Aukeran eman behar dira berrikuntza linguistiko ustez funtzionalenak, eta erabilerak esanen

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla garai batean "*ezan/egin" aditzak bihurtu zirén laguntzaile, barnén mekanismo sortzaile bat ze erabiltzen zituén aditz horien forma sintetikoak afinda sortú forma perifrastikoak. Honelaxe genioen herenegun:

Gero, forma perifrastikoak sortzean, aditz horietako batzuk bilakatuko zirén laguntzaile, adibidez "egin" transitiboa, eta garatuko zirén formak nola:

ekar egian (indikatiboa: aoristoa = ekarri zuen)
ekar dagiket (potentzial-futuroa)
ekar dagien (subjuntiboa)
ekar egizu (inperatiboa)

denak ere konpártituz ber forma: ber aditz-erroa eta ber laguntzailea, "egin", nahiz izán semantikoki oso ezberdinak. Eta antzekoa esan ahal da respektu aditz intransitiboak kin "*edin" ("bilakatu") eta "-te" morfema.

Ikuspuntu sinkroniko batetik, gaur egun, aoristoa desagertua da, eta baita gorago aipatutako geroaldi arkaikoa ere, gelditzen zaizkigularik soilik forma potentziala, subjuntiboa eta inperatiboa, zein, ez izanik indikatiboak, dúten konpartitzen zenbait ezaugarri semantiko (ez-indikatibo), zeini Josu Lavin-ek deituko lieke "ezaugarri subjuntiboak" (horra, kontu nominalista). [Balbula, 2020]

Gainera, eta erabiliz oso antzeko mekanismo sortzailea (baina orain kin "*edun/izan" laguntzaileak eta markatzaile aspektualak: "-tzen", "-tu" edo "-ko"), joan ziren garatzen, gradualki, egungo adizki-sorta erabilienak (kasu horretan akaso mailegatuz zenbait eredu estruktural eta, dirudienez, "-tu" markatzaile aspektuala ti latina). Orobat aipatu nahi genuke "ahal" modala, zein lehiatzen ari da kin potentzialak kin "-ke", sintetikoagoak (ikus sarrera hau).

Eta gauza da ze, gaur egun ere, nahi dugularik minímotu aditzen luzera eta konplexitatea (ikus adibidez [919]), adi egon beharko ginake ki edozein erabilera zein izan liteken interesgarri afinda lortu helburu funtzional hori, emanez aukeran forma ustez funtzionalenak, hala an aditza nola an sintaxia (arlo batean zein bestean, mekanismo eta erabilera interesgarriak egon, bádaude). Erabilerak esanen. [942] [>>>]

"ekar ezazu/egizu" inperatibo orokorra sortu bide zén erabilíz ber mekanismo analitikotzailea zein erabili zen an aoristoa, potentziala edo subjuntiboa, baina independenteki (ez datoz batzuk ti besteak)

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

ekar deçaçu gaur egun ere ekar eçaçu errannahiaz erabilcen da.

Eta gauza da ze, euskal inperatibo zaharrenak (sintetikoak), formalki ez ziren baizik indikatiboko orainaldiak kin intonazio ezberdina:

Zatoz!
Zoaz!
Nantzuzu!
Nakusu!

salbu noiz adizkiaren objetua (an transitboak) zén 3. personakoa, non, nola dioskun Celine Mounole-k an bere "Le verbe basque ancien: étude philologique et diachronique" (2018:84), genuén beste konposizio hau:

Lorsque le patient est de 3ème perssone (singulier ou pluriel), la forme finie imperatif des transitifs ne prend pas le préfixe d- des formes de present. Autremen dit, la forme de présent et celle d'imperatif ont une composition morphologique différente. Cette dernière semble être constituée à partir du radical verbal par suffixation des pronoms personnels correspondants (egin "faire" > egi-k " (pers. fam.)", egi-zu "faites-le (pers. resp,)" vs dagik "tu le fais (pers. fam.)", dagi-zu "tu le faites (pers. resp,)":

Egiçue (Leiz[arraga])  "faites le"
Esadaçu (Laz[arraga]) "dites-moi"
...

[Mounole, 2018:84]

Esan nahi baita ze, adizkiaren objektua 3. personakoa zelarik, adizki inperatiboak ez dira jada nola orainaldikoak, baizik bestelakoak, morfologikoki diferenteak ("aditz-erroa + prononbre sufijatuak"), non, nabariki, ez den agertzen 3. personetako orainaldietako "d-" morfema:

Ezazu
Egizu

Eta, erabilíz ohiko mekanismoa, hala "ezazu" ("*ezan") nola "egizu" ("egin") inperatibo sintetikoak hasiko ziren osatzen konposizio inperatibo perifrastikoak kin laguntzá on aditz-erroa:

Ekar ezazu
Ikus egizu
... 

