Azkarate eta Altuna (2001): 'Salvador çalduno' = 'Salvador (el) caballero (este)'

Mintzo ginén herenegun gain bi "-ko", zein jatorriz izan zitezkén referentzialak (atzo genioenez, referituz ki "-o", referituz ki "hori"). Lehenengoa bihurtuko zén diminutibo-hipokoristikoa, hasieran izenetan:

"Otsoko" diminutibo-hipokoristikoan ere, amaierako "-(k)o" hori interpreta geinke nola hurbileko referentzia (deiktiko) bat ki pertsona hori zeini referitzen ari dén hiztuna. Zérbait nola:

Otsoko = Otsokori = Otso hori

Eta bigarrena, agertzen da an abizen modukoak (jarraitzen dugú hemen): 

..., Eneco Erroco (..., 1219), ... [Mitxelena, 1969:8-9]

non, gure ikuspuntutik, akaso esaten ari zén:

Eneko Erroko = Errokori = Erroko hori"

horrela referitzen zirelarik justu ki Eneko Erroko (hori), eta ez ki, demagun, Eneko Iturraldeko (hori). Hor, jada, izeneko "-ko" hori izanen zén diminutibo hutsa, bitárten abizenekoa hasiko zén nola referentziala (kin amaierako "-o").

 Gaur azpimarratu behar dugú ze baita erabili dá "-o" referentziala ere an abizen-modukoak:

Salvador çalduno (...) Salvador (el) caballero (este) [Azkarate eta Altuna, 2001:41]

Adibideotan, nagusiki erabiltzen zén kin adjetiboak. [1856] [>>>]

Eta referentzia hori egiten dá ki '-o'

 Zioén atzo Josu Lavin-ek:

KO ekialdecoa ere bada: derauco, çaico / çauco, e.a.

Eskerrik asko, Josu. Bai, hola da: hortxe daukagu ber "-(k)o" referentziala zein aurkitzen dugún an mendebaldeko "jako" edo "natorko" (kasu honetan ekialdekoa). Eta referentzia hori egiten dá ki "-o". [1855] [>>>]

Eneco Erroco

 Genioén herenegun:

Puntu honetan gogoratu nahi genuke ondorengo komentarioa, zein Josu Lavin-ek egin zuén hemen:

TO: KO, TSO Nori atzizkien itchura ere badaducate.

Eta hortik doa argumentua. Esan nahi baita ze antzera nola, demagun, mendebaldeko "jako" edo "natorko" formetan egiten dugún "-(k)o" analisia, non bukaerako "-o" morfema hori dén referitzen ki, kasu horretan, objetu indirektoa (3. persona singularra), garai zaharragoetan "Otsoko" diminutibo-hipokoristikoan ere, amaierako "-(k)o" hori interpreta geinke nola hurbileko referentzia (deiktiko) bat ki pertsona hori zeini referitzen ari dén hiztuna. Zérbait nola:

Otsoko = Otsokori = Otso hori  

Halako referentziak (esan bezala, deiktikoak) denborarekin joanen ziren galtzen euren transparentzia morfologikoa, eta pixkanaka bihúrtzen sufijo diminutibo-hipokoristiko derivatibo hutsak, zein aplika litezkén ez soilik ki hurbileko pertsonak, baizik ere ki elementu inanimatu ez-hurbilekoak. Batzuetan erabiliko zén "-to" (alternatiba epentetiko tipikoa), hasieran nagusiki zatio arrazoi fonikoak (inguru fonikoa).

Gure azalpenaren arabera, "-(k)o" referentzia diminutibo-hipokoristiko hori (hasiera batean akaso gehiago izan zitekén hipokoristikoa zéinda diminutiboa) joango zén galtzen bere hurbileko zentzua, eta bihurtzen derivatibo hutsa, esan nahi baita sufijo diminutibo bat. Baina, gerora, hasiko zen erabiltzen kin zentzu referentziala adibidez an abizenak:

..., Eneco Erroco (..., 1219), ... [Mitxelena, 1969:8-9]

non, gure ikuspuntutik, akaso esaten ari zén:

Eneko Erroko = Errokori = Erroko hori"

horrela referitzen zirelarik justu ki Eneko Erroko (hori), eta ez ki, demagun, Eneko Iturraldeko (hori). Hor, jada, izeneko "-ko" hori izanen zén diminutibo hutsa, bitárten abizenekoa hasiko zén nola referentziala (kin amaierako "-o"). [1854] [>>>}

Gehiago gain "Belasko"

