ezen, baizen, arren, kide(n) > kin, bitarte(n), (t)arte(n)...

Sarrera honetan aipatzen genuén Azkue, mintzatuz burúz el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético, zeinen arabera izanen genuké, adibidez:

• arte > bi(t)arte > tarte

halatan ze, Azkue-k berak dioenez:

Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Mekanismo horretatik aterako liraké "tarté" eta "bitarté" aukera prepositiboak ere:

Puntu hori dago (bi)tarté A eta B.
Zure jarrera dago tarté interes handia eta desinteres absolutua.

"-n" bukaera inesiboa jarriz, izanen genuké ha eredua nondik etorriko litzakén "kide(n) > kin":

• tartén / bitartén

eta orokorrean izango genituzké:

• (t)arté(n) / bitarté(n)

Bádira halaber "ezen", "baizen" edo "arren", zein sortu zirén postpositibo, eta, nola edo hala, sortu zituztén euren versio prepositiboak ere (ikus sarrera hau edo beste hau). Eta, jakina, bádugu ha eredua on "bitartean-eta..." prepositiboa, zein Joanes Urkijo idazleak erabili zuén hiru aldiz, nola genioen an:

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

Ikus, azkenik, ondorengo sarrera ere:

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

[791] [>>>]

Dressler (1985): "often metathesis results in syllable structures better to pronounce and to perceive"

Mintzatu ginén atzo burúz metatesia, eta hona hemen aipu bat non Lourdes Oñederra-k komentatzen digu zér den metatesia (an "Hizkuntzen fonologia", 1986):

- METATESIA. Hots bat lekuz aldatzen denean, hotsa gorde egiten da. Mogitu ez balitz, suntsitu, asimilatu edo urtu egingo bide zatekeen. Dressler-en (1985) ikuspuntutik, beraz, metatesia indartze edo disimilazio bilakabideetakoa da. Dena dela, berak esaten du "often metathesis results in syllable structures better to pronounce and to perceive". [Oñederra, 1986:327-328]

Ez da gutxi: askotan ahoskatzeko errazagoa dena, ulertzeko zailagoa izaten da, halatan ze, egoten da tirabira bat tartén bi helburu horiek. Kasu honetan, bi abantailok (errazago ahoskatzea, eta errazago ulertzea) batera etor litezke. [790] [>>>]

Zér den metatesia

Aurreko sarrera batean aipatu dugú ha fenomeno fonetiko-fonologikoa déitzen metatesia, zein den gertatzen noiz soinu bat lekuz aldatzen den. Ikus, adibidez, ondorengo textu-zatia zein den atera ti ahoa on saraitzuar bat ("Poeta baten narrazio nagiak", Luis Mari Mujika):

—Xin tzen etxetra (etxetara) tiplak (tipulak) artruik (harturik).

non ikusten dugun nóla "artruik" horretan, "u" soinua (edo "r" soinua) lekuz aldatu den: metatesia. [789] [>>>]

Eta ber gauza kin "kin" soltea

Genioen an atzoko sarrera ze, "ki" preposizioa hor dago, itxaroten bere garapen (edo birgarapen) osoa.

Beste alde batetik, daukagu "kin", zein, itxura denez, litzakén kontrakzioa on "kien" > "kiden" soltea, zein, berdin nola "kide" edo "ide" solteak, arazo gabe bihur litekén soltea eta prepositiboa (eginez, bide batez, antzeko bidea zein egin bide zuén "cum" latinoak).

Eta antzera nola genioen respektu "ki": "kin" ere guztiz eskura dago, hala nahi bada. [788] [>>>] 

Eta "keta" askatu den bezala, antzera (berr)askatu daiteké "ki", gaur ere.

Atzoko sarreran planteatzen genuen ha hipotesia ezen "ki" preposizioa momenturen batean aska zitekén antzera nola "keta" postposizioa ere, bere momentuan.
Esan nahi baita ze garai zaharretan aska zitekén, antzera nola gaur egun aska liteken, emanez (edo bersortuz) "ki" preposizio soltea. Aukera hortxe dago. [787] [>>>]

Akaso "ki" preposizioa sor zitekén tikan "-(k)i" sufijoa kin "-k-" epentetikoa (antzera nola "keta" ti "-(k)eta")

Aurreko sarreran planteatzen genuén galdera bat zeinen arabera "-ki" sufijo verbal datiboa akaso azaldu litekén (bere sorburuan) nola "-i" sufijo datiboa kin "k" epentetikoa. Hortaz, izanen genuke "-(k)i" berdin antzera nola genuén, adibidez,"-(k)eta", zein sortu zitekén tikan "-eta" sufijoa.