Horrela, "ekar ezazu/egizu" inperatibo orokorra sortu bide zén erabiliz ber mekanismo analitikotzailea zein erabili zen an aoristoa ("ekar zezan"), potentziala ("ekar dezake") edo subjuntiboa ("ekar dezan"), baina independenteki: mekanismoa bera izan zén, eta hortik antzekotasun formal handiak, baina lau erabilera ezberdin (ez datoz batzuk ti besteak). [941] [>>>]

Aoristoak argiki erakusten du ze ez dago ezer berez subjuntiborik an "egin/*ezan/*edin" aditz laguntzaileak

Ez ginake galdu behar an kontu nominalista bat. Atzo mintzo ginen burúz ibilbide diakronikoa on euskal aditza harik egungo forma potentzialak ("dezakegu", "zaitezke"), zeintaz Trask-ek dio (justu ondórenda atzoko aipua, 1997): 

In the past, the morph -ke had another function: it marked futurity. Corresponding to noa "I'am going", noake meant "I'am going to go", "I'll go"; beside ikusi dut "I've seen it", ikusi duket meant "I'll see it", or perhaps "I'll doubtless see it". This 'archaic future' appears to represent an extension of potentiality to futurity; in effect, forms meaning "I can do it" came to be used for "I'll do it", in a way which is entirely understandable. Such forms are well attested in older literature throughout the country, perhaps specially in B, but they have been steadily losing out to the periphrastic futurre constructed with the present-tense auxiliary and the future participle, a development which is commonly explained as resulting from Romance influence. [Trask, 1997:224-225]

Hor ikusten dugu nóla "noake" bezalako forma potentzial-futuroak oinarritzen dira an indikatiboko formak, berdin nola agintera eta subjuntibo sintetikoak ere: "zoaz!" inperatiboa, edo "derragun" subjuntiboa (ez dira sortzen, adibidez, potentzialak gain subjuntiboak). 

Gero, forma perifrastikoak sortzean, aditz horietako batzuk bilakatuko zirén laguntzaile, adibidez "egin" transitiboa, eta garatuko zirén formak nola:

ekar egian (indikatiboa: aoristoa = ekarri zuen)
ekar dagiket (potentzial-futuroa)
ekar dagien (subjuntiboa)
ekar egizu (inperatiboa)

denak ere konpártituz ber forma: ber aditz-erroa eta ber laguntzailea, "egin", nahiz izán semantikoki oso ezberdinak. Eta antzekoa esan ahal da respektu aditz intransitiboak kin "*edin" ("bilakatu") eta "-te" morfema.

Ikuspuntu sinkroniko batetik, gaur egun, aoristoa desagertua da, eta baita gorago aipatutako geroaldi arkaikoa ere, gelditzen zaizkigularik soilik forma potentziala, subjuntiboa eta inperatiboa, zein, ez izanik indikatiboak, dúten konpartitzen zenbait ezaugarri semantiko (ez-indikatibo), zeini Josu Lavin-ek deituko lieke "ezaugarri subjuntiboak" (horra, kontu nominalista).

Edonola ere, aoristoak argiki erakusten du ze ez dago ezer berez subjuntiborik an "egin /*ezan/*edin" aditz laguntzaileak:

etor zedin = etorri zen
ekar zezan = ekarri zuen

zein diren oinarrituak an "zedin" eta "zezan" iraganeko indikatiboak. [940] [>>>]

"ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa

Josuk zioén atzo:

Ikus deçaquet eta ikusten ahal dut formen artean anhitzec ez dute differenciaric eguiten. Lehenac subjunctivoa du oinharrian (es posible que yo vea), bigarrena indicativoa da (puedo leer realmente). [Josu Lavin]

Baina "ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa. Ikus daigun (hemen):

... "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luké ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. [Balbula. 2020]

Trask-ek dioskunez, "-ke" morfemak izango luké jatorri misteriotsua, ezezaguna, zeinen aurreneko interpretazio historikoa izan liteke zerbait nola "akaso", halan ze orainaldiko formei atxikita, eta guztiz naturalki, hartuko zuén geroaldiko zentzua, esan nahi baita zentzu futuroa (garai zahar haietan ez zen aditz perifrastikorik, eta adizki sintetiko transitiboek hartu ahal zutén "-ke" morfema hori afin jaso "akasoko zentzu futuroa"):

dakarke
dakusket
dagikezu
dezakegu
...

Horko azken biak ez ziren oraino laguntzaileak, baizik adizki sintetikoak perténitzen ki "egin" eta "*ezan" aditz guztiz normalak, zeinen bien esangura akaso ez zen izanen guztiz berdina, nahiz izán, seguruena, antzekoa (gerora izanen zirén guztiz ordezkagarriak, halatan ze, hizkera batzuetan batek hartuko zuen bestearen lekua, bitárten beste leku batzuetan gertatuko zén justuki alderantzizkoa, hola sórtuz diferentzia inportanteak artén mendebaldeko hizkerak eta ekialdeko hizkerak). Edonola ere, "dagikezu" eta "dezakegu" ez dira forma subjuntiboak, eta ez daude oinarrituak an forma subjuntiboak, baizik an forma indikatibo petoak, afin osatu futuro inzierto bat.