Mintzo ginén hemen, erantzunez ki galdera bat on Josu Lavin, gain "Belasko" deitura, sugerituz ze akaso saia gintezke lotzen "Berasko" kin "bele" eta "beleko". Orain aipatu nahi genituzké ondorengo hitzak on Mitxelena (1957):

Como ya señaló A. Luchaire, Berasco es la forma vasca que corresponde a rom. Belasco, Blasc(o) (lo cual, dicho sea de paso, dice poco a favor de  la derivación usual de este antropónimo del vasc. bele "cuervo", cuya l es común a todos los dialectos vascos), como Garindo a rom. Galindo. [Mitxelena, 1957]

Horixe. [1853] [>>>]

Eta nóndik defenda liteke "-(k)o" edo "-(t)o" analisia non "-k-" eta "-t-" dirén epentetikoak? Interpretátuz '-(k)o' diminutibo-hipokoristikoa nola hurbileko referentzia (deiktiko) bat

Jarraituz kin gure ildoa, galdetzen dugu an titulua:

Eta nóndik defenda liteke "-(k)o" edo "-(t)o" analisia non "-k-" eta "-t-" dirén epentetikoak?

Puntu honetan gogoratu nahi genuke ondorengo komentarioa, zein Josu Lavin-ek egin zuén hemen:

TO: KO, TSO Nori atzizkien itchura ere badaducate.

Eta hortik doa argumentua. Esan nahi baita ze antzera nola, demagun, mendebaldeko "jako" edo "natorko" formetan egiten dugún "-(k)o" analisia, non bukaerako "-o" morfema hori dén referitzen ki, kasu horretan, objetu indirektoa (3. persona singularra), garai zaharragoetan "Otsoko" diminutibo-hipokoristikoan ere, amaierako "-(k)o" hori interpreta geinke nola hurbileko referentzia (deiktiko) bat ki pertsona hori zeini referitzen ari dén hiztuna. Zérbait nola:

Otsoko = Otsokori = Otso hori  

Halako referentziak (esan bezala, deiktikoak) denborarekin joanen ziren galtzen euren transparentzia morfologikoa, eta pixkanaka bihúrtzen sufijo diminutibo-hipokoristiko derivatibo hutsak, zein aplika litezkén ez soilik ki hurbileko pertsonak, baizik ere ki elementu inanimatu ez-hurbilekoak. Batzuetan erabiliko zén "-to" (alternatiba epentetiko tipikoa), hasieran nagusiki zatio arrazoi fonikoak (inguru fonikoa). [1852] [>>>]

Hortxe agertzen dira berriro Azkueren "-k-" eta "-t-" epentetikoak

Lehengo sarrera batean irakurtzen genuen nóla González Ollé-k aipatzen zuén Cejador (an "Los sufijos diminutivos en castellano medieval", 1962):

El origen vasco ha sido propuesto por Cejador, para quien -ico procede "del éuskaro -ko con -i temática, ..." (...) ..., la opinión de Cejador merece ser considerada, pues el vasco posee, en efecto, un sufijo -ko, (...) como sufijo diminutivo (zatiko, mutiko, aitako, etc). [González Ollé, 1962]

Irákurriz "La crítica etimológica de Julio Cejador", idatzia ganik "José Javier Granja Pascual (an ASJU, 1987), aurkitzen dugú honako interpretazio-saioa te gure "-k-" eta "-t-" interkalatu horiek: 

Luego, t indica relación locativa o de otra especie, que yo explicaré en otra ocasión, y k actividad. [Granja, 1987:638]

Hortxe agertzen dira berriro Azkueren "-k-" eta "-t-" epentetikoak. [1851] [>>>]

Detaile gehiago gain Soriako evidentziak

 Atzokoan komentatzen genuén:

Eta hauxe dio Gorrotxategi-k (2009) gain "sesenco" (an "Vasco antiguo: algunas cuestiones de geografía e historia lingüísticas", 2009):

- Nombre Sesenco (procedente de Villar del Rio)" formación mediante el sufijo diminutivo -co a partir del termino vasco para 'toro': zezen. [Gorrotxategi, 2009:544]

Gorrotxategi-k ematen ditú detaile hauek ere:

Dudagabe, ondo interesgarria. [1850] [>>>]

Gorrotxategi (2009) gain "sesenco": "formación mediante el sufijo diminutivo -co a partir del termino vasco para 'toro': zezen."

Lehengo batean genioén:

Gorrotxategi-k hortxe dioenez: 

Este sufijo ["-ko"] se añade por lo general a nombres de animales, ... [Gorrotxategi, 1984:263]

eta aipatzen ditú: "Ossoco", "Samurco",  "Arzco", "Ochoco", "Axerko", "Zozoko". Eta horiei akaso gehitu behar genieke "Sesenco" zaharragoa ere (K.o. I-II mendeak), agertua an Soriako lurrak (batera kin beste arrasto interesgarri batzuk), eta zein, nahiz, dirudienez, izan litekén zeltikoa ere, gauza da ze ezin hobeki uztartzen den an zerrenda hori.