Eta gauza da ze, kontuan hartuz ze:

• Existitzen da euskaraz mekanimo propio eta berezi bat nondik halako atzizkiak (kin "k-" edo "t-" epentetikoa) askatu litezkén.
• Existitu zitekén "-ki" kin "k-" epentetikoa. 
• Existitu zitekén "ki" preposizio soltea ere (ikus gure sarrera titúlatzen "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela."").

Akaso plantea genezake hipotesia ezen "ki" preposizioa sor zitekén jarraituz euskararen mekanimo propio eta berezi hori, non elementu askatuak eramaten duté "k-" edo "t-" epentetikoa, justuki berdin nola "keta". [786] [>>>]

Azaldu al liteke "-ki" (eta "-tsi") sufijo verbal datiboa tikan "-i" sufijo datiboa kin "k" (eta "t") epentetikoa?

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla euskaraz existitzen dén mekanismo linguistiko propio bat nondik askatu ohi dirén hitzen elementu atxikiak afin sórtu hitz askeak zek joka litzaketen paper gramatikal diferenteak. Gure oraingo galdera dá:

• ¿Akaso "-ki" (eta "-tsi") atzizki datiboak azaldu litezke nola "-i" atzizki datiboa kin "k" (edo "t") epentetikoa?

Eta gauza da ze "-i" atzizki hori ondo zaharra izanen litzake euskaraz, osatuz hainbat izen eta adjetibo ere, nola dioskun Mikel Martínez Areta-k an bere "Adjektiboa aitzin-euskaraz" (2006):

Zaharra dirudien -i atzizkiaren morfologia historikoa aztertzen baldin badugu, nolabait partizipio-itxura duela ondorioztatuko dugu. Baina -i hau izenetan (harri, herri, iturri, orri, *arrani “arrain”) nahiz adjektiboetan (berri, gorri, zuri, hori, urri, ebili, ekusi) agertzen bide zaizkigu. [Martínez Areta, 2006:688]

Baina, akaso, momentu linguistikoren batean (ikus "Espekulatzen burúz euskara zaharra") nahi izanen zutén gehitu datiboa ki aditza, eta justuki datibo hori zén "-i" berbera zeinekin sortzen zirén partizipioak, halatan ze igual sentituko zén beharra ki bereiztu bukaera datiboa eta partizipioa, emanik bide ki epentesia. Horrela:

"*egoni" partizipioa (nola "*arrani") bereiztuko zén respektu "*egonki" > "egoki" datiboa, erabiliz "-k-" epentetikoa,

eta, bere aldetik:

"ikasi" nondik "*irakasti" > "irakatsi" (metatesiz) non "-t-" akaso epentetiko horrek ondo bereiztuko zuén bukaera datibo hori.)

Esan nahi baita ze "-ki" (eta "-tsi") akaso azaldu liteké nola "-i" atzizkia kin "k" (eta "t") epentetikoa, zeinen jatorria izan zitekén ber jatorri epentetikoa zein aurkitzen dugu an, demagun, "-keta" ere. [785] [>>>]

Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haría otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son más bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu burúz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiéndose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kumak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigú beste harribitxi bat. [784] [>>>]

Azkue (1925): "..., el valerse de 'tasun' por 'cualidad', 'koitz' por 'múltiplo', 'kari' por 'causa' ... y 'kizun' por 'objeto final' es muy conforme al genio de la lengua."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuen nóla Azkue mintzatu zén buruz aukerá on erábili kontzienteki euskararen mekanismo linguistiko bat zeinen arartez sortzen ziren elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiátuz ti elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak kin soinu epentetikoak). Azkue-k, justuki ondórenda esan atzoko hitzak, eusten dio ki ideia (mekanismo) hori bera, gaineratuz ondorengo hitzak ere (Morfología Vasca, 1925):

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Hortaz, Azkue-rentzat, mekanismo hori, nondik sórtu elementu askeak ti elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua. Dá, dudagabe, euskararen mekanismo bat, euskararen mekanismo propio bat, zein erabili hal dén baldin ikusi egoki. [783] [>>>]

Azkue (1925): "...servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir"

Azkuek dio an bere "Morfología Vasca" (1925):

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir.  [Azkue, 1925:18-19]

Aipu arras interesgarri horretan, Azkue mintzo da burúz aplikatu kontzienteki euskararen mekanismo bat nondik sortzen dirén hitz askeak abiátuz ti atzizkiak, jarraituz honako ibilbidea:

• Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)

Sarrera honetan azpimarratu nahi genuen nóla Azkue mintzo zaigun burúz aplikazio kontzientea on mekanismo hori. Eta, egoki ikusten bada, zergátik ez? [782] [>>>]

Azkue: "-Ide (...) es evidentemente el nombre IDE"

Atzoko sarreran genioen ze, Mitxelena-rentzat, "-ide" etorriko litzake ti "-kide":

... cuando se ha perdido una consonante en la inicial del segundo elemento: (...); Sauguis bidaide "compañero de viaje", gogaide "correligionario", de -kide, etc. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]

Bestalde, "ide" askea ere existitzen da (OEH):

ide.
Tr. Atestiguado en textos antiguos vizcaínos, y más tarde en Cardaberaz, CrIc (en la var. ida), Añibarro, Astarloa, J.J. Moguel y autores meridionales del siglo XX, principalmente vizcaínos.

