Ez dirudi batere probablea ze '-ke' atzizkia (an 'daiteke' edo 'leiteke') ager zedila arrén markatu pluralitatea, nola Lafon-ek (1970) dioen

Atzoko hariari jarraiki, Miren Azkarate-k eta Patxi Altuna-k aipatzen dituzté ondorengo hitzak ti Lafon (1970) an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001:219):

Zer egin, ordea, daite ( < *d-a-di-te) edo leite (< *l-e-di-te) singularreko formetan, 'haiek' adierazi nahi denean? Indeterminazioa adierazten zuen beste atzizkia erantsi: ...

Eta atzo Josu Lavin-ek zioen:

daite-ren plurala daitez da.

Bai. Ez dirudi batere probablea ze "-ke" atzizkia (an "daiteke" edo "leiteke") ager zedila arrén markatu pluralitatea, nola Lafon-ek (1970) dioen. Ez dirudi hala izan denik. Askoz errazago iruditzen zaigu ze, zenbait hizkeretan, "-te" indeterminatu-indefinitua (futuroa, potentziala, ...) joanen zela higatzen semantikoki (akaso gáiti existentzia te beste "-te" plural hori), joanen zela galtzen indar signifikantea, joanen zela bihurtzen anbiguo samarra, eta momentu batetik aurrera beharko zuela berrindartze bat bidéz "-ke" atzizkia, esangura berekoa, baina inanbiguoki indeterminatu-indefinitua (futuroa, potentziala, ...). [>>>]

Lafon (1970): "Comme on ne pouvait pas ajouter un autre '-te', on a ajouté l'autre suffix d'indétermination '-ke', ..."

Miren Azkarate-k eta Patxi Altuna-k aipatzen dituzté ondorengo hitzak ti Lafon (1970) an euren "Euskal morfologiaren historia" (2001:219):

Comme on ne pouvait pas ajouter un autre -te, on a ajouté l'autre suffix d'indétermination -ke, ... [Lafon, 1970 (1999:482-483)]

non Lafon referitzen den ki "-te" eta "-ke" nola "suffix d'indétermination", zeinekin finean adieraziko litzaké ber ideia te indefinizioa edo indeterminazioa zeintaz egon garen mintzatzen an aurreko sarrerak, eta zein aurkituko litzaké justuki an "e" partikula (prepositiboa edo postpositiboa). [>>>]

Beraz, agertzen zaigu "e" partikula nola referentzia datibo-aktiboa an persona indefinituena (3. persona plurala), eta "da" nola referentzia datibo-aktiboa an persona definituena (1. persona singularra), ondo islatuz euren arteko oposizio zaharra

Atzo komentatzen genuen ze, gure ikuspegitik, 3. persona plurala litzaké persona indefinituena arten sei persona posibleak, eta nóla adizkietan referentzia datiboak eta aktiboak ematen dirén bidéz "e" partikula, zeinen azken buruko zentzua izanen litzaké indefinitua:

Eta baldin atzo ikusten genuén "e" partikula horren erabilera prepositibo bat (gure analisian bederen), gaur azpimarratu nahi genuke haren erabilera postpositibo bat an aditzak, zeintan "e" hori bihurtuko litzaké referentzia datiboa eta aktiboa te 3. persona plurala, zein gure ikuspegitik dén persona indefinituena.

Bestalde, beste sarrera batean mintzo ginen burúz oposizio zahar bat arten "da-" (definitu-presentziala-bertakoa) eta "e-" (indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa):

• da - kar

• (z) - e - kar 

• (l) - e - kar

• (b) - e - kar

non oposizio zaharrena izanen zén arten "da-" definitu-presentziala-bertakoa eta "e-" indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa, arras inportantea izanen baitzen ezberdintzea arten zerbait oso kontextual-presentziala eta zerbait ez hain kontextual-presentziala, akaso ez hain inminentea.

Horrela. izanda, akaso espero geinke ze, baldin "e" bihurtua zén referentzia datibo-aktiboa an persona indefinituena (3. persona plurala), halaber "da" bihur zitekén referentzia datibo-aktiboa an persona definituena, zein izanen litzakén 1. persona singularra.