Eta hauxe dio Gorrotxategi-k (2009) gain "sesenco" (an "Vasco antiguo: algunas cuestiones de geografía e historia lingüísticas", 2009):

- Nombre Sesenco (procedente de Villar del Rio)" formación mediante el sufijo diminutivo -co a partir del termino vasco para 'toro': zezen. [Gorrotxategi, 2009:544]

 [1849] [>>>]

Henrike Knörr (1999): "..., con sufijo diminutivo '-no', de donde 'Semeno', a veces con cambio '-n-' > '-r-' por disimilación de nasalidad: 'Semero'"

Orain gutxi, erantzunez ki Josu Lavin, genioen ze:

• '-ño' (edo '-no') atzizkia ez da agertzen an Gorrotxategi-ren zerrenda te sufijo akitano testigatuak
  

Erdi Aroan, aldiz, atzo irakurtzen genuén "-no" antzeko bat an:

... Semero Araueco (... 1210) ...

eta, beheragoko aipuan, irakurri ahal dugú Semero Berascoiz (1067), non, Henrike Knörr-en analisian ("Nombres de persona en el País Vasco: cuestiones históricas y de normalización", 1999), "Semero" ez litzaken baizik aldaera bát on "Semeno" diminutiboa, kin "-no" > "-ro":

..., o Seme "hijo", que consta en las inscripciones de Aquitania (Sembe), como hemos dicho, éste desnudo, palatalizado o no, Cheme d'Eliçandi, 1366, o con sufijo diminutivo -no, de donde Semeno, a veces con cambio -n- > -r- por disimilación de nasalidad: Semero Berascoiz, Leire, 1067". Esta relación de seme con Semeno, etc. ya fue propuesta por Michelena; ... [Knörr, 1999:139]

Edonola ere, ikusten dugunez, hor "-no" aplikatzen dá ki "seme", maskulinoa. [1848] [>>>]

Mitxelena (1969): "Ampliaciones de uno ["-ko", ("aquit. -c(c)o")] y otro ["-to", ("aquit. -t(t)o")], con una especie de "moción a la indoeuropea", parecen ser, por ej., ollasko 'pollo', morrosko 'muchachote" ..."

Galdetzen zuén Josu Lavin-ek hemen:

BelasKO litzateke tipo honetakoa?
Ala oilaSKO motakoa?

Puntu horretaz, Mitxelena-k aipatzen zuén "Beleko" an atzoko aipua ("Notas lingüísticas a «Colección diplomática de Irache»", 1969), zeintan "-ko" izanen zén diminutibo-hipokoristikoa ("aquit. -c(c)o"): 

...: Axerko, Beleko, Otsoko (frente a Ochoa), Zozoko, (Xoxoko) ... [Mitxelena, 1969:9]

zeinen jarraian zioén justuki hau:

Ampliaciones de uno ["-ko", ("aquit. -c(c)o")] y otro ["-to", ("aquit. -t(t)o")], con una especie de "moción a la indoeuropea", parecen ser, por ej., ollasko 'pollo', morrosko 'muchachote" ... [Mitxelena, 1969:9]

nondik akaso saia gintezke sartzen "Berasko" an ber multzo zabaldu hori (ikus Mitxelenaren aipu hau ere). Esan azkenik ze Mitxelena-k berak, referentzia berean gorago, aipatua dú "Berasko":

... Berasco (Sancio, Eneco) Errotaco, ... [Mitxelena, 1969:9]

non "Berasko" dén izena, bitárten "Errotaco" dén leku-genitiboa. [1847] [>>>]

'Axerko' vs 'Lukito'

Atzoko aipu batean, Gorrotxategi-k (1984) aipatzen zuén ...