Gerora, garatuko ziren adizki perifrastikoak, eta aditz askoren forma sintetikoak ahantziko ziren, halan ze, adizki ahaztu horien futuro inziertoak emateko, erabiliko zirén justuki "egin" eta"*ezan" (eta "*iron" ere) nola aditz auxiliarrak:

ekar dezake = dakarke
ikus dagiket = dakusket
...

zein ez zirén subjuntiboak, baizik geroaldiko forma perifrastikoak zein hartzen ari ziren lekua ki lehengo forma sintetikoak afinda adierazí nagusiki ber futuroa (beti ere inziertoa).

Geroago ere, dakigunez, garatuko zirén beste futuro perifrastiko batzuk kin "*edun":

ekarriko dut
ikusiren dut
...

zeinek, berriro ere, kenduko zioten lekua ki goragoko futuro perifrastiko zaharrak, geldituz lehengo forma nagusiki futuro horiek ("ekar dezaket") nagusiki murrizturik orain ki euren zentzua on posibilitatea, non topatuko zirén kin "ahal" formak, elkarrekin tupust eginez:

ekar dezaket aurka ekarri ahal dut

Hor, seguruena, hasiera batean egonen zén Josu-k dioen matize etimologikoa, zein joanen zen desagertzen gradualki harik eta gaur egun guztiz desagertu an erabilera estandarra, inkluso egoník hizkerarik non desagertu dén "ekar dezaket" aldé "ekarri ahal dut".

Edonola ere, "ekar dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa, baizik subjuntibo transitibo perifrastikoa an "*ezan" aditza, zein lehénda gramatikaldu nola laguntzaile, izanen zen aditz normal bat, nola "egin" laguntzailea ere. [939] [>>>]

Jeruntze-ko zuberera: ez dute erabiltzen "-ke(-)" potentzialik, soilik "ahal" formak

Atzokoan, nahizik erakutsí (ikus sarrera hau gain "nahizik...") euskal aditzaren bide eta konbinazio anitzak, ikusi genuen nóla zenbait hizkeratan "nor-nork" adizkiek hartu diete lekua (an 1. eta 2. personak: niri/guri, zuri/zuei) ki "nor-nori-nork" formak (zein soilik erabiltzen dirén an 3. personak: hari/haiei).

Gaur ikusi behar dugu beste bide horietako bat, zein, kasu honetan, erabiltzen den an Jeruntze herriko euskara (zuberera), non ez duten ematen batere adizki potentzialik kin "-ke(-)" partikula (nola litzakén "genezake"), horren ordez soilik erábiliz "ahal" formak (nola adibidez "ikusten/ikusi ahal(ko) genuke"). Ikus an Philippe Etxegorri-ren "Jeruntzeko Üskara. Ekialdeko euskara" (2003:270):

Dá beste bide bat zek erakusten du, berriro, nóla euskararen bideak izan ahal dirén modu ezberdinetakoak. [938] [>>>]

Hortxe bertan: "erran nau" ordezta "erran daut" edo "erran dit", naturaltasun osoz

Genioén duela gutxi:

Eta gauza da ze aditzaren esparru hori hain da mugatua, non euskarak sinpleki ibili dituén ia bide guztiak, denak ere bereak, nahiz ez denak egokiak ki izan aditz batuak. [Balbula, 2020]

hala nola orobat mintzo ginén, duela gutxiago, gain irregularitatea an euskal aditza, zeintan mekanismo ezberdinen erabilera konbinatu ahal den afin osátu era guztietako paradigma verbalak, erakutsiz oso flexibilitate interesgarria:

Baina, galdera da: nóiztik euskal aditza izan behar da regularra? [Balbula, 2020]

Euskal aditzak ibilitako bide horien adibide bat dá ondorengo erabilera, zein jasotzen dugún ti Koldo Zuazo-ren liburua titúlatzen "Euskalkiak" (2014):

Lapurdiko mendebaldean gutxi baliatu dira NOR-NORI-NORK saileko adizkiak, NOR-NORK sailekoek hartu dute haien lekua (erran nau 'esan dit'), baina NOR-NORI-NORK sortakoak erabiltzen direnean -NORI 'hari/haiei' denean- *-i- da erroa. [Zuazo, 2014:220]

non *-i- erroko adizki horiek dirá "dit-diot-zidan-zenion...". Liburu berean, autoreak dio gain euskara nafar-lapurtarra an bere sartaldeko azpieuskalkia:

NOR-NORI-NORK saileko adizkien ordez NOR-NORK sailekoak erabiltzeko joera dago, datiboa 3. pertsonakoa (hari/haiei) denean ez besteetan: erran nau; ez erran daut. [Zuazo, 2014:138]

Bai, hortxe bertan, erran nau ordezta erran daut edo erran dit, naturaltasun osoz. [937] [>>>]

Eta gauza da ze, azterketa batean, ikasleei galde lekieke gain zilegitasun batua e forma sinplifikatu horiek ('tete' -> 'te')

Atzo Josu Lavin-ek zioen:

cinderauzqueteteten
Batueraz cindizquiequeteten = cintuzqueteten + haiei

baina hori ez da Euskaltzaindia-k eratorritako forma batua (horretaz mintzatu ginen hemen edo hemen), baizik Josu-k berak eratorritako forma bat zein ez den batua. Forma batua, laburrena, dá (ikus sarrera hau eta atzokoa):

zintieketen

eta horrekin konparatu behar du Josu-k bere paradigmetako "cinderauzqueteteten".