1. (Vc... ap. A; Lar, Añ, H (+ h-)), ida.
"Coetáneo" , "contemporáneo" Lar. "Los que son de una edad" Ib. "Igual en edad y otras calidades" Añ. "Los que son de un tiempo" Ib. " Adinez, handitasunez, indarrez, gogoz, iakitatez ideak, égaux d'âge, de taille, de force [...]" H. "Égal, pareil. Iderik eztu, il n'a pas son pareil" Ib. "Igual" A. v. 1 idea, kide.
[Peru Garziak] egin dau andra Marina Arrazolako. / Ezkon bekio, bere idea dauko. (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 75. Larrea Burgos baño obea, Toledoren idea. RG A 50. Ire ideaz ezko adi ta axa ondo beti. RS 240. Edozein bere ideaz. Ib. 489. ... [OEH]

Eta gauza da ze Azkue-k ez du dudarik ezen "-ide" atxikia dator ti "ide" askea (DVEF):

-Ide (c),
sufijo que equivale al prefijo latino con-, co- = Es evidentemente el nombre IDE. [Azkue, DVEF, 1905-1906]

Ikus ere "-kide":

-Kide (c,...),
equivale al prefijo latino con- y es el mismo sustantivo IDE o su variante KIDE. [Azkue, DVEF, 1905-1906]

Hor posible litzaké pensatzea ze "ide" izena dá aurrenekoa, gero etorriko litzaké "-ide" atxikia, hala nola bere aldaera kin "k" epentetikoa: "-kide" (nola, adibidez, an "-(k)eta" edo "-(k)era"), gero "-kide" askatuko litzake, emanez "kide" soltea, zein berriro ere atxiki liteke.

Horrela ikusita, "-kide" etorriko litzaké ti "-ide", berdin nola "-keta" ti "-eta", edo "-kera" ti "-era". [781] [>>>]

"-(k)eta" vs "-(k)ide": hain antzekoak, hain ezberdin (ustez)

Zehazten genuen hemen nóla "-(k)eta" atzizkiaren jatorria izan zitekén, jarráiki Mitxelena, "-eta" latinoa, zeinek batzutan hartuko zuén "-k-" epentetikoa, nondik gero sortuko zén "keta" izena edo postposizioa.

Eta itxuraz behintzat pensa geinke ze "-(k)ide" antzekoa izan litekela, zeren kasu honetan ere existitzen dirá hitzak nola "bidaide" edo "gogaide" non "k" hori ez den agertzen, halan ze, trasladatuz analisia, pensa geinke ze jatorrizko elementua izanen litzaké "-ide" [nondik etorriko litzakén "-(k)ide" kin "k" epentetikoa], berdin nola lehen zén "-eta" [nondik zetorren "-(k)eta" kin "k" epentetikoa].

Baina, beti ere jarráiki Mitxelena, bi kasu horiek ondo ezberdinak izanen lirake, zeren "-ide" etorriko litzaké ti "-kide" arartez kontrakzioa, eta ez alderantziz, eta "-kide" ti "-ide" arartez epentesia:

La monoptongación no es, por el contrario, general y total cuando se ha perdido una consonante en la inicial del segundo elemento: anderauren "damoiselle" (Oih. Prov. 473), andrauren "mujer principal" (RS) de -guren; occid. begirune, begiraune "respeto, consideración"; Sauguis bidaide "compañero de viaje", gogaide "correligionario", de -kide, etc. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]

Esan nahi baita ze, hor, abiapuntua litzaké "kide" > "-kide" kin "k", eta kontrakzioz aterako litzaké "-ide". Alde horretatik (eta hori guztia horrela dela suposatuta), "-(k)eta" eta "-(k)ide" liraké ondo ezberdinak.