Michelena, FLV, 1969... [Gorrotxategi, 1984:241]

Horrá hitzak on Mitxelena (1969), non elkarrekin agertzen dirén "Axerko" ("aquit. -c(c)o") eta "Lukito" ("aquit. -t(t)o"): 

Otro elemento formativo usado en antropónimos (aquit. -t(t)o, [...] ) ocurre en vizc. Lukito, nombre personal del 'zorro' equivalente a Axerko ... [Mitxelena, 1969:9]

Bai, "Axerko" versus "Lukito" (ikus ere "'neskato' vs 'mutiko': non akaso inguru fonikoak erabakiko zuén '-t-' ala '-k-' ('-to' ala '-ko')"). [1846] [>>>]

"Lukito", kin "-to" ordéz "-ko" askoz erabiliagoa

Genioén atzo mintzátuz gain "-ko" sufiko diminutibo-hipokoristikoa:

Gorrotxategi-k hortxe dioenez: 

Este sufijo ["-ko"] se añade por lo general a nombres de animales, ... [Gorrotxategi, 1984:263]

eta aipatzen ditú: "Ossoco", "Samurco",  "Arzco", "Ochoco", "Axerko", "Zozoko". Eta horiei akaso gehitu behar genieke "Sesenco" zaharragoa ere (K.o. I-II mendeak), agertua an Soriako lurrak (batera kin beste arrasto interesgarri batzuk), eta zein, nahiz, dirudienez, izan litekén zeltikoa ere, gauza da ze ezin hobeki uztartzen den an zerrenda hori.

Edonola ere, oraingo kontua hauxe da: Existitzen al dira antzeko deiturak baina kin "-to" sufijo ustez alternatiboa?

Eta erantzunez ki azken galdera hori, Gorrotxategi-k (1984) zioén hemen:

Michelena, FLV, 1969, estima que este sufijo "-to" se halla también en vizc. Lukito, nombre personal del zorro ... [Gorrotxategi, 1984:241]

non ez den erabiltzen "Lukiko", baizik "Lukito". Puntu honetan, gogoratu nahi genuké honako sarrara:

• 'neskato' vs 'mutiko': non akaso inguru fonikoak erabakiko zuén '-t-' ala '-k-' ('-to' ala '-ko')
  

Azpimarratzen genuén atzo nóla Pharies (2002) gogoratzen zuén ondorengo observazioa on González Ollé (1962):

Irakurtzen dugu an David Pharies-en "Diccionario  etimológico  de los  sufijos  españoles" (2002), aipatuz González Ollé (1962), nóla gaztelanian, XV. mendetik atzera...

..., sólo '-ico' es compatible con las bases terminadas en '-t-'. (...) ..., esta restricción no se abandona completamente haste el siglo XIX, ... [Pharies gain González Ollé, 2002:307]

eta amaieran genioén ze:

Akaso, antzeko restrikzio moduko bat funtzionatzen zén an akitaniera (eta an euskara) noiz aukeratzen artén "-ko" edo "-to" diminutiboak. Esan nahi baita ze, nola esan dugun beste nonbaiten, akaso sufijo-aukera hori neurri handi batean zor zaión ki inguru fonikoa.

Esan nahi baita ze, garai zaharretan, akaso noiz azkenaurreko silaban aurkitzen zén "-k-" soinua, existitzen zen joera bat ki emán bukaeran "-t-" soinu diminutiboa, nola an "neskato", eta noiz azkenaurreko silaban existitzen zén "-t-" soinua, alderantzizko joera gertatzen zen, emanez errazago "-k-" an bukaera diminutiboa, nola an "mutiko".

Halako joera batek (zein akaso neurri batean pasatu zén ki gaztelania zaharra, agian via romantze nafar-aragoiarra) erakutsiko luke berriro nóla "-k-" eta "-t-" soinu horiek, neurri batean bederen, erabakiko zirén zatio arrazoi fonikoak.

"Lukito" horretan ere erabiltzen dá "-to" ordéz "-ko" askoz erabiliagoa. [1845] [>>>]

Gorrotxategi-k (1984) gain "-ko": "Este sufijo se añade por lo general a nombres de animales [eta aipatzen ditú: "Ossoco", "Samurco", "Arzco", "Ochoco", "Axerko", "Zozoko"]. Galdera dá: bá al da halakorik kin "-to" sufijo ustez alternatiboa?

Sarrera honetan genioenez, "-ko" agertzen da askotan an Erdi Aroko euskara:

... Erdi Aroa, non dauzkagún hainbat deitura pertsonal kin "-ko", bai diminutibo-hipokoristikoak an izenak, eta baita genitiboak an abizenak, nola ikusi ahal den an ondorengo aipua ti Gorrotxategi (ikus ere hemen):

 Gorrotxategi-k hortxe dioenez: 

Este sufijo ["-ko"] se añade por lo general a nombres de animales, ... [Gorrotxategi, 1984:263]

eta aipatzen ditú: "Ossoco", "Samurco",  "Arzco", "Ochoco", "Axerko", "Zozoko". Eta horiei akaso gehitu behar genieke "Sesenco" zaharragoa ere (K.o. I-II mendeak), agertua an Soriako lurrak (batera kin beste arrasto interesgarri batzuk), eta zein, nahiz, dirudienez, izan litekén zeltikoa ere, gauza da ze ezin hobeki uztartzen den an zerrenda hori.