Era berean, hemengo "cinderauzquiqueoteten" bihurtuko litzaké "zintioketen", halan ze, bai "zintieketen" nola "zintioketen" sartuko lirake artén forma erabilgarriak (ikus hemen, eta koloreen interpretazioa hemen).

Diogu ze goragoko bi adizki horiek ("zintieketen" nola "zintioketen") dirá forma batu laburrenak zeren aplikatu zaie sinplikazio bat zeinen arabera, jarraiki Euskaltzaindia, adizki batuetako "tete" multzoak bihur daitezké "te" soilak, aukeran. Edonola ere, bádirudi ze, atzo genioenez, aukera hori ahaztuxea dago, zeren noiz konsúltatú bi adizkitegi oso erabiliak, alegia Maizpide edo Santurtziko Euskaltegiko taulak, ez da espreski ematen aukera hori. Ikus ondorengo taulá ganik Maizpide euskaltegia:

edo honako hau, Santurtziko Euskaltegikoa:

Eta gauza da ze, azterketa batean, ikasleei galde lekieke gain zilegitasun batua on forma sinplifikatu horiek ("tete" → "te").

Azkenik galdera bat ki Josu Lavin gain bere oinarriak noiz dioén:

Neuc Krutwigec aditzari buruzco lan batean ipinitaco criterioetan oinharritu naiz eta Ithurriren grammatican.

Ithurri-ren gramatika ezaguna da, baina, Josu, eman ahal diguzu mesedez zéin den Krutwig-en referentzia zehatza? Irakurri nahiko genuke (ikus [1795]). [936] [>>>]

Kontrako norabidea

Azken sarreran, Josu Lavin-ek dio:

Neuc soilic erabilico nituzque gure classicoec erabilitaco formac (regularizatuac) narauco, garauzquio, etc. Hau da, nire paradigmetan aguercen direnac. [Josu Lavin]

Esan nahi baita, adibidez:

cinderauzquiqueoteten

non Josu-ren logika formal aratzak hausten ditú marka guztiak on luzera, konplexutasuna eta antikomunikazioa, bihúrtuz Euskaltzaindia-ren forma luze eta konplexuenak ia labur eta sinple.

Eta ez gaitezen ahaztu ze Euskaltzaindia-k (bai bai, Euskaltzaindia-k), noiz ere bere paradigmetan juntatzen dirén bi "te" morfema (esan nahi baita "tete"), dú ematen aukera batua za erábili soilik "te" bat, jarriz bestea artén parentesiak:

eta horrela, guztietan:

Josu-k, ordea, jarráiki bere logika formala, ailegatzen da, gabén inmutazio txikerrena ere, ki juntatu hiru "te" jarraian, berriro háutsiz marka guztiak:

cinderauzqueteteten

Eta gauza da ze, nahiz Euskaltzaindia-ren aukera batu interesgarri hori egón aski ahaztua (bihar mintza gaitezke gain puntu hori), eman behar dira aukerak zeren aukerak dirá bidea buruzki garapena, bide bakarra (norabide oneko aukerak jakina, hala aditzean nola oso bereziki sintaxian).

Eta, baita aukeran ere, justuki bestaldera, daukagú kontrako norabidea. [935] [>>>]

Regularitatea ondo dago noiz ez dagoen txarto

Zioskuen atzo Josu Lavin-ek:

gaitioçu erabiliz guero ditioçu erabili beharco guenuque, incongruenteac ez içaitecotan.
...
Eta dizquioçu erabiliz guero, gaizquioçu. Logica aratza.

Bai, logika formal aratza respektu "nor-nori-nork", baina kasu horretan "nor-nork" geldituko litzaké oso irregular respektu "nor-nori-nork", eta, atzo genioenez, komunikatiboki aski desegoki:

hark zu eraman zaitu + hari → hark zu hari eraman zaizkio

ordezta

hark zu eraman zaitu + hari → hark zu hari eraman zaitio

zein den, ez soilik arazki regular respektu "nor-nork" (nola Euskaltzaindia-k erakutsi), baizik, nagusiki, errazago dekodifikagarria (ez baitá, atzo genioenez, komunikatiboki nahasten kin "nor-nori" paradigma: logika komunikatiboa, ez formala).

Ikuspuntu ezberdin horretatik, orain 3. personetako "dizkiozu" moduko formak izanen liraké irregularrak respektu beste guztiak, eta "ditiozu" formak batuan onartuz lortuko litzaké regularitatea ez soilik an "nor-nori-nork" paradigma, baizik an "nor-nork" eta "nor-nori-nork" paradigmak batera, hola lortuz regulariate osoago bat.