Eta hala gertatu da zeren "da" partikula hori bihurtu dá 1. personaren referentzia datibo-akatiboa an adizkiak, nola genioen an:

• sagar da kar ki zu da > sagar da kar ki zu t > sagar ha dakarkizut > sagarra dakarkizut

• "da" izanen litzaké forma oso zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa), zein gelditu dén fosildua bat barné "izan" aditza

• "da" partikula orobat referitzen da ki objetu indirektoa: "da - kar - ki - da - zu"

Beraz, agertzen zaigu "e" partikula nola referentzia datibo-aktiboa an persona indefinituena (3. persona plurala), eta "da" nola referentzia datibo-aktiboa an persona definituena (1. persona singularra), ondo islatuz euren arteko oposizio zaharra. [>>>]

'dio + e = dio + t + e' non, alde batetik, agertu zaigú "t" epentetiko bat, eta bestetik, bi "e" indefinitu postpositibo, bata datiboa eta bestea aktiboa

Aurreko egunetan ikusten ari gara nóla, gure analisian, "e" partikula kokatu ahal den prepositiboki edo postpositiboki, baina beti ere berekin erámanez oinarrizko ideia bat e indefinizioa, zein, kontextuaren arabera, aplikatu ahal da an modu ezberdinak ki elementu ezberdinak, nola adibidez ki galdetzaileak arrén sortu prononbreak:

... "e" prepositibo hori izan zitekén ber "e" zein garai zaharretan kokatu zen aurré galdetzaileak arrén sortu prononbreak nola "iñor <*e-nor"  edo "ezer < *e-zer":

... iñor 'alguien' (...) < *e-nor, cf. com. nor 'quien', e-zer 'algo'. de zer 'qué', etc. [Mitxelena, 1961:67]

Erabilera horretan ere kin signifikantza indefinitu berbera zein izanen zuén an aditzak

Eta baldin atzo ikusten genuén "e" partikula horren erabilera prepositibo bat (gure analisian bederen), gaur azpimarratu nahi genuke haren erabilera postpositibo bat an aditzak, zeintan "e" hori bihurtuko litzaké referentzia datiboa eta aktiboa te 3. persona plurala, zein gure ikuspegitik dén persona indefinituena. Genioén hemen:

... (baliteke bi "e" horiek, alegia pluralgilea eta indefinitua, etortzea ti ber jatorri komun zaharrago bat, non akaso "e" horrek adieraziko zuén zerbait indefinitua an denbora, kantitatea,...).

Horrela, daukagu:

• die

non gure "e" indefinitua bihurtuko litzaké referentzia datiboa te 3. persona plurala, eta

• die + e = die + t + e 
  

non, alde batetik agertu zaigú "t" epentetiko bat, eta bestetik, amaieran gure "e" indefinitua baina orain nola referentzia aktiboa te 3. persona plurala. [>>>]

Mitxelena (1961): "iñor 'alguien' < *e-nor, (...) nor 'quien', e-zer 'algo' de zer 'que'"

Aurreko sarreretan (adibidez atzokoan) egon gara mintzatzen buruzki aditzetako "e" partikula bat zein kokatu ahal zen prepositiboki eta postpositiboki (kin "k" edo "t" epentetikoa). Gaur esan nahi genuke ze "e" prepositibo hori izan zitekén ber "e" zein garai zaharretan kokatu zen aurré galdetzaileak arrén sortu prononbreak nola "iñor <*e-nor"  edo "ezer < *e-zer":

... iñor 'alguien' (...) < *e-nor, cf. com. nor 'quien', e-zer 'algo'. de zer 'qué', etc. [Mitxelena, 1961:67]

Erabilera honetan ere izanen luké signifikantza indefinitu berbera zein izanen zuén an aditzak (ikus adibidez "'doake' futuro modukoa jada agertzen da an 'Linguae Vasconum Primitiae' (Etxepare, 1545)"). [1910] [>>>]

Lafon (1944): "... ala atzizki bakar batetik sortu ziren bi formok, aldaketa fonetikoek eraginda."

Orain egun batzuk ikusten genuén ondorengo pasartea ti Azkarate eta Altuna (2001):

nondik, orain, azpimarratu nahi dugún honako zati hau:

Lafonek (1944: 446, 1970 (19;99: 481]). ordea, ez du modurik ikusten ikertzeko bi atzizkiak agertzen ote ziren hasieratik aditzetan, ala atzizki bakar batetik sortu ziren bi formok, aldaketa fonetikoek eraginda. Nolanahi den. XVI. mendeaz geroztik balio bera dute bi atzizkiok. [Azkarate eta Altuna, 2001:219]

Esana dugunez, gure analisian "-te" eta "-ke" ez dira baizik "t" eta "k" soinu epentetikoak gehi "e" partikula, bietan berdina. [>>>]

Trask (1997): "This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious."