Edonola ere, oraingo kontua hauxe da: Existitzen al dira antzeko deiturak baina kin "-to" sufijo ustez alternatiboa? [1844] [>>>]

Gorrotxategi (1984): "... el suf. aquitano [referitzen da ki "-to(n)"] no posee -n- más que en los casos oblicuos y la cons. [referitzen da ki azken "-n-" hori] no pertenece al tema."

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera emánez Gorrotxategi-ren zerrenda on akitanierako sufijo derivazional testigatuak, non nabarmentzen genituén ...

...  "-c(c)o", "-t(t)o" eta "-xso", zein interpretatu dirén nola sufijo diminutibo-hipokoristikoak (zerrendan, hiru sufijootan agertzen dá "-n-" bat arten parentesiak, zein ez den pertenitzen ki atzizkia).

Gogoratu behar dugú ze Gorrotxategi-k (1984) zioén ondorengoa noiz referitzén ki "-n-" hori an "-to(n)" sufiko akitaniarra:

De todas formas no hay que olvidar que el suf. aquitano [referitzen da ki "-to(n)"] no posee -n- más que en los casos oblicuos y la cons. [referitzen da ki azken "-n-" hori] no pertenece al tema. [Gorrotxategi, 1984:241]

Gorago genioenez, antzera gertatzen da an atzoko "-c(c)o(n)" eta "-xso(n)" sufijoak ere. [1843] [>>>]

Horrá zerrendá on Gorrotxategi (1984) kin akitanierako sufijo derivazional testigatuak

Atzokoan genioén ze gaur saiatuko ginen jasotzen Gorrotxategi-ren zerrendá kin sufijo akitaniar testigatuak (an "Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania", 1984:367-369). Horrá:

non nabarmendu ditugú "-c(c)o", "-t(t)o" eta "-xso", zein interpretatu dirén nola sufijo diminutibo-hipokoristikoak (zerrendan, hiru sufijootan agertzen dá "-n-" bat arten parentesiak, zein ez den pertenitzen ki atzizkia). [1842] [>>>]

'-ño' (edo '-no') atzizkia ez da agertzen an Gorrotxategi-ren zerrenda te sufijo akitano testigatuak

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Ez ahanz -ño atzizquia. Feminino ussaina duqueena, -tto-c masculinoa duqueen beçala.
Erka TOca eta NOca direlacoequin.

Atzokoan genioenez:

• 'neskato' vs 'mutiko': non akaso inguru fonikoak erabakiko zuén '-t-' ala '-k-' ('-to' ala '-ko')
  

bádirudi ze. neurri batean bederen, existitu liteké alternantzia moduko bat artén "-ko" eta "-to" zatio arrazoi nagusiki fonikoak. Bestalde, Gorrotxategi-k (1984) hauxe dio gain euren erabilera femeninoa edo maskulinoa:

Otros pocos parecen ser predominantemente masculinos, como -cco(n)-. (cf. las bases Sembe-, Atta-, que designan varones), aunque existe Andrecconi (dat. M.), donde la base femenina Andere ha impuesto su sentido (cf., sin embargo, Silexconis, H. sobre una base femenina Silex-). [Gorrotxategi, 1984:369]

eta:

Los sufijos -ten(n), -tto(n) y -xso(n)- forman nombres tanto de varón como de mujer, y el último también está atestiguado en algunos teónimos. [Gorrotxategi, 1984:369]

Esan nahi baita ze ez dirudi existizen denik korrespondentzia argi bat artén sufijoa eta generoa.

Azkenik esan ze "-ño" (edo "-no") atzizkia ez da agertzen an Gorrotxategi-ren zerrenda on sufijo akitano testigatuak ("Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania", (1984:367-369). Bihar saiatuko gara jasotzen zerrenda hori. [1841] [>>>]

'neskato' vs 'mutiko': non akaso inguru fonikoak erabakiko zuén '-t-' ala '-k-' ('-to' ala '-ko')

Azpimarratzen genuén atzo nóla Pharies (2002) gogoratzen zuén ondorengo observazioa on González Ollé (1962):

Irakurtzen dugu an David Pharies-en "Diccionario  etimológico  de los  sufijos  españoles" (2002), aipatuz González Ollé (1962), nóla gaztelanian, XV. mendetik atzera...