Baina, galdera da: nóiztik izan behar da euskal aditza regularra? Ikus daigun Azpeitiko hizkeraren detaile batzuk:

non dauzkagún:

• "dizkot" moduko formak.
• "diztätzu" moduko formak.
• "ditzut" moduko formak.
• "ditxit" moduko formak. 

denak ere barné "nor-nori-nork" paradigma bat eta bera. 

Eta, onartuz ze regularitatea, maila batean, beharrezkoa dela, bigarren galdera litzaké: Zéin da muga nondik aurrera ez litzaken pasatu behar regularitate formala? Eta erantzuna dá: funtzionalitatea. Puntu honetan gogoratu behar dugu ze, erabiliz logika formal aratza, Josu Lavin-ek eman dizkigú adizki perfektuki perfektuak formalki, baina perfektuki inerabilgarriak funtzionalki nola:

cinderauzquiqueoteten

Bai, logika aratzez ere.

Gaurkoan, sarreraren izenburua izan dá lehenengo kontua zein etorri zaidan burura noiz eseri naizen idazten, gogoratu bainaiz kin aspaldiko beste titulu hau, zein asko gustatzen zaidan (esaldia ez da nirea):

"Rigorea ondo dago, noiz ez den rigor mortis"

Kasu honetan regularitatea da kontua, zein oso ondo baitago bitárten ez duén talka egiten aúrka zeozer fundamentalagoa, nola den... bizitza, praktika, funtzioa, funtzionalitatea. Regularitatea ondo dago noiz ez dagoen txarto. [934] [>>>]

Derivazioak egitean erabili beharko liraké irizpide zabal-irekienak, baliatuz aukera guztiak, zirrikitu guztiak

Josu Lavin-ek atzo esaten zigun ze:

Euscalçaindiaren arauera:

zintuzketeten + hari
zintiozketeten

Hau ez da reconstruitua, gaizqui eratua baicic.

Josu-k, gainera, herenegun ematen zigún arrazoiá on bere desadostasuna, hala nola ere bere alternatiba zuzena:

Batueraz çaizquiotet içan behar liçateque eta ez zaitiotet. "zqui" baita pluralguilea.

Josu-k diosku ze Euskaltzaindia-k gaizki eratu du adizki hori zeren ez du erabili "-zki-" pluralgilea, nola, bere ustez, beharko lukén (pluralgile horretan oraindik ondo ezberdintzen dugu oinarrizko "-z-" pluralgilea, zeini erantsi zaion "-ki-" datiboa, osatuz "-zki-" pluralgile reanalizatua). Eta galdera da: zergátik beharko luke horrela?

Izan ere, bádaude euskaran beste mekanismo pluralgileak ere, zein erabili litezkén berdin ere nola "-zki-" baldin egoki ikusiko balitz. Eta hala egiten du Euskaltzaindia-k noiz erátorri (ikus sarrera hau):

Zuk gu hari eraman GAITIOZU (← gaituzu); GAITIOKEZU etab.

non erabiltzen duén, ikuspuntu formaletik ederki, "-it-" pluralgilea afinda sórtu "gaitiozu", hala nola, bide beretik, eratorriko genuké Josu-k aipatutako "zaitiotet", zein ez den gaizki eratua, baizik diferenteki eratua, berdin ondo.

Bale, hori guztia oso ondo dago, baina ba al da argumenturik, harago zein askatasuna bera, afinda erábili "-it--" ordezta "-zki-"? Eta erantzuna dá baiezkoa, zeren "-zki-" erabilita, emaitza ez da hain ondo prozesatzen nola "-it-" erabilita. Josu Lavin-ek gorago ematen digú bere eratorpena, formalki guztiz zilegia:

zaizkiotet 

zein bistan denez hasten da ti "zaizkio-" (edo ti "zaizkiote-"), hola gu transportatuz ki "nor-nori" eszenario bat, nondik soilik aterako ginaken an azken letra (soinua), sorpresiboki, kolpez, an modu ondo deserosoagoa respektu "zaitiotet", zek eramanen gaitu ki paradigma zuzena, hasieratik ere. Euskaltzaindia-k forma horretan asmatu du, eta onartu behar zaio, eta areago, zoriondu behar dugu Euskaltzaindia (beste kontu bat da formaren beraren komenientzia edo inkomenientzia komunikatibo orokorra).

Derivazioak egitean erabili beharko liraké irizpide zabal-irekienak, baliatuz aukera guztiak, zirrikitu guztiak. [933] [>>>] 

"cinderauzquiqueoteten"

Atzo Josu Lavin-ek oso amableki pasatu zizkigún "Naffar paradigmac", nondik, adibidez:

aterea ti:

[932] [>>>]

Leizarraga-ren "zerauzkiotet" ondo eratua al da?