Gaurkoan soilik nabarmendu nahi genuke ondorengo hitzak on Trask:

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. [Trask, 1997:224]

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" ulertu egiten dira. [>>>]

Trask (1997): "Lafon's view, very plausible, is that '-ke' could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, ..."

Aurreko egunetan egon gara mintzatzen buruz signifikantza te "e-" prepositiboa, zein hasieran izanen zén ...

• da - kar

• (z) - e - kar 

• (l) - e - kar

• (b) - e - kar

non oposizio zaharrena izanen zén arten "da-" definitu-presentziala-bertakoa eta "e-" indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa, arras inportantea izanen baitzen ezberdintzea arten zerbait oso kontextual-presentziala eta zerbait ez hain kontextual-presentziala, akaso ez hain inminentea.

Gerora etorriko zirén matizak, hala nola ondorengook an 3- personak:

• hizkera batzuetan, "z-" iraganeko adierazlea.

• "l-" adierazle potentziala.

• "b-" adierazle inperatiboa.

Eta justuki matiz indefinitu potentzial hori, alegia "l + e - = le-" zein soilik zén aplikagarria an 3. persona, zabalduko zen ki beste personak bidéz ber "e" prepositibo hori baina orain postpositiboa kin "-k-" epentetikoa, osatuz "-(k)e", zeinen zentzua izanen zén justuki indefinitu potentziala:

Lafon's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, ... [Trask, 1997:224]

Horrela, "-(k)e" (edo "-(t)e") indefinitu potentzial postpositibo berezitu horretan izanen genuké ber "e" zein agertzen zen an "(l)e-" prepositiboa zein orain erabiliko zén postpositiboki (postpositiboki ez litzake behar "l"-rik, zeren hasieratik berezitua dago, ez dago anbiguetaterik an "e" epentizatu postpositibo hori). [>>>]

"da-/e-" litzaké oposizio zaharrena, eta gerora etorriko zirén matiz iraganekoak, potentzialak edo inperatiboak

 Zioén atzo Josu Lavin-ek:

DA orainaldian,
ZEn
LE
BE
Hirurac ez orainaldian.

Bai, bide beretik:

• da - kar

• (z) - e - kar 

• (l) - e - kar

• (b) - e - kar

non oposizio zaharrena izanen zén arten "da-" definitu-presentziala-bertakoa eta "e-" indefinitu-ezpresentziala-ezbertakoa, arras inportantea izanen baitzen ezberdintzea arten zerbait oso kontextual-presentziala eta zerbait ez hain kontextual-presentziala, akaso ez hain inminentea.

Gerora etorriko zirén matizak, hala nola ondorengook an 3- personak:

• hizkera batzuetan, "z-" iraganeko adierazlea.

• "l-" adierazle potentziala.

• "b-" adierazle inperatiboa.

Baina, gure ikuspuntutik, hasiera batean soilik egon zitekén a oposizioa arten "da-" definitu-presentziala:

• otso da kar

eta "e-" indefintu- ezpresentiala:

• otso e kar

non "e" hori, erabilera horretan, adverbio moduko bat izanen zén (eta horregatik aisa mugigarria), zeinen interpretazioa izan zitekén hala iraganekoa, nola potentziala, nola ere inperatiboa. Errepikatzen dugú: hain inportantea bide zén ondo ezberdintzea bertakosuna, presentzialitatea, oraintasun maximoa, akaso batzuetan arrisku inminente bat. [>>>]

Urgell (2018): "... '*e-' dutenek bakarrik garatu dute joko trinkoa. Galdera hauxe da: zergatik horiek bakarrik?"

Bukatzen genuén herenegun esánez:

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" izanen zirén ber partikula signifikantea ("-e", zein litzaken ber "e-" indefinitua, zein dagoen an "e-kar", "e-kar-r-i" edo "l-e-kar" > l-e-kar-k-e", baina, azken horretan, bikoiztua postpositiboki) kin bi soinu epentetiko (betegarri) ezberdin: "-t-" eta "-k-", osatuz "-(t)e" eta "-(k)e", zein bái izanen ziren berdinak an forma eta balioa.

eta atzokoan mintzo ginen gain "-t-" eta "-k-" epentetiko baliokide horiek, zein ez diren baizik betegarri fonetikoak gabé signifikantza:

Diferentzia bakarra izanen zén zéin konsonante epentetiko erabiltzen den ("-t-" ala "-k-"), zein momentu eta leku bakoitzean resolvituko den segun faktore basikoki zirkunstantzialak, izan ere finean bi konsonante epentetiko horiek soilik dirá betegarri fonetikoak, ...