..., sólo '-ico' es compatible con las bases terminadas en '-t-'. (...) ..., esta restricción no se abandona completamente haste el siglo XIX, ... [Pharies gain González Ollé, 2002:307]

eta amaieran genioén ze:

Akaso, antzeko restrikzio moduko bat funtzionatzen zén an akitaniera (eta an euskara) noiz aukeratzen artén "-ko" edo "-to" diminutiboak. Esan nahi baita ze, nola esan dugun beste nonbaiten, akaso sufijo-aukera hori neurri handi batean zor zaión ki inguru fonikoa.

Esan nahi baita ze, garai zaharretan, akaso noiz azkenaurreko silaban aurkitzen zén "-k-" soinua, existitzen zen joera bat ki emán bukaeran "-t-" soinu diminutiboa, nola an "neskato", eta noiz azkenaurreko silaban existitzen zén "-t-" soinua, alderantzizko joera gertatzen zen, emanez errazago "-k-" an bukaera diminutiboa, nola an "mutiko".

Halako joera batek (zein akaso neurri batean pasatu zén ki gaztelania zaharra, agian via romantze nafar-aragoiarra) erakutsiko luke berriro nóla "-k-" eta "-t-" soinu horiek, neurri batean bederen, erabakiko zirén zatio arrazoi fonikoak. [1840] [>>>]

Pharies (2002) gain gaztelaniako restrikzio historiko bat: "..., sólo '-ico' es compatible con las bases terminadas en '-t-'. (...) ..., esta restricción no se abandona completamente hasta el siglo XIX, ..."

Irakurtzen dugu an David Pharies-en "Diccionario  etimológico  de los  sufijos  españoles" (2002), aipatuz González Ollé (1962), nóla gaztelanian, XV. mendetik atzera...

..., sólo '-ico' es compatible con las bases terminadas en '-t-'. (...) ..., esta restricción no se abandona completamente haste el siglo XIX, ... [Pharies gain González Ollé, 2002:307]

Esan nahi baita ze, gaztelania zaharrean existitu zén restrikzio bat an erabilerá on "-ico" eta "-ito", zeinen arabera "-ico" erabili beharko zén baldin aurreko tema amaitzen zén an "-t-":

... tantico y no tantito, gestico y no gestito, esportica y no esportita. [Pharies gain González Ollé, 2002:307]

Akaso, antzeko restrikzio moduko bat funtzionatzen zén an akitaniera (eta an euskara) noiz aukeratzen artén "-ko" edo "-to" diminutiboak. Esan nahi baita ze, nola esan dugun beste nonbaiten, akaso sufijo-aukera hori neurri handi batean zor zaión ki inguru fonikoa. [1839] [>>>]

Beste aipu pare bat gain akitanierako grafia eta bere interpretazioa

Gorrotxategi (1984) mintzo zén herenegun burúz interpretazioa on zenbait grafia akitaniar (an bere "Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania" (1984:131), esanez:

Desde los primeros momentos se interpretaron las grafías aquitanas X y XS como representación de africadas. [Gorrotxategi, 1984:132]

Puntu horretaz, Javier de Hoz-ek ematen zituén detaile gehiago an ondorengo aipua (zein jasotzen genuén an gure lantxo hau gain akitaniera):

eta jaso daigun beste aipu hau ere gain oposizioa arten konsonante ahoskabe eta ahostun:

Dena den, pensatzekoa da ze realizazio horiek ere izanen zituztén euren lege-modukoak, edo gutxienez joerak depéndituz ti euren inguru fonikoak (adibidez, gorago idatzi dugú "ahoskabe" eta "ahostun" kin "-k-" eta "-t-" ondórenda sibilantea, ahoskabetuz soinu oklusibo batzuk zein beste inguru fonikotan izanen dirén ahostun: "diru gabe", "dirudun"). [1838] [>>>]

Eta zér esan ahal da gain sufijo horiek an iberikoa?

Galdetzen genuén hemen:

• Existitzen al da an akitaniera (edota an iberikoa) paralelismorik arten "-(k)o" eta "-(t)o" sufijoak (kin ustezko '-k-' eta '-t-' epentetikoak) an erabilera diminutibo-hipokoristikoa?
  

Eta bai, bádirudi ze akitanieran existitzen da paralelismo argia artén bi sufijo horiek, hala an euren esangura nola an euren aldaera geminatuak. 

Eta. zér esan ahal dugu gain iberiera? Hor ere, esan behar dugú ze antzekotasunak kin akitaniera izan ahal dira handiak, nahiz evidentziak ez diren hain argiak nola an akitaniera. Gogora daigun ondoko taula te Orduña (2021), aterea ti sarrera hau:

• Egon liteke "-ko" atzizki bat an iberikoa, zeinekin sortuko liraké "kurznamen"  
  

Horren arabera, bádirudi ze, puntu horretan bederen, egon daitezké antzekotasun handiak kin iberikoa. [1837] [>>>]

Gorrotxategi (1984) gain "-xso" sufijo akitaniarra: "Actualmente se cree que puede compararse con vasco -txo (o -tto?), suf. de valor diminutivo ..."