Mintzo da Josu Lavin gain kreatibitatea on gure linguistak an esparrua on aditzak, ondo diferentziatuz artén bere ustezko "invento" abominableak eta beste klaseko adizkiak, eta jarriz nola referentzia Leizarraga, zein, dudagabe, báden referentzia fundamentala an euskal letrak. Eta gauza da ze aditzaren esparru hori hain da mugatua, non euskarak sinpleki ibili dituén ia bide guztiak, denak ere bereak, nahiz ez denak egokiak ki izan aditz batuak.

Adibidez, flexioen munduan, báda adizki laguntzaile bat zein soilik Leizarraga-k erabili baitzuen (2 aldiz):

zerauzkiotet (zuek-haiei-nik)

Flexio hori "nor-nori-nork" da, baina "nor = zuek":

Eta orain ere, anaieak, gomendatzen zerauzkiotet Iainkoari...

...: ezen preparatu zerauzkiotet senhar bati (birjina kasta bat bezala) Kristi, presenta zaitzatedanzat.

Flexio hori ez da bereziki erraza, eta, guk dakigula, ez da mintzatuan erabiltzen. Izan ere, bádu itxura guztia on izán Leizarragaren derivazio bat, esan gabe doa guztiz zilegizkoa eta eskertzekoa, zeren horrela erakusten digú bidea (ez helmuga).

Baina, gainera, bádu flexio horrek zailtasun gehigarri bat, zein den bere prozesagaiztasuna, bere buruazkentasuna an zentzua ze ezin dugu bere esangura prozesatu harik ailégatu ki azken letra. Esan nahi baita ze Leizarraga-k erabiltzen zuén, adibidez:

zerauzkidan

an:

gauza hauk erakusten zerauzkidan

zein den nola "erakusten zizkidan", halan ze:

zerauzkioten = zizkioten

Hortaz, "zerauzkiotet" flexio reala balitz, oso ezerosoa litzake zeren ez genuken deskodetuko bere "nor = zuek" hori areanda bere azken "-t" hori, zeinen aurretik, eta normaltasun osoz, ariko ginen deskodetzen lehenaldiko "nork = haiek" eta "nori = hari" plurala (hau da "zizkiote-").

Forma regularra izanen zén:

zarauzkiotet

non "-a-" horrek argi adieraziko luke ez dela lehen aldiko "nor-nori-nork" normala, baizik oso flexio berezia. Eta horrek sendoki indartzen du gure aurreneko inpresioa ezen Leizarraga-k derivatuko zuén flexio hori (derradan berriro, zorionez).

Leizarraga-k, hala egitean, bide bat ematen zigun, ez helmuga bat, nola genioen: izan ere, erakusten zigun ze egin ahal dirá proposamen ondo fundamentatuak (nahiz akaso ez guztiz ortodoxoak) eta gero, erabilerak esango. Alde horretatik esan behar da ze, kasu honetan, Euskaltzaindia-k landu dú eredu hori, eskainiz hainbat forma zein akaso ez diren inoiz erabiliko, nahiz batuan bádauden (ikus hemen) :   

Leizarraga, nork duda liro, euskal prosaren figura erraldoia da, eta akaso oso bereziki zeren erakutsi zituen bideak, ez helmuga. [931] [>>>]

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak

Zioen atzo Txopi-k:

Egoera batean non dagoen erabateko hizkuntz askatasuna, esaterako an Balbula Blogspot, joera on hiztunak izango da geyen erraza, geyen ekonomiko.

eta gero Josu Lavin-ek, guztiz kontra, zioén:

Decretuz eliminatu behar lirateque inventaturico forma guztiac. Adibidez: zeniezazkiguketen

Eta gauza da ze, gustatu ala ez gustatu, "zeniezazkiguketen" forma hori ez da inventatua, nola dioen Josu-k kin zentzu guztiz peioratiboa, baizik, gehien jota, ondo eratorria bidéz euskararen mekanismo sortzaile propioak. Hain ondo eratorria nola izan zitezken beste aldaera asko ere zein, gainera, izanen zirén askoz praktikoagoak. Eta euskarari, edo beste edozein hizkuntzari, kentzen badizkiogu bere mekanismo sortzaile propioak (verbalak, sintaktikoak...), hizkuntza hori ezin izanen da garatu nola beharko luken. Eskuak loturik geldituko da, indefensio handienean.

Bestalde, adizki hori norbaitek eratortzekotan, akaso Bonaparte-k eratorriko zuen, zeren bere adizkitegian agertzen zaigú oso forma antzekoa: "zinitzazkiguketean":

zeini Euskaltzaindia-k soilik eman dizkio ukitu regularizatzaile batzuk. Forma hori eratortzen da ti "ziñizazkiguten":

zein, an bere formá "cinietzaizquigutén", jada agertzen zaigún an Larramendi-ren "Artea":

Derivazio horien arazoa ez litzake euren ustezko jatorri "inventatua", baizik euren larregizko luzera nondik sortzen dén euren desegokitasun handia nola aukera batua. Ez daigun dena nahasi an totum revolutum bat non ez dakigun zértaz ari garen. Oxala baldin Larramendi-k eratorri eta proposatu izan balitu forma verbal guztiz praktikoak zein, gero, idazleek erabiliko zituzten, eta zein gaur egun egon zitezken aukeran.  