Azkenik, ondo interesarria iruditzen zaigu ze hala "-kide" (ustezko) jatorrizkoa (< "kide" ), nola "-ide" (ustezko) eratorria ("k" galduta), biek ere daukaté euren hitz askea: "kide" eta "ide". [780] [>>>]

"Barkole-ontzi" vs "Barkol-ontzi"

Zioen Erramun Gerrikagoitia-k atzo:

Pensaquetan ari nintzela ethorri zait gogora ze an Munitibarco Barcolontzi toponymoa izan ahal da ere izaitea formatua kin barcol + ontzi, barcolontzi.
Eta aitzitic Aretchabaletaco barkole-iturri-n izaitea barkole hortan e hori epentheticoa, nola ere Pascual izeneco forma zaharrean da -Bascoare-. Halan, Munitibarco toponymoa dagoque gabe epenthesia eta ere gabe reductionea.

Halan, hypotheticoqui, lekua balego nonbait formatua kin oscol eta kin ontzi emango luque, gabe epenthesia eta gabe reductionea, justuqui justapositonez oscolontzi, Oscolontzi. Bada, izan da reflexione hau soilic hona ekarria occurritu zaidana uste ba du zembaiteco logica.

Hitzen konposizioa aztertzean, ez da arraroa existítzea interpretazio ezberdinak respektu konposatutako osagaiak, eta bistan denez, horrek baldintzatzen dú analisi guztia. Ikus honetaz ondorengo pasartea ganik Euskaltzaindiaren Lexikologi Erizpideen Finkapenerako Batzordea (1991):

OSAGAIEN ARTEKO HOTS-ALDAKETAK
Hitz-elkartuen osagaiak banantzean datza aztergai honek duen zailtasunik handiena. [...] Hitz-junturako hots-aldaketak aztertzeko, lehenbizi hitz-elkartua nola eratuta dagoen, abioko atalak zein izan zitezkeen asmatu behar da. Hitz elkartu askok eta askok interpretazio bat baino gehiago onartzen duenez, hitz-junturako hots-aldaketei buruz aterako diren ondorioak ere arrunt desberdinak izan litezke onartzen den interpretazioaren arabera. Gauzak gehiegi ez konplikatzeagatik interpretazio bakarra hartuko dugu kasu bakoitzean. [Euskaltzaindia, LEF Batzordea, 1991:68]

Jarraian aipatzen dute (besteren artean) ondorengo arau fonologikoa:

-e + o- > -o-           [Euskaltzaindia, LEFB, 1991:69]

nondik:

Barkole + ontzi > Barkolontzi

edota beste hau ere:

-e + i- > -o-            [Euskaltzaindia, LEFB, 1991:69]

nondik:

Barkole + iturria > Barkoliturria

Kontuan hartuz ze bádugu "Barkole-iturria", printzipioz espero genuké "Barkole-ontzia". Baina kabitzen dira beste deskonposizio-azalpenak ere, nola hori zein Erramun-ek planteatzen zigún gorago: "Barkol-ontzia" nondik orobat aterako zitzaigún "Barkolontzia". Hortaz, galdera dá:  

Zéin dago hobeki justifikatua? 

Eta gauza da ze "Barkol" izena edo izendapena ez da agertzen inon ere. Horrek, jakina, ez du ezeztatzen ha hipotesia ezen Munitibarko toponimo hori dator ti "Barkol-ontzi": akaso, demagun, izendapen hori Aretxabaletatik "Barkole" atera zen, eta Munitibarrera "Barkol" bihurtuta ailegatu zen, edo alderantziz, nola dioen Erramun-ek (edo bestela ere); baina ez dugu horren testigantzarik, eta bádugu testigantzá on "Barkole", halatan ze azken hipotesi hori egongo litzaké, printzipioz, justifikatuagoa. [779] [>>>]

Epentesia vs kontrazioa: "lore-ontzi" > "lorontzi", "Barkole-ontzi" > "Barkolontzi"

Atzoko sarreran Erramun Gerrikagoitia-k planteatzen zuén ondorengo hau:

Munitibarco errecan non nagusiec -iguerian ondo zequitenec- eguiten guenuen igueri lekuari zeritzon barcolontzi.
Hor, seguru, sarthuric dago nola epenthesia l letrea zeren, dudagabequi, toponymoaren parteac dira barco + ontzi, barcolontzi.

Nire galdera da ze aspaldico urtheetan erabili dudala zergatic tartecatu den l letrea eta ez beste letraren bat. "Barcoontzi" hitzean tartecaturic sortu da "Barcolontzi" baina zergatic ez esateraco "barcosontzi" tartecatzen dela s letrea.

Ba al dago arrazoiric zergatic tartecatu den l eta ez beste letraren bat?