Genioén herenegun:

Hortaz, izanen genuke "-(k)o" (ikus hemengo SENICCO) eta"-(t)o" (an goragoko NESCATO), hala nola ere "-(s)o", "-(x)o" edo "-(xs)o", akaso antzekoak nola "-(tt)o", adieraziz ber ideia diminutibo-hipokoristikoa.

Ikus daigun zér dioskun Gorrotxategi-k an bere "Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania", (1984:130-132) gain "-(xs)o" atzizkia an bere sarrera dedikatua ki ANDEREXSO:

Actualmente se cree que puede compararse con vasco -txo (o -tto?), suf. de valor diminutivo ... [Gorrotxategi, 1984:132]

non akaso pentsa geinke ze "-tto" moduko aldaera horiek derivatu dirá finean ti "-(t)o" sufijoa, baita diminutiboa ere (ikus atzoko sarrera). [1836] [>>>]

Biak ('-co' eta '-to') agertzen dirá kin grafia bikoitza: '-co/-cco' eta '-to/-tto' (baita ere '-ten/-tten')

Galdetzen genuén atzo:

... bá al da paralelismo edo antzekotasun gehiagorik artén "-(k)o" eta"-(t)o" horiek, ustez sortuak ti "-k-" eta "-t-" epentetikoak?

Ba, bai: bietan agertzen baitá ustezko grafia geminatu alternatibo bat "-co/-cco" eta "-to/-tto" (baita ere an "-ten/-tten"), indartuz euren paralelismoa ((ikus hemengo SENICCO):

Este sufijo, al igual que -ten( n)- y -to(n), se escribe de dos formas distintas: con oclusiva geminada -cco- , o con oclusiva simple -co- , frente a la altemancia entre simple y aspirada del suf. -tar( r), -thar(r).

Antzekoa esanen da an atzoko NESCATO, non aipatzen dén "-tt-" geminatua an "-tto" sufijoa ...

... del mismo modo que los suf. -co(n)- y -ten(n).

Gorago genioenez, horrek ere aldezten dú euren  paralelismoa. [1835] [>>>]

NESCATO

Galdetzen genuén atzo:

..., has gintezke galdetuz ea existitzen den an akitaniera (edota an iberikoa) halako paralelismorik artén "-(k)o" eta "-(t)o" sufijoak (kin ustezko '-k-' eta '-t-' epentetikoak) an erabilera diminutibo-hipokoristikoa. Jarráituko.

Eta erantzuna dá (kasu honetan aski argiki) baietz, bádela "-to" atzizki diminutiboa an akitaniera, adibidez an NESCATO (ikus an"Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania", 1984:240): 

Hortaz, izanen genuké "-(k)o" (ikus hemengo SENICCO) eta"-(t)o" (an goragoko NESCATO), hala nola ere "-(s)o", "-(x)o" edo "-(xs)o", akaso antzekoak nola "-(tt)o", adieraziz ber ideia diminutibo-hipokoristikoa.

Beste galdera bat: bá al da paralelismo edo antzekotasun gehiagorik artén "-(k)o" eta"-(t)o" horiek, ustez sortuak ti "-k-" eta "-t-" epentetikoak? Jarraitukó. [1834] [>>>]

Existitzen al da an akitaniera (edota an iberikoa) paralelismorik artén "-(k)o" eta "-(t)o" sufijoak (kin ustezko '-k-' eta '-t-' epentetikoak) an erabilera diminutibo-hipokoristikoa?

Esan gabe doa, gure azalpen-saioa (burúz sorrerá on "-ko") izanen dá neurri handi batean espekulatiboa, baina espekulazio-gradu handi hori nekez ekidin ahalko da noiz mintzo garen gain garai ondo zahar bat zeinen testigantzak dirén partzialak eta urriak. Hori esanda, gogoratuko dugú gure azalpen-saioa:

Guk ondorengo sarreretan aztertu nahi genuke ze akaso "-ko" genitibo hori deskonposatu daiteke an "-(k)o", kin gure betiko "-k-" epentetikoa eta "o" demostratibo zaharra.

Has gaitezen ti "-ko" diminutibo-hipokoristikoa, zein, gure ikuspegitik, izan liteken "-(k)o", eta has gaitezen gogóratuz ze, halako funtzio epentetikoetan, "-k-" eta "-t-" soinuak aipatu dirá jokatuz paper aski paraleloak:

• Azkue (1925): "... el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haría otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son más bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu burúz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiéndose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kumak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkue-ren komentarioak) iruditzen zaigú beste harribitxi bat.