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak. [930] [>>>]

Amuriza (2012): "Soluzioa ez litzateke forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea, [baizik] forma errazago eta praktikoagoak aukera[n ematea], erabilerak erabakitzeko"

Jarraituz kin Xabier Amuriza-ren "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:173), hona hemen nóla bideratu ahalko zirén proposaturiko adizki alternatiboak (edo beste batzuk) an euskara batua: 

Soluzioa ez litzateke, noski, forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea. Hizkuntza batek denentzat izan dezake bere gune oportunoa. Iradokitzen ari naizen bakarra da (eta hau ere ebidentzia bat iruditzen zait) forma errazago eta praktikoago hauena aukera onetako bat izan daitekeela.

Bestalde, bi aditz laguntzaile sinonimoek bizikidetza baketsuan iraun dezakete [ari da gain "ezan" eta "egin"], erabilerak erabakitzeko utziz euskaldungoa norantz lerratzen den, ala bien jarraipena hobesten duen. Bata eliminatzen bada (euskara batuan, esan nahi dut), ez dago modurik erabilerak ezer hauta dezan. [Amuriza, 2012:274]

Eta gauza da ze ezin egon ninteke adosago. Dudagabe, horixe da prozedimendua: aukerak eman, eta praktikak esanen. [929] [>>>]

Amuriza (2012): "...sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea."

Jarraian doá orrialde oso bat ti liburua on Xabier Amuriza titúlatzen "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:173), non ikertzaile zornotzarra mintzo da gain "ezan" eta "e(g)in" aditz lagutzaileak:

Amuriza-k aztertzen dú euskal aditza ti ikuspuntu funtzionala, eta aurkitzen ditu diferentzia  nabarmenak artén "ezan" adizkiak respektu "egin"ekoak, zeinen formak izaten dirén ondo laburragoak, halako moldez non "egin"eko forma horiek normaltasun handiz erabiltzen dira an euren esparrua (hain normal nola "emon dogu"), bitárten besteak, "ezan"ekoak nekez entzuten diren inon ere.

Horrek berriro agerian uzten digu inportantziá on aspektu funtzionalak nola, kasu honetan, pisu fonikoa, noiz azáltzen erabilera, zein isaltu beharko litzakén an inportantziá on aspektu funtzional horiek noiz aukératzen forma batuak, izan ere:

Ez dirudi logika oso praktikoa forma batzuk guztiz ohiki eta naturalki darabiltzan euskaldungoaren erdia beharturik aurkitzea sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea. [Amuriza, 2012:273]

Ez, ez dirudi logika oso praktikoa. Areago, dirudi desbide itzela. [928] [>>>]

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,...

Atzo aipatzen genituén Amuriza-k 2010ean egindako bi galdera zein eskatzen ari dirén, oihuka ere, erantzun landu bat ganik Akademia, zein baita esatea ganik gure autoritate linguistikoak. Liburu berean ("Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010), aurreraxeago, Amuriza-k egiten zituén galdera eta komentario gehiago respektu nóla joan bideratzen berak planteatutako arazo horiek. Adibidez (2010:142):

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,... [927] [>>>]

Amuriza (2010): "..., ikasleen eta hiztunen buruak alferrik apurtzeko ez bada?"

Atzo komentatzen genuen nóla egon ahal dirén (eta bádiren) lanabes ia inpraktikableak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?"), hala nola ere lanabes erlatiboki errazagoak (ikus "Sistema errazagoak aukeran") zein, hala ere, ez diren zértan izan erabilterrezak (ikus "'zenizkigukete' ere, behin agertzen da").

Hortaz, gogoratu behar dugú nóla Xabier Amuriza-k (2010) ezin hobeto planteatu zituén ondorengo bi galderok (an "Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010:102):

Alegia:

• Zertárako dira sekula erabiliko ez ditugun aditz-paradigma amaigabe horiek, ikasleen eta hiztunen buruak alferrik apurtzeko ez bada?

• Zer egin genezake nahitaez erabili beharrekoak diren, baina zuzen eta erraz erabiltzerik lortu ezin dugun beste aditz-forma amaigabe horiekin? 
  
  [Xabier Amuriza, "Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010:102] 

[926] [>>>]

Zerbait erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera hori bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera hori ez da ezinezkoa

Dudagabe, errazago erabiltzen dena, gehiago erabiltzen da, eta normalean modu efektiboagoan ere, justuki berdin nola, txanponaren bestaldean, erreminta erlatiboki nekezagoak gutxiago erabiliko diren, ahal bada behintzat. Horrela, bádira "lanabes" ia erabiltezinak, zeinen erabilera izanen dén ia zero, eta beste batzuk zein, erabiltezin izateke, ez dirén erabilterrazak, nahiz, aukerarik ezean, erabili beharko diren. Esan nahi baita ze, erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera ez da ezinezkoa.

Hori adibidetzeko, hona hemen ondorengo mezua ti Josu Lavin (ikus hemen):

Normaltasunez erabiltzen du, nahiz jodidu egiten du.