Hizkuntzen bilakabidean, printzipio inportante bat (zein ez den, halere, nagusia), dá ekonomia (printzipio nagusia dá efektibitate komunikatiboa). Ekonomiak bilatzen dú erraztasuna, eta, kasu honetan, erraztasun fonetikoa, hau dá, hitza edo hitzen konposizioa izan dadín esateko erosoagoa.

Erosotasun fonetiko hori bilatzean (printzipioz, efektibitatea galdu gabe, edo irabazita), ekonomiak batzutan gaineratzen ditú soinuak zein, printzipioz, ez ziren agertu behar, nola an kasua on epentesia edo protesia, baina bide hori salbuespenezkoa da. Normalean, esango genuke ze gehien-gehienetan, ekonomiak kentzen edo leuntzen ditú soinuak, eginez kontrazioak, lenizioak, edo bestelakoak, nola ikusten genuen an sarrera titúlatzen "Kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak" noiz genioén:

Dio Trask hizkuntzalariak an bere "A Dictionary of Phonetics and Phonology" (1996:92)

contraction: Any phonological process in which a word or (more commonly) a sequence of words is reduced by the removal of some internal material, possibly with the application of some further phonological processes. Paradigm cases include the reduction of I am to I'm, of she would have to she'd've, and of ever to the "poetic" e'er. The label is often applied also to more complex cases such as the (obligatory) reduction of French de le to du. [R.L. Trask, 1996:92]

Eta gauza da ze akaso "Barkolontzi" toponimo horrek ez du zerikusirik kin "barko = ontzia", ezta ere kin "ontzi = barkua", halan ze ez litzaké epentesia horko fonetismoa, baizik kontrazioa: Baina, zerén kontrazioa?

Existitzen da toponimo bat Aretxabaletan, zein dén "Barkole-iturria" (ikus hemen):

zein bihur litekén "Barkoliturri", non "barko" horrek ez luke zerikusirik kin barku = ontzi. Modu berean, bidezkoa iruditzen zaígu "Barkole-ontzi", zeinek emanen zuén "Barkolontzi", non "ontzi" horrek ez zukeen zerikusirik kin ezein barku, baizik ze adieraziko lukén justuki putzu moduko bat, non, bestalde, posible izango zen igeri egitea, nola Erramun-ek zehazten digun.

Nóla pasatuko litzake tikan "Barkole-ontzi" ki "Barkolontzi"?  Ba, berdin nola pasatzen dén ti "lore-ontzi" ki "lorontzi": kontrazioa eginez. [778] [>>>]

Epentesia: "librum" > "liburu", "-eta" > "-keta".

Azken sarreretan (adibidez, aurrekoan) behin baino gehiagotan erabili dugú ha adjektiboá "epentetiko", zein datorren ti izená "epentesi". Ikus dezagun zér dioskun Literatura Terminoen Hiztegia-k burúz terminu hori:

EPENTESI
(grek. epenthesis, tartekatzea)

Linguistikan, hitzaren barnean etimologiaz ez dagokion soinu bat sartzea da. Adibidez, latinezko librum ek euskaraz liburu eman du, kontsonante trabatuak (br) bereiziz, eta u bi aldiz emanez. Badira silabak jatorrizko hizkeran bi kontsonante eta bokal bat ahoskatzen direnak, baina, euskaratzerakoan, ahoskatzeko zailtasunagatik bi silaba egiten dira, kontsonanteak bereizita emanez eta bokala bi aldiz errepikatuz. Inglaterra > Ingalaterra egiten da. Latinez Cristianu(m ) > eusk. Giristino; cronica > goronika. Bokal epentetikoez gain, zenbait kontsonante ere badira, diptongo ez diren bokal elkarteen tarteetan agertzen direnak: seiak [seirak], mundua [munduba], suerte [suberte] eta idatziz ere aurki daitezke adierazirik fenomeno fonetiko horiek.

Bestalde, badira zenbait deklinabide kasu, etimologiari ez dagozkion hizkiak, leungarri-edo sartzen dituztenak. Epentesia lizentzia metriko gisa ere erabiltzen da, silaba kopurua bete ahal izateko. [LTH]

Fenomeno hori gaztelaniaz ere gertatzen da:

epéntesis
Del lat. tardío epenthĕsis, y este del gr. ἐπένθεσις epénthesis; propiamente 'intercalación'.
1. f. Fon. Adición de algún sonido en una palabra, especialmente en posición interior, como en tendré, del antiguo tenré. [RAE]

edo inglesez:

epenthesis
the insertion or development of a sound or letter in the body of a word (such as \ə\ in \ˈa-thə- lēt\ athlete) [Merriam-Webster]

Beraz, epentesian, hitzaren barnean gehitzen dá soinu bat ("-eta" > "-keta"). [777] [>>>]

Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)

Atzokoan aipatzen genuén, eta orain azpimarratu nahiko genuké, ha joan-etorria artén izena > sufijoa > izena zein Azkue-k deskribatu zuén an bere "Morfología Vasca" (1925) afin azáldu ha existentziá on "ara" (edo "era") jatorrizko izena (bere ustez) eta "kara" (edo "kera") versio derivatua: 

EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentética k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]

Horrek ondo ilustratzen du ha pasabide bidirekzionala zein existitu ahal dén arten izenak, sufijoak, eta bestelako partikulak ere. [776] [>>>]

Zéin izan zen lehenago: izena edo sufijoa?