Hortaz, has gintezke galdetuz ea existitzen den an akitaniera (edota an iberikoa) halako paralelismorik artén "-(k)o" eta "-(t)o" sufijoak (kin ustezko '-k-' eta '-t-' epentetikoak) an erabilera diminutibo-hipokoristikoa. Jarráituko. [1833] [>>>]

Momentuz bederen, guk aldeztuko genuke "-ko" genitiboaren sorrera propio bat. Baina, galdera dá: sorrera propioa izan balitz, nóndik eta nóla gerta ziteken?

Labúrbilduz aurreko egunetakoa, ez dirudi dagonenik evidentzia argirik ti "-ko" genitibo zaharrik an akitaniera (K.o. I-III mendeak), baizik soilik haren erabilera (ondo testigatua) nola diminutibo-hipokoristikoa, zein bat etor litekén kin antzeko erabilerak an iberikoa (nahiz azken hori ez dagoen hain ondo testigatua). 

Zeltiberikoan, bestalde, bázen sufijo derivatibo bat adiéraziz leku-genitibotasuna (antzera nola akitanierako atzizki derivatiboá "-t(h)ar"), baina ez dugu momentuz aurkitu haren testigantza diminutibo-hipokoristikorik (zein existitu ahal den), halan ze momentuz behintzat lerratuko ginake aldéz interpretatu "-ko" atzizki diminutibo-hipokoristikoa nola propioa an akitaniera-euskara, eta akaso propioa an iberikoa ere.

Bestalde, euskararen "-ko" genitiboak bádu askoz erabilera zabalagoa zein "-ko" zeltiberikoa, nola Domene-k zioén hemen (2011):

En efecto, el sufijo (...) -ko sustituyó al antiguo sufijo -tar en los apellidos y en los gentilicios, aunque el significado del sufijo -ko es más amplio que el del sufijo -tar y este último es un sufijo derivativo. [Domene, 2011:134]

Bai, euskararen "-ko" sufijo genitiboa erabiltzen dá nola nexua artén sintagmak (zein egon litezkén adibidez an inesiboa), eta, momentuz (ikusi behar da nola interpretatu ahal den "sorioneku" agertu berria) ez dira agertu testigantza argiak ti "-ko" genitibo hori lehénda Erdi Aroa, non dauzkagún hainbat deitura pertsonal kin "-ko", bai diminutibo-hipokoristikoak an izenak, eta baita genitiboak an abizenak, nola ikusi ahal den an ondorengo aipua ti Gorrotxategi (ikus ere hemen):

Horrela, momentuz bederen, guk aldeztuko genuke "-ko" genitiboaren sorrera propio bat, gehiago ze konsíderatu mailegu bat ti zeltiberikoa, zeinen justifikazioa ez zaigun iruditzen hain argia eta erraza haratago ti antzekotasun formala (an erabilera mugatu bat non bázen "-t(h)ar"), nahiz, jakina, azalpen hori ez den ezinezkoa. Baina, galdera dá: sorrera propioa izan balitz, nóndik eta nóla gerta ziteken? [1832] [>>>]

Egon liteke "-ko" atzizki bat an iberikoa, zeinekin sortuko liraké "kurznamen"

 Galdetzen genuén atzo:

Bá al zen "-ko" atzizki diminutiboa an iberikoa?

Eta erantzuna izan liteké baiezkoa, jarráiki Eduardo Orduña an bere "Onomástica ibérica y vasco-aquitana: nuevos planteamientos" (2021), noiz erlazionatzen dituénn zenbait elementu posibleki koinzidenteak artén iberikoa eta akitaniera:

Aztertuko dugú goragoko referentzia ki Gorrochategui (1993), baina, momentuz irakur daigun zér zehazten digun Orduña-k gain "-ko" sufijo derivatibo iberikoa:

Sufijo hori erabiliko litzake xedé sortu "kurznamen"-ak, esan nahi baitá ... [an "Una nueva lápida ibérica procedente de Civit (Tarragona)]:

... antropónimos aparentemente simples y no bimembres,... [Velaza 1993:163]

zeintaz Velaza-k, bere 39. ohar horretan, komentatzen dú hau:

Denominados por Untermann "Kurznamen";... [Velaza 1993:163]

Beraz, bádirudi ze egon liteke "-ko" atzizki bat an iberikoa, zeinekin sortuko lirakén "kurznamen"-ak. [1831] [>>>]