Gaurkoan gustatuko litzaiguke zerbait esatea gain "e" signifikante bakarra zein agertu an "-(t)e" eta "-(k)e". Hortaz ikus daigun zer dioen Blanca Urgell-ek (2018) an bere "Zer da lehenago, aditzoina ala partizipioa? Oharrak euskararen kronologiarako":

..., -i oraindik garden xamarra da funtsean, badakigu zertarako erabiltzen zen, *e- iluna suertatzen zaigun bitartean. [Urgell, 2018:786]

eta honako galdera ezin erakargarriagoa (ados) planteatzen du:

... eta -nekez kasualitatez izan- *e- dutenek bakarrik garatu dute joko trinkoa. Galdera hauxe da: zergatik horiek bakarrik? [Urgell, 2018:786]

Gure ikuspegitik, jatorrian, "e-" horrek berekin eramanen zuén a ideia e indefinizioa, adieraziz zerbait indefinitua zein oposatzen baitzen ki beste zerbait ondo definitua. Indefinizio hori aditzetan gauzatuko zen an indefinizio tenporal bat, adieraziz zerbait ez-presentziala, zein ez dagoen begien bistara, eta oposatua ki "da-" presentziala, definitua, zein bádagoen begien bistara. Honela:

• da - kar (definitua, presentziala, zein bádagoen begien bistara) 

• e - kar (indefinitua, zein preseski aditzetan oposatzen baita ki presentziala, edo begi bistakoa)
  

Oposizio horrek eragingo luké "e-" partikula soilik agertzea noiz erabili ahal zen "da-" oposatua, esan nahi baita an aditz horiek ze zeukaten joko trinkoa. [>>>]

Satrustegi (1962) burúz Luzaideko adizki batzuk: "T = K"

Atzo mintzo ginen buruzki berdintasuna on "-(t)e" eta "-(k)e" aditz-morfemak an forma eta balioa:

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" izanen zirén ber partikula signifikantea: "-e" (zein litzaken ber "e-" indefinitua zein dagoen an "e-kar", "e-kar-r-i" edo "l-e-kar" > l-e-kar-k-e", azken horretan, bikoiztua postpositiboki) kin bi soinu epentetiko (betegarri) ezberdin: "-t-" eta "-k-", osatuz "-(t)e" eta "-(k)e", zein bái izanen ziren berdinak an forma eta balioa.

Diferentzia bakarra izanen zén zéin konsonante epentetiko erabiltzen den ("-t-" ala "-k-"), zein momentu eta leku bakoitzean resolvituko den segun faktore basikoki zirkunstantzialak, izan ere finean bi konsonante epentetiko horiek soilik dirá betegarri fonetikoak, non :

T = K (Satrustegi, 1962:195)

nola erakusten zigun Jose Maria Satrustegi-k an ondorengo artikulua gain hizkera on Luzaide ("Bordel'en mintzaira", 1962:195-196):

Gaur nola, itxura guztien arabera, lehen, "-(t)e" eta "-(k)e" ez daukate diferentziarik an balioa, eta euren forma erabakiko zén zirkunstantzialki, aráuz kontu fonetikoak, dialektalak, tenporalak,... [>>>]

Azkarate eta Altuna (2001) gain '-te' eta '-ke': "Jatorriari dagokionez, Schuchardtek (1893, 51) ez zuen uste ez formaz eta ez balioz berdinak zirenik"

Mintzatuz buruzki "-te" eta "-ke" (ikus herenegungo sarrera ere), ikus daigun zér dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak gain partikula horien jatorria an "Euskal morfologiaren historia" (2001:219):

Jatorriari dagokionez, Schuchardtek (1893, 51) ez zuen uste ez formaz eta ez balioz berdinak zirenik; 'ahala' adierazteko bi atzizki desberdin izango ziren haren ustez.  [Azkarate eta Altuna, 2001:219]

Gure analisian, ordea, hala "-(t)e" nola "-(k)e" izanen zirén ber partikula signifikantea: "-e" (zein litzaken ber "e-" indefinitua zein dagoen an "e-kar", "e-kar-r-i" edo "l-e-kar" > l-e-kar-k-e", azken horretan, bikoiztua postpositiboki), kin bi soinu epentetiko (betegarri) ezberdin: "-t-" eta "-k-", osatuz "-(t)e" eta "-(k)e", zein bái izanen ziren berdinak an forma eta balioa. [>>>]

"doake" futuro modukoa jada agertzen da an "Linguae Vasconum Primitiae" (Etxepare, 1545)

Genioen atzo ze ...