Azken sarreran Erramun Gerrikagoitia-k planteatzen dú ondorengoa:

Guc hemen euscara occidentalean ba daucagu verba bat asqui zabaldua zein egun beharbada galtzen ari da an generatione gazteac zeren da gutiago entzuten orain ezi lehen eta da: era. Halan esan ahal duzu

"hori da era desegoquia aguertzeco publicoan".

Verba hori, era, sortua date ti kera, beharbada. Zeren hor ditugu ere pausukera, ibilkera, eguikera, verbakera, eskaera, esakera, doblakera (doblatzeco modua), ... [EG]

Galdetu izan bagenio ki Azkue, hauxe esango zigun (an bere MV):

Z) Era, kera. EI vocablo era «acto, ocasión, oportunidad" ha dado lugar a este sufijo en vocablos como egieran al hacer, etorreratik desde la venida, así como en la acepci6n de «manera» ha dado origen a azaiera (B) educaci6n.

Con la epentetica k nacen vocablos como edakera, acto de beber, yakera acto de corner, yoakera ida, acto de ir, y aunque algunos, como se dijo y cit6 en el Diccionario, dan a era la acepci6n de modo, hoy muchos tienden en el pueblo mismo a repartir semanticamente -era y su correspondiente -kera: egiera momento de ejecuci6n y egikera conducta, modo de ejecutar; ibilera andanza e ibilkera porte; egoera estancia y egokera postura ... y otros que se citaran en la Derivación. [Azkue, 1925:14]

eta honako bilakabidea izanen genuke: "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena): 

LL) EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentetica k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]

Azkue-k, gainera, konsideratzen ditú "kara", "ara" edo "era" jatorriz euskarazkoak:

¿Quién sabe si las voces vascas, tenidas por de origen románico, no todas cuentan, para ostentar su filiación, con tanta probabilidad como tiene ese nuestro kara para creerle padre del griego kara «cabeza»? [Azkue, 1925:19]

edo mintzatuz burúz "manera" hitz romanikoa:

(1) Este mismo vocablo, que tiene por tema el latino manus, parece formado de este nuestro sufljo -era. [Azkue, 1925:112]

Hortaz, Azkue-k esango zigun ze, dudagabe, "era" hitza izan zén lehenago, eta gero derivatuko zirén "-era", "-kera" sufijoak. Gainera, "era" ez zen izanen mailegatua, eta egon ziteken an jatorria on "manera" romanikoa.

Mitxelena-k, ordea, beste ikuskera bat dauka, nola ikusten genuén hemen (FHV 1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Esan nahi baita ze, jarráiki Mitxelena, "-(k)era" izan liteké (al parecer) mailegua (nola aipatutako beste bi atzizkiak), nondik, hortaz, gero askatu beharko zén "kera" izena, eta, akaso, "era" izena ere, izanki aurrena sufijoa eta gero izena.

Zéin izan zen lehenago: izena edo sufijoa? Ez dirudi hain argi, nahiz, bai Azkue-ren bidetik eta baita Mitxelena-ren bidetik ere, argi dirudiena dá ze justuki "kera" eta "kara" izenak sortu beharko zirén ti sufijoák "-(k)era" eta "-(k)ara". [775] [>>>]

"-(t)asun" ere izen bihurtu da, "t" epentetikoa hartuta: "tasun"

Hemengo adibide batean ikusten genuen nóla, "keri" izenaz gain, agertzen zitzaigún "tasun" izena ere, zein etorriko litzakén ti "-(t)asun" sufijoa, antzera nola "keri" zetorren ti "-(k)eria". Ikus zér dioskun OEH-k:

tasun.
Cualidad.

Gauza bakar-bakar bat dira Jesusen bi tasun oriek eta tasun bata dagoen tokian egon beharra da bestea. Mb OtGai III 156. [...]

Habilidad.

Mekanikarako tasun bereziak dituzte aiarrak. EgutAr 7-7-1958 (ap. DRA).