Bide batez, Josu Lavin-ek egin zuén mezu hori erantzunez ki ondorengo proposamena ti Erramun Gerrikagotia (ikus hemen):

Han ere, Josu Lavin-ek aipatzen zuén beste forma bat ordezta "zinatekete" luzeegia:

zinakeie = zinakee = zinatekete

zein orobat izan litekén beste aukera interresgarri bat. [925] [>>>]

'dieza(i)zkidake': 5 silaba eta gorri

Genioen hemen:

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa daigun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezkén an arauak, arau orokorrak, zein oso kontuan hartu beharko liraké begira ki euskara batua.

Eta halakoxea litzake tituluko lege-moduko hori:

Adizki laguntzaileak ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehiago ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun "zeniezazkigun", "zeniezazkiguten", "zeniezazkiguketen"), definitiboki astun gertatu ohi dira, halan ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabatik gorako laguntzaile guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxio propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [Balbula, 2020]

Atzo, Josu Lavin-ek zioen:

Ongui erabilcen direnec ez dute forma simpleagoric behar.

nizquiçuque, adibidez

Neuc ençun eguiten dut eta erabilcen.

"nizkizuke" adizkiak 4 silaba ditu, eta sartzen da an gure esparru erosoa, halan ze, berez, ez litzake hor zértan bilatú forma sinpleagorik. Ondo. Hortaz, eman litezke:

nik zuri nizkizuke
zuk niri zenidazke

Horretarakoxe existitzen dira aukerak. Josu-k aurrerago zioen ze:

cenizquidaquete, ordea, uste dut seculan ez dudala ençun contextu communicativo normaletan.

Gure irizpidean adizki hori agertzen da an alde gorria, kin bere 6 silaba. Ondo.

Azkenik dauzkagu 5 silabakoak, non dauzkagun adibidez goragoko "zeniezazkigun", edo Josu-k atzo aipatutako "cenizquidaque" edo "dieçazquiogun". Esan nahi baita ze hor izan ahal ditugu kasu urdinak eta gorriak araúz konplexitatea on silabak (zeintan gure irizpideak soilik konsideratu du elementu basiko bat). Seguruena, hor egon gintezke eztábaidatzen bakoitz kasu partikularra ad infinitum, baina ez da hori gure asmoa, baizik erakustea tendentzia orokor esanguratsuak, zeinekin lan egín. Alde horretatik, ikus daigun Josu Lavin-ek egindako ondoko proposamena afin ordezkatu “dieza(i?)zkidake” (hemen, 2004):

SINGULARRA: diezadake,
PLURALA: dietzadake (“dieza(i?)zkidake” ahoskaezinaren ordez).

“dieza(i?)zkidake”: 5 silaba eta gorri. Ondo. [924] [>>>]

Irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak: 'zenizkigukete = zeniguzke', aukeran

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Batueraren aditz lagunçaileen taulac fincatu cituzten haiec ez ceraucoten dedicatu lan honi behar cen dembora eta arreta. 

Bai, horixe egin zuten, hasiera batean finkatu ia dena, eta itxuraz behin betiko. Hortxe ikusten dut nik arazo handiena: kontu hauek izan behar dira prozesu bat non beharko litzakén flexibilitatea eta adi egotea ki beharrak on erabiltzaileak (eta erabiltzaile potentzialak). 

Dudagabe, beste garai batzuk ziren, eta lana ez zen erraza, baina gaurko ikuspegitik ikusita, argi iruditzen zait ze beharko liraké irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak arrén eta, prozesuaren finean, tauletako adizki guztiak izan daitezén erosoki erabilgarriak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?").

Eta ari garelarik gain "zenizkigukete", hona hemen aukera bat non ez den agertzen kolore gorririk (ikus hemen zér diren koloreak), eta non "zuek" saileko adizkiek mantentzen duté ber forma zein "zuk" adizkiek (ikus hemen):

nizuke - nizuzke
nioke - niozke
nizueke - nizuezke
nieke - niezke

zenidake - zenidazke
zenioke - zeniozke
zeniguke - zeniguzke
zenieke - zeniezke

lidake - lidazke
lizuke - lizuzke
lioke - liozke
liguke - liguzke
lizueke - lizuezke
lieke - liezke

genizuke - genizuzke
genioke - geniozke
genizueke - genizuezke
genieke - geniezke

lidakete - lidazkete
lizukete - lizuzkete
liokete - liozkete
ligukete - liguzkete
lizuekete - lizuezkete
liekete - liezkete

Aparte, jakina, erabil liteke soilik singularra, edota soilik adizki ez-datiboak, zein geldituko lirakén nola orain, salbu "zuk = zuek":

nuke - nituzke
zenuke - zenituzke
luke - lituzke
genuke - genituzke
lukete - lituzkete 

Halako formak aukeran egonen lirake, eta praktikak esan beharko luke ea hurrengo revisio batean, ukitu gehiago egin behar diren, ala, akaso, ez. [923] [>>>]