... "hari doako" izanki, ez al zen printzipioz regularragoa "haiei doake" zein "haiei doate"? Zéin izan ziteken arazoa zek blokeatu zuen "doake" regularrago hori? 

Ba ze jada exisititzen zén halako adizkia: "doake", zein (hau ere, antzera nola besteak) ez den baizik "doa + e" kin (orain) "-k-" epentetikoa, eta non, kasu honetan, "-e-" hori ez den justuki "e" pluralgilea an "doate" baizik "e" bat adiéraziz zérbait indefinitua, ez-presentziala, akaso futuroa, edo posiblea: "doake" (baliteke bi "e" horiek, alegia pluralgilea eta indefinitua, etortzea ti ber jatorri komun zaharrago bat, non akaso "e" horrek adieraziko zuén zerbait indefinitua an denbora, kantitatea,...).

Horrela sortuko zirén "-te-" eta "-ke-" partikula potentzialak, biak ere kin "-t-" edo "-k-" epentetikoak.

Konsultatuz "doake" an "Euskal Klasikoen Corpusa", ikusten dugu ze jada agertzen da an lehenengo euskal liburua (Etxepare, 1545):

Horrá Etxepare-ren erabilera hori:

zeintaz Patxi Altuna-k dioen:

Bere itzulpena izango litzaké "estará" an erabilera futuro potentzial modukoa. Finean, "doa + e" kin "k" epentetiko bat. [1903] [>>>]

Horrela sortuko zirén "-te-" eta "-ke-" partikula potentzialak, biak ere kin "-t-" edo "-k-" epentetikoak

Ikusi dugu an aurreko sarrerak nóla Zaldubi senpertarrak erabili zituén "dohatzo" eta "doazco" forma pluralak (haiek hari) an XIX. mendea. Singularrean erabiltzen dú "doaco", zein ez den baizik "doa + o" kin "-k-" epentetiko bat:

• doako = doa + k + o

Askoz lehenago, Etxeberri Ziburukoak ere erabiltzen zuén ber "doaco" ("hura hari") an bere lana on 1627 (zeintaz mintzatu garen adibiez hemen):

Eta nóla ematen zuén Etxeberri Ziburukoak (1627) "hura haiei"? Ba, ematen zuén "doate", zein ez den baizik "doa + e" kin "-t-" epentetiko bat:

• doako = doa + t +e

Hona hemen zéin azalpen ematen duén Patxi Altunak an bere edizio kritikoa on "Manual devozionezcoa" (1627):

Oso interesgarria iruditzen zaigu nóla doazen alternatzen "-t-" eta "-k-" soinu epentetikoak finéz burutu lotura edo konposizio berriak.

Zeren, "hari doako" izanki, ez al zen printzipioz regularragoa "haiei doake" zein "haiei doate"? Zéin izan ziteken arazoa zek blokeatu zuen "doake" regularrago hori? 

Ba ze jada exisititzen zén halako adizkia: "doake", zein (hau ere, antzera nola besteak) ez den baizik "doa + e" kin (orain) "-k-" epentetikoa, eta non, kasu honetan, "-e-" hori ez den justuki "e" pluralgilea an "doate" baizik "e" bat adiéraziz zérbait indefinitua, ez-presentziala, akaso futuroa, edo posiblea: "doake" (baliteke bi "e" horiek, alegia pluralgilea eta indefinitua, etortzea ti ber jatorri komun zaharrago bat, non akaso "e" horrek adieraziko zuén zerbait indefinitua an denbora, kantitatea,...).

Horrela sortuko zirén "-te-" eta "-ke-" partikula potentzialak, biak ere kin "-t-" edo "-k-" epentetikoak. [1902] [>>>]

"amatxo zertako / errekaz doazko" versus "zertako amatxo / errekaz dohatzo"

Herenegun aipatzen genuen bigarren referentzia (ikus atzoko lehenengoa) dá honako artikulua te Larreko idazle nafarra: "Bide berriaz itz bat orañik" (1932), gure ustez ondo interesgarria, eta nondik atera dugún aipu hau:

hots:

Arpegi pollit hori, amatxo zertako

Ez duzuamak bezain legun eta goxo?