Interesgarria da ikustea nóla "-(t)asun" honek, berdin nola "-(k)eria", "-(k)eta" edo "-(t)ar" atzizkiek ere, euren "t-" edo "k-" epentetikoa konservatzen duten noiz askatzen diren. [774] [>>>]

"-tar" atzizkia ere erabili da kin genitivoa: "...bere buruentár" (Leizarraga)

Sarrera honetan ikusi genuen nóla atzizki bat ("-keta") aska daitekén ti bere erroa, bilakatu ahal dén postposizio eta, postposizio moduan, joan ahal dén kin genitiboa afin beréiztu singularra eta plurala:

II. (Usado como adv. o posposición).

1. (AN-gip-5vill-araq, L, B, BN-baig, Sal ap. A; Dv, H). (Como segundo miembro de comp.).Buscando, en busca (de), a por. v. egurketa (3), etc. (...)
(Tras gen.).
Ardurenik itsasoaz haindirat baitoa [Eskualduna] onaren ala berriaren keta. JE Bur 204. [OEH]

Orobat aipatu genuén hemen ze "-tar" atzizkia askatua zela afin sórtu "targo" izena. Eta orain aipatu behar dugu ze "-tar" atzizkia ere erabili da kin genitiboa:

...bere buruentár,... [Leizarraga, 1571]

afin sórtu expresio bat zeinen esangura dén "egoista".  [773] [>>>]

Ha alternantzia artén absolutiboa eta genitiboa noiz aglutinatzen "kin" soziatiboa

Ari garelarik mintzatzen burúz atzizkiak zein diren pasatzen ki izán beste zerbait solteagoa, hala nola adibidez izenak, adverbioak, aditzak, postposizio solteak edo preposizio solteak ere, gogoratu behar dugu ze, hainbat atzizkik erakutsi izan duté alternantzia artén kasu absolutiboa eta genitiboa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziatiboa lotu izan dá kin absolutiboa ere:

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia": Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendi-k, an bere "El imposible vencido" (1729), jasotzen dú, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezkén solterik (ikus an edizioa on 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa on 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitiboa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa on 1853:2]

Alternantzia absolutibo-genitibo horrek erakusten dú "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz litekén solterik, printzipioz postpositiboki:

laguna kin, lagunak kin

baina, dudagabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositiboa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [772] [>>>]

Gaurkoan tokatzen dirá txaloak

Atzoko komentario batean Gilen-ek ekartzen zigún atzoko bertako berri bat (Gara egunkariko berri hau) zeintan erabiltzen zén perpaus erlatibo bat kin "zein" familiako galdetzaile bat. Hori jada azpimarragarria da, eta ondo pozgarria: zoriondu behar dugu hori kazetaria zein atrevitu den egíten erabilera landu aurrerazale hori, zein, bestalde, izan beharko litzakén guztiz normala an euskara periodistikoa. Hauxe da berria:

Estruktura hori ez da baizik euskara hutsa, non erabili den "zein" familiko galdetzaile plural ergatibo bat ("zeintzuek") ki erátu perpaus erlatibo bat, eta non, nola dioen Gilen-ek, aditz laguntzailea doá biluzik ("bat egin dute": euskara hutsa).

Horrela, esaldi erlatiboa bihurtzen da inanbiguoa ("zeinek" hor erabiltzeak utziko liguké dudaren bat burúz bere pluraltasuna, zein, kasu horretan, dén klavea ki transmitítu mezua klaruki eta ondo: erlatiboa referitzen da ki bi erakunde), eta "dute" biluzi horrek eliminatzen dú, hasieratik bertatik, ezein duda burúz aditz erlatiboa, zein argiki izanen dén "bat egin dute". Gaurkoan tokatzen dirá txaloak. [771] [>>>]

"keria": "Sustantivación del suf. '-keria' como 'cualidad negativa'" (OEH)

Atzokoan aipatzen genuen ha atzizkia "keria" nola beste kasu bat non sufijo bat bilakatu dén beste zerbait askea (kasu honetan, izena). Honatx zér dakarkigun OEH-k burúz erabilera hori (ikus hemen):

keria.
keri.
Defecto.
(Sustantivación del suf. -keria como 'cualidad negativa'). Cf. A Morf 13 (K): "Si alguien se valiese de keriak por vicios".

Azketsidazu nire garbitasun au: aldi auetako gorputzalakeri zakarroan, ordea, garbitasunak berak keriari barkapena eskatu ta oiñetan aozpeztu bear zaio. "Vice" . Amez Hamlet 118. Tasun eder ori [adiurre egon-ezina] keri itsusi bilakaturik zegoen. Zait Plat 36.

