izquiriatu ahal zen goico titularra ere beste honela (izanic 2 auquerac correctuac, uste dudanez)

Heldu den astetik aurrera ez da eskatuko COVID ziurtargiria Hegoaldean 

Nic jaquin nahi nuque zeren ez daquit ea dagoen normaric explicitoa garbia edo implicitoa mentala zeinac hobesten edo gomendatzen du auquera bat -verbo periphrasticoa kin zathi biac urrunduac- edo bestea -verbo periphrasticoa kin bi zathiac elkarren ondoan doazela-. 

Esquertuco nuque inorc laguntzen banu an nire dilema personal hau zein izan ahal da ere guehiagorena.

Erantzun explizitu baten peskizan jo dugu ki "Berriaren Estilo Liburua", non aurkitu ahal izan dugu honako gomendioa:

non, inplizituki bada ere, presuposa daikegu honako araua an estruktura orokor bat non dagoén sujetua eta predikatua:

1.: Bereziki markatu nahi baluté predikatuko elementuren bat (azentu markatua, galdegaia), elementu hori kokatu beharko luketé arten aditz laguntzailea eta aditz semantikoa (justuki lehenago zein aditz senantikoa). Aukeran, material ez-fokalizatua koka likete atzé aditz semantikoa.

2.: Ez balute nahi bereziki markatu esaldiko batere elementurik (azentu neutroa), defektuz kokatu beharko lituzketé predikatuko elementu guztiak arten aditz laguntzailea eta aditz semantikoa. Kasu horretan ez legoke aukerarik ki kokatu predikatuko elementuren bat edo batzuk tartekaturik, eta besteren bat edo batzuk atzé aditz semantikoa, zeren horrek automatikoki markatuko luké aditzaurreko azken elementua nola galdegai (ordena bihurtuko litzaké ez-neutroa, markatua).

3.: Aurreko interpretazio neutroan (esan nahi baita galdegairik ezean) aditzarteko materiala luzetzat joko balute, orduan gomendatzen dute atzératzea aditzarteko material hori, osorik. Bestela, elementuren bat geldituko balitz tartekaturik arten aditz laguntzailea eta aditz semantikoa, elementu hori interpretatu beharko litzake nola galdegai.

Esan nahi baita, galdegai legea, gordin-gordin. [>>>]

Oyharçabal (1985): "Funtsean, euskaraz dokumentaturikako lehen esaldia ez ote da molde horretakoa: guec ajutu ez dugu?"

Beñat Oyharçabal (an bere "Behako bat ezezko esaldieri", 1985) mintzo zaigú gain Altube-ren ustea ezen esaldi negatiboen egungo ordena irregularra izan ahal dá aski berria (ikus sarrera hau), esánez ze Altube-ren uste hori irudi zaio ...

... zentzuzko hipotesia ... [Oyharçabal, 1985]

halan ze gogoratu gara kin gure aipaturiko sarrera hori, non, orain gutxi, genioén ...

Gure partetik esán ze, guztiz zentzuzkoa iruditzen zaigu Altube-ren gogoeta hori, zeren hizkuntza buruazken zurrunetan aditza kokatu ohi da an esaldi-bukaera, eta hantxe kokatzen da partikula negatiboa ere, an esaldi-bukaera. Horrek eramaten gaitu ki pentsatu ze SOV estrukturan regularki aditz laguntzailea bukaeran joango zen (berdin nola an afirmatiboak) eta harekin batera partikula negatiboa (kontuan har bedi ze garai haietan eskakizun linguistikoak ez zirela batere exigenteak).

Oyharçabal-ek, baina, gogoratzen digu datu bat zein irudi zaigún oso interesgarria:

Funtsean, euskaraz dokumentaturikako lehen esaldia ez ote da molde horretakoa: guec ajutu ez dugu? [Oyharçabal, 1985]

Bide batez esán ze Altube-k (1929) eman zituén honako argudioak:

Baina sarrera honetan soilik nahi genuen azpimarratu ze, itxura guztien arabera, euskaraz dokumentaturiko lehen esaldi hori justuki izanen litzaké molde zaharrekoa:

guec ajutu ez dugu

Azkenik ohartarazi ze esaldi hori idatzi zén tarten X. eta XI. mendeak. Dudagabe, oso testigantza interesgarria. [>>>]

Eta zér esan ahal dugu gain menderakuntza prepositiboa bera? Horrek ere oztopatzen al du menderakuntza postpositiboa? Horrek ere aurreratzen al du euskara an bere galbidea?

Argudiatzen zuén Juan Garzia-k (ikus hemen) nóla SVO ordena ez zen aldeztu behar zatio bere efektu negatibo erabakiorra gain menderakuntza postpositiboa, hain erabakiorra non tendentzia horrek aurrera eginez gero, euskara ariko zen emáten (are) pausu gehiago ki galbiderantz. 

Eta gauza da ze horíxe da bere argumentu estruktural nagusia aúrka erábili SVO ordena (neutroa edo kin galdegai postverbala). Gainera, gogora gaitezen ze hala egiten du...