Aurra, urak maldari errekaz doazko

Nigarrek naute ni egin ere hain atxo.

Konpara kin herenegungoa:

Arphegi pollit hori,

zertako amatxo,

Ez duzuamak bezein

legun eta gocho?

Haurra, urak maldari

errekaz dohatzo,

Nigarrek naute egin

ni ere hain atxo.

Bistan denez, aldatu dirá oinak, eta aldatu da gure adizkia ere (batean "doazko", bestean "doatzo"). Akaso izanen dirá Zaldubiren beraren bi versio an garai ezberdinak. [1901] [>>>]

OEH-n aipatua agertzen dá "doazko" ordezta atzoko "doatzo"

Atzo genioen ze aurkitu ditugú beste bi referentzia non Zaldubi-ren (atzoko) "doatzo" hori agertzen dén nola "doazko".

Aurreko hori dá eskuizkribua, eta agertzen da "dohatzo" datibo hori (beste bi referentzia aurkitu ditugu non Zaldubi-ren esalditxo horretan agertzen dén "doazko" ordezta "dohatzo").

Bi referentzia horietako lehenengoa dá Orotariko Euskal Hiztegia (OEH), non adibidez topatzen dugú honako aipua barnén "atso" sarrera:

 Aurra, urak maldari errekaz doazko, /...

Eta nahizta atzoko dokumentu-iturria litzakén eskuizkribua ("doatzo" agertzen da hor), OEH-ren aipu horrek eragin zigún duda arrazoigarri bat buruzki Zaldubi-ren erabilera edo erabilerak ("doatzo/doazko"). Saiatu gara konprobatzen OEH-ko referentzia hori:

• Zby in Flr 156

baina ez dugu aurkitu zér den "Flr" hori, nahiz bai aurkitu dugún Zaldubi-ren honako "dohazko" hau (RIEV, 1908:605):

an:

Akaso rimak bádu zerikusirik an aukera artén atzoko "dohatzo" edo gaurko "dohazko", zein finean dirén oso forma hurbilak (kin "-t-" edo "-k-" epentetikoa). [1900] [>>>]

"dohatzo" ordea bai agertzen da, oso interesgarriki: "doako/doatzo" versus "derauko/derautzo" versus "deuko/deutso edo deutzo"

Atzokoan ikusten genuen nóla ez "doazka" ezta ere "doatza" datiboak ez diren agertzen an literatura te lapurtera ("Euskal Klasikoen Corpusa"). Herenegun, ordea, ondokoa ikusten genuen gain "doazko" eta "doatzo" (non referentzia datiboa dén azken "-o" hori):

Ikus daigún orain "doazko" eta "doatzo" forma analogoak. Horrá "doazko":

eta "doatzo":

non "doatzo" adizkia soilik erabili dá behin an XIX. mendeko lapurtera, bitartean ze "doazko" forma askoz gehiago erabili dá an XIX. mendeko lapurtera (noiz agertzen den lehenengoz) eta an XX. mendekoa ere.

Hor, datu-basean, agertuko zaigú Lafitte erábiliz "doazko" (hari) 5 aldiz, eta baita erábiliz "doazkote" (haiei), zein, nolabait esanda, izanen liraké forma regularrak an garai hortako lapurtera (XX. mendea). Baina, oso interesgarriki, hor agertzen zaigú "doatzo" forma ere (behin bada ere), Zaldubi-k erabilia an bere neurtitz bat (XIX. mendea: 1879) 

Aurreko hori dá eskuizkribua, eta agertzen da "dohatzo" datibo hori (beste bi referentzia aurkitu ditugu non Zaldubi-ren esalditxo horretan agertzen dén "doazko" ordezta "dohatzo").