Ohar ze, gainera, "-a" organiko hori higatua ere agertzen da. [770] [>>>]

"-eta" > "-keta" > "keta", "-eria" > "-keria" > "keria", "-era" > "-kera" > "kera"

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz "-keta" atzizkia, zeinen jatorria izanen litzaké "-eta" atzizkia, nola zehazten digu Mitxelena-k an bere FHV (1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Eta gauza da ze, hala "-keta" atzizkia (ikus hemen), nola ere "-keria" edota "-kera", hirurak ere jalgi dira tika erabilera atxikia. [769] [>>>]

"keta" erabilia nola izena, postposizio askea osté genitivoa, edo adverbioa.

Atzoko sarreran aipatzen genuén "-keta" atzizkia nola sufijo horietako bat zek egin du jauzia ki erabilera askeago batzuk, nola horiek zin diren agertzen an ondorengo aipua ti OEH:

keta.
I. (Sust.). (...)

2. (Dv, H).
Número, cantidad. "Keta handia, ttikia, une grande, une petite quantité, grand, petit nombre" H.
Eta zer diozu Eskualherriko sortzeen ketaz? Eskual 26-11-1909, 4. Apez-geien keta berdin egonen zako. JE Bur 56. Ez du. ketak egiten nausigoa. Ib. 49. Ez da ondikotz nehun ageri nork zonbat saldu edo banakatu dituen, ez eta orotarat zer keta izan den irarkolak aterarik. Lf ELit 111.

Gran cantidad.
Arrantzari bakotxak hiru ehun mila libera inguru ditu irabaziak, gastu guziak pagatu ondoan. Ez da keta bat, irrisku eta sakrifizioari behatuz. Herr 26-5-1960, 1.

II. (Usado como adv. o posposición).

1. (AN-gip-5vill-araq, L, B, BN-baig, Sal ap. A; Dv, H). (Como segundo miembro de comp.).Buscando, en busca (de), a por. v. egurketa (3), etc. (...)
(Tras gen.).
Ardurenik itsasoaz haindirat baitoa [Eskualduna] onaren ala berriaren keta. JE Bur 204.

2. "Keta goatea, aller chercher. Keta ibiltzea, chercher" Dv.

Hortxe daukagu nóla "-keta" atzizkia askatu egin den ti bere erabilera itsatsia, evóluzionatuz ki paper gramatikal solteagoak nola dirén izena, postposizio askea (ostén genitiboa), edo adverbioa. Dá beste adibide bát ti posibilitate evolutiboak on hizkuntzak. [768] [>>>]

Peillen (1991): "..., ez orain ez lehen atzizki erabileratik kanpo -geuk dakigunez- jalgi ez direnak:..."

Duela gutxi (ikus hemen) aipatzen genuen nóla "-tar" atzizikia izan dén oinarria zeinen gainean sortu dén "targo(a)" izena, eta nóla, alderantziz, "kide" izena izan omen dén oinarria nondik sortuko zén "-kin" atzizkia, zein izango litzakén sinonimoa on "kide" (ikus hemen). Hala ere, Txomin Peillen-ek, an bere artikulua titulatzén "Atzizkiak izen kente bilakatzen direnean zubereraz" (1991), sartzen ditu "-tar" eta "-kin" artén sufijoak zein ez diren jalgi ti erabilera itsatsia:

Badirudi, halere, ez orain ez lehen atzizki erabileratik kanpo -geuk dakigunez- jalgi ez direnak: -ada, -di (ik. doi, toki?), -gin (?) -kal, -keta, -kin, -gaz, -tar, zu/tsu, -koitz, -kor, -gailu, -men, -xka eta beste. [Peillen, 1991:833]

Esan behar da ze, zerrenda horretako "-keta" eta "-gailu" atzizkiek ere egin dutela jauzi hori. [767] [>>>]

Txomin Peillen (1991): "Edukitasunaren alor horretan, '-kide', '-kin', '-kidin' ikusi behar dira."

Genioen atzo zélan "-kin" atzizkia derivatu bide dén ti "kide" hitz askea, eta nóla, bide beretik, bágenituela ere beste aldaera posible batzuk nola "-kiden", "-kien", "-kide", "-ki" edo "-kila", denak ere soziatibo. Gaurko sarreran aipatu nahi dugu ze Txomin Peillen-ek ematen digú beste aldaera soziatibo bat an bere artikulu jada aipatua titulatzén "Atzizkiak izen kente bilakatzen direnean zubereraz" (1991):   

Edukitasunaren alor horretan, "-kide", "-kin", "-kidin" ikusi behar dira. [Peillen, 1991, 831]

Hor agertzen zaigú "-kidin" aldaera, zein, beste guztiak bezala, erabil liteke prepositiboki ere: "-kidin".  [766] [>>>]