• ... kontra praktika mintzatu orokortua an maila landuak,

• ... kontra tradizio luzea, zein izan den moztua eta orain bermoztua zatio jarrera pobretzaileak nola berea, zein, hala ere, dirén oso influienteak an giro linguistiko erabakitzaileak.
  

• ... kontra logika komunikatibo orokorra, zeintan argi dago ze esaldi-bukaera da lekurik egokiena ki emán esaldiko eduki rhematiko minimoki handiak an modu landu-efektiboa.

Argudioari jarraiki, komentatu dugu an aurreko sarrerak nóla, dirudienez, euskarak jada emanak zituén aurreneko pausuak an norabide galgarri hori noiz hasi zen erabiltzen SVO ordena malapartatu hori an ezezko esaldiak (nahiz egitan izán aurrerapausu handia an norabide komunikatibo orokorra). Orain, bide beretik, galdegin nahi genuke:

• Zér esan ahal dugu gain menderakuntza prepositiboa bera? Horrek ere oztopatzen al du erabílera sanoa te menderakuntza postpositiboa? Horrek ere aurreratzen al du euskara an bere galbidea?

Hortaz, konpara daigun, alde batetik: 

Zuzendariak ikasle horrek liburua eskolara ekartzen ez duela esan du.

non, aráuz Juan Garzia, ez ginaken ariko batere kaltetzen menderakuntza postpositiboa:

Zuzendariak ikasle horrek liburua eskolara ekartzen ez duela esan du.

zeren erabili dugú SOV estruktura bái printzipalean eta báita subordinatuan ere, nahizta, hori bai, emaitza litzaké argiki hobagarria komunikatiboki (ez baita prozesatzeko erraza); eta beste alde batetik:

Zuzendariak esan du ze ikasle horrek ez du ekartzen liburua eskolara.

non, hariari jarraiki, dobleki ariko ginaken kaltetzen menderakuntza postpositiboa:

Zuzendariak esan du ze ikasle horrek ez du ekartzen liburua eskolara.

zeren bitan eta jarraian erabili dugú SVO estruktura, bái printzipalean eta báita subordinatuan ere, apárte erabili subordinazio-nexu konpletibo burulenen soildu bat ("ze"). Hori bai, ez genuke kaltetuko deskodifikazioa, zein izanen litzaké ondo abantailatsua respektu goragoko saio buruazkena. Fija gaitezen, gainera, nóla bigarrenean ordenatzen dugú perpaus subordinatua berdin berdin nola balitz printzipala, bitan erraztuz prozesamendua te informazio rhematikoena (trataera identiko horretatik beretik ere, segitzen da erraztasun handiagoa):

... ikasle horrek ez du ekartzen liburua eskolara.

apárte esaldi osoa izán ondo koherenteago zein bere kontraparte buruazkena (koherenteago sintaktikoki, semantikoki, diskursiboki eta expresiboki).

Utzi behar al genioke ki bigarren aukera hori zatio argumentua on Juan Garzia? Zér da hobe, saiátzea orokortzen eredu sintaktiko argiki efektiboagoak, ala saiátzea eredu horiek oztopatzen nahizik aldeztu justuki eredu buruazken argiki gutxiago efizienteak, eta gutxiago efektiboak? [>>>]

Oztopatu behar al genuke ezezko esaldietako eredu burulehena (SVO) nahizik erráztu menderakuntza postpositiboa (buruazkena), ala joan beharko ginake lantzen eta garatzen menderakuntza burulehena?

Beraz (ikus atzoko sarrera):

• Oztopatu behar al genuke ezezko esaldietako eredu burulehena (SVO) nahizik erráztu menderakuntza postpositiboa (buruazkena)? 

Jakina ezetz. Izan ere, ezezko esaldietako SVO horrek dakártza berebizikiko abantaila komunikatiboak an ezezko esaldi sinpleak eta an ezezko perpaus printzipalak, zein dirén funtzionalki oinarrizkoagoak zein euren kide subordinatuak.

Bestalde, perpaus menderatuetan ere ari dirá funtzionatzen ber indar komunikatiboak zein ari diren an perpaus nagusi eta sinpleak, bilátuz progresibitate rhematikoa, esan nahi baita eskátuz aukera burulehenak an menderatzaileak eta euren aditzak, justuki bultzátuz an norabide orokorra aldé aukera rhematiko komunikatiboki progresiboago eta irekiagoak (SOV eta menderatzaile postpositiboak ere hortxe egonen lirake).

Hortaz:

• Oztopatu behar al genuke ezezko esaldietako eredu burulehena (SVO) nahizik erráztu menderakuntza postpositiboa (buruazkena), ala joan beharko ginake lantzen eta garatzen menderakuntza burulehena?
  

Gure ikuspegitik argi dago nóla ez luken zentzu handirik oztópatzea evoluzio komunikatiboki ondo abantailatsu bat an (ezezko) esaldi sinpleak eta perpaus printzipalak nahizik oztopatu ber evoluzio komunikatiboki ondo abantailatsua an (ezezko) perpaus menderatuak ere.

Hori litzaké ezbidea. Gauza da ze, bide bakarra da joátea lantzen eta garatzen aukera menderatzaile burulehen gerota osotuagoa eta normalizatuagoa. Esan nahi baita, zentzuzko bide bakarra. [>>>]