Eta, gorago esan dugunez, "doatzo" plural hori (haiek hari) iruditzen zaigú oso interesgarria zeren oso ondo uztartzen da kin "doako" singular zaharra (hura hari), halatan non berriro elkartzen dira bi bukaera kide horiek, "-ko" eta "-tzo", non "-k-" eta "-t-" diren epentetikoak:

• doako / doatzo  (joan)
  

antzera nola an bikote zahar hura:

• derauko / derautzo  (*eradun)
  

nondik finean derivatuko zirén mendebaldeko:

• deuko / deutso  edo deutzo (*eradun berrinterpretatua)

non "de(ra)utzo / de(ra)utso" formak berrinterpretatuko zirén nagusiki nola singularrak an mendebaldeko laguntzaile aktibo tripersonala (baita singular-pluralak), bitarten "de(ra)uko" moduko forma prinztzipioz singularrak ez ziren gehiago erabili nola laguntzaileak (salbu an zenbait adizki nola "deuat/deunat", zein, zenbait hizkeratan, mantendu ziren an euren erabilera singular originala: ikus "Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera regular-singularrak, eta itxura guztien arabera zaharragoak"). [1899] [>>>]

Printzipioz, ez legoke batere "doatza" datiborik ("ils lui vont") ezta ere "doazka" datiborik

Zioén herenegun Josu Lavin-ek:

Pierre Lafitteren grammatican, 246. orrialdean:

c) Dans les vieux textes, zka et zko ont donné des formes moins rudes en tza et tzo.

Ex. doatza, doatzo, ils lui vont; dagotza, dagotzo, ils lui restent.

eta behinda atzo ikúsi "doatza" guztiak an "Euskal Klasikoen Corpusa", Josu-k zioén:

Casu!
doatza horiec guztiac doaz baino ez dirade. Ez dirade NORIdunac.

Eskerrik asko, Josu. Ikus daigun orain zéin diren "doatza" guztiak (datiboak edo ez) baina soilik an lapurtera:

Ikusten denez, datu-base horretan agertzen dirá 4 "doatza" an XX mendea, baina, dirudienez, laurek ere signifikatzen duté "doaz" (dudaren bat izan dugu, baina azkenean hala iruditu zaigu). Hortaz, ez legoke batere "doatza" datiborik ("ils lui vont")? Ez bederen an "Euskal Klasikoen Corpusa".

Eta "doazka" formak? Zeren, atzo genioenez, Lafitte-ren arabera, izanen genuké "doazka → doatza":

Lafitte mintzo da expresuki gain textu zaharrak an "navarro-labourdin littéraire", non, ulertzen dugunez, erabiliko litzaké (adibidez) "doazka" forma, eta nondik berrikiago aterako zirén "doatza" moduko formak, akaso orain erabiliagoak. Hortaz:

• doazka → doatza 
  

Edonola ere, gaur ikusiko dugu zér daukagun orokorki, euskalki guztiak konsideratuta, eta ez soilik lapurtera (bihar saiatuko gara gehiago zehazten gure bilaketa). Ikus daigun, hortaz, zér esan ahal dugun gain erlazio tenporala eta dialektala arten "doazka" forma eta "doatza" forma bidéz "Euskal Klasikoen Corpusa". Horrá "doazka" formaren erabilera guztiak (ikusten dugunez, ez da behin ere erabili an datu-base hori):

Hortaz, ez legoke hemen ere "doazka" datiborik ("ils lui vont")? Ez bederen an "Euskal Klasikoen Corpusa".

Laburki esanda, zero "doatza" datibo, eta zero "doazka" datibo (edo ez-datibo). [1898] [>>>]

Euskalki guztiak hartuta, "doatza" forma dá zaharrena (XVII an zuberera), eta soilik gero erabili dirá formak nola "doazko" (XIX an lapurtera)

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Pierre Lafitteren grammatican, 246.orrialdean:

c) Dans les vieux textes, zka et zko ont donné des formes moins rudes en tza et tzo.

Ex. doatza, doatzo, ils lui vont; dagotza, dagotzo, ils lui restent.

Lafitte mintzo da expresuki gain textu zaharrak an "navarro-labourdin littéraire", non, ulertzen dugunez, erabiliko litzaké (adibidez) "doazka" forma, eta nondik berrikiago aterako zirén "doatza" moduko formak, akaso orain erabiliagoak. Hortaz:

• doazka → doatza 
  

Edonola ere, gaur ikusiko dugu zér daukagun orokorki, euskalki guztiak konsideratuta, eta ez soilik lapurtera (bihar saiatuko gara gehiago zehazten gure bilaketa). Ikus daigun, hortaz, zér esan ahal dugun gain erlazio tenporala eta dialektala arten "doazka" forma eta "doatza" forma bidéz "Euskal Klasikoen Corpusa". Horrá "doazka" formaren erabilera guztiak (ikusten dugunez, ez da behin ere erabili an datu-base hori):

Ikus orain "doatza" forma (erabilera guztiak), zeinen lehen agerraldiak datatzen dirén an XVII. mendea an Zuberoa (zor zaie ki Belapeyre zuberotarra), non agertzen dirá beste erabilera  gehienak ere, 27, aurká 4 erabilera an lapurtera: 

Ikus daigún orain "doazko" eta "doatzo" forma analogoak. Horrá "doazko":

eta "doatzo":

non "doatzo" adizkia soilik erabili dá behin an XIX. mendeko lapurtera, bitartean ze "doazko" forma askoz gehiago erabili dá an XIX. mendeko lapurtera (noiz agertzen den lehenengoz) eta an XX. mendekoa ere. Bihar saiatuko gara sakontzen. [1897] [>>>]

'diotza' hasten da an XVII. mendea (Etxeberri Ziburukoa, 1627) an lapurtera, bitárten 'diozka' zabalduko dén an XVIII. mendea, an lapurtera eta gipuzkera

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

diotza gure classicoetan diozka (dizkio) içaiten da. Casu!

Eskerrik asko, Josu. Bota deiogun bistadizo bat ki erabilera-maiztasunak on bi adizki horiek an "Euskal Klasikoen Corpusa". Ikus daigun lehenengo zér erakusten digun datu-base horrek buruzki  "diotza" adizkia, non akaso nabarmenduko genuke nóla forma horren agerraldiak hasten diren an XVII. mendea, zeinen hasieran kokatzen dén Etxeberri Ziburukoa (1627 data dá zaharrena zein agertzen den an beheragoko zerrenda hori). Gainera, azpimarratuko genuke nóla agerraldiok agertzen dirén oso oso nagusiki an lapurtera (492), aúrka soilik gutxi batzuk (22) an beste hizkera guztiak:

Orain zuzen deiogun gure atentzioa ki "diozka" adizkia, zeinen lehen agerraldiak ez diren agertzen artio XVIII. mendea, eta zeinen hedadura aski fokalizatua dagoen an gipuzkera (1237) eta lapurtera (679):

Datu horiek ikusita bederen, bádirudi ze, aurrena sortuko zén "diotza", eta gero nonbait "diotza → diozka" birmoldaketa gertatuko zén an zenbait hizkera (aldatzen da erabilera epentetikoa: "(t)z → z(k)"), nondik akaso gero zabalduko zén ki gipuzkera. [1896] [>>>]

Duplikazioa > reinterpretazioa > birmoldaketa (an 'diotçan'')

Azken sarreran ikusi dugu nóla "dioçon" moduko formak ("dio-") berez sortu ahal diren an lapurteraren subjuntiboa, sinpleki gaiti analogia kin"dieçen" regularrak (subjuntiboko "die-" regularra):

Akaso irregularitate hori sortu dá gáiti analogia kin "dieçen" regularra, egínez honako bikotea:

• dioçon/dieçen (non "dieçen" báden regularra)
  

 "dioçon" hori azaltzeko, printzipioz, ez genuke behar besterik (analogia hori nahikoa litzake).

Eta nolákoak dira pluralak?  Etxeberri Ziburukoak eskaintzen dizkigú ondoko ale hauek an bere "Manual Devozionezkoa" (1. zatia):

• diotçan 

• diotçogun

• dietçeten
  

non ikusten dugun ez dela agertzen "diotçon", ezpada "diotçan", non, itxura denez, gelditu baitá referentzia datibo bakarra an "diotçan". Baina agertzen dirá "dietçeten" eta "diotçogun", non báden referentzia datibo bikoitza.

Kontuan har geinke ondoko  inperatibo pluralak ere (formalki oso lotuak baitaude subjuntiboak eta inperatiboak):

• dietçadatçu/dietçaquidatçu
  

non, espero lez, mantentzen dén "tça" forma. 

Dirudienez, "diotçan" adizkiak galdu dú bere singularreko referentzia datibo bikoitza, mantenduz soilik lehenengo referentzia, zein den referentzia berria an "dio-":

• dietzon → diotzan

Orain, "diotçan" bihurtu dá "dio-" formakoa. Prozesu horretan, soilik behar izan dá hasierako duplikazioa ("dioçon"), geroko reinterpretazioa ("dioçon"), eta azken birmoldaketa an plurala zatio "tza" pluralgilearen indarra, zein nahikoa izan den an "diotçan", baina ez an "diotçogun" ("dietçeten" adizkian "-e-" hori báda referentzia datiboa, eta hortaz ez da aldagarria). [1895] [>>>]