Horrá Lekeitioko paradigma tripersonal osoa ti "hark hiri dxeutzuk"

Eta mintzatuz gain Lekeitioko aditza:

• hark hiri dxeutzuk

horrá orainaldiko laguntzaile horren paradigma tripersonal osoa (klikatu gain irudia ki ikusi hobeto):

non nabarmendu dugú gure intereseko forma pseudo-alokutibo hori. [2007] [>>>]

hark hiri deuk/deun

Aipatzen genuén atzo Yrizar-en pasarte hau, zeinen ostean egiten genuén galdera bat:

Ikusten denez, objetu indirektoa dá 2. persona singularrekoa. Eta, zéin izanen litzaké forma regularra?

Ari gara gain:

• hark hiri dxeutzuk

eta bere forma regularra izanen litzaké hau:

• hark hiri deuk/deun

zein gorde da an Eibarko hizkera, nola konprobatu ahal dugu an ondorengo taula:

Bai, hortxe dauzkagu bi forma zaharrago horiek: "hark hiri deuk/deun. Eta hortxe agertzen zaizkigú "nik hiri deuat/deunat" ere, jada aipatuak adibidez an gure sarrera titulatzén:

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[2006] [>>>]

Bádira forma pseudo-alokutiboak ere (2. persona singularreko alokutiboak)

Mintzatuz gain hikako forma ez-alokutiboak (2. persona singularrekoak) eta alokutiboak (1. eta 3. personakoak), esan behar dugu ze joan dira sortzen beste forma nahasi batzuk (2. persona singularreko alokutiboak), zeini Yrizar-ek (1980) deitzen dién forma pseudo-alokutiboak, erabiliz honako adibide hau hartua ti hizkera on Lekeitio:

• hark hiri dxeutzuk

zeintaz Yrizar bera mintzo den an terminu hauek (an bere "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona", 1980):

Ikusten denez, objetu indirektoa dá 2. persona singularrekoa. Eta, zéin izanen litzaké forma regularra? [2005] [>>>]

Zaharrena izanen litzaké hika tratamendua gabén alokutiboa (alokutiboa izanen zén berrikuntza bat zein hasiko zen hedatzen lehenxeago ze XVI. mendea)

Galdetzen genuén atzo:

• Zein ote litzake erabilera zaharrena, hika kin alokutiboa ala hika soila gabén alokutiboa? 

Eta Josu Lavin-ek eskaintzen zigún (eskerrik asko, Josu) honako erantzuna ti Wikipedia (an bere "Hitano" sarrera):

Dirudienez, alokutiborik gabeko hitanoa da erabilera zaharrena, Xabier Kintana euskaltzainak oinarrizko hitanoa edo hitano murriztua deritzona. Alokutibozko forma adizki guztietara XVI. mendea baino lehentxeago hasi zitzaigun hedatzen eta, hasieran, Euskal Herriko toki zehatz batzuetan baino ez. Alokutiborik gabeko hitano haren lekukotasuna jasota dago, adibidez, Lazarragaren eskuizkribuan (erabilera alokutiboarekin batera). [Wikipedia]

Beraz, hizkera alokutiboa izanen litzaké berrikuntza bat zein hasiko zen hedatzen lehenxeago ze XVI. mendea. Interesgarria. [2004] [>>>]

Zein ote litzake erabilera zaharrena, hika kin alokutiboa ala hika soila gé alokutiboa?

Atzokoan mintzo ginén gain bi "hika", bi erabilera ezberdin an "hika" tratamendua::

• hika gabén alokutiboa (soilik 2. persona singularreko formak: hi, hik  edo hiri)
  

• hika kin alokutiboa (1. eta 3. personak ere kin referentzia alokutiboa ki entzulea)
  

Gaurkoan soilik egin nahi genuké galdera bat:

• Zein ote litzake erabilera zaharrena, hika kin alokutiboa ala hika soila gabén alokutiboa?
  

[2003] [>>>]

Printzipioz erabil litezke soilik hikako forma ez-alokutiboak, baina...

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

jagok hitzac ditu bi esannahi:

Bai, printzipioz, erabili ahal da "hi" 2. persona singularra an forma ez-alokutiboa, erábiliz 1. eta 3. personak an euren forma ez-alokutiboa:

• hura etorri da

• nik egin dut

• hik egin duk/dun

• hiri eman diat/dinat

eta, horrez gainera, erabili ahal dirá forma alokutiboak ere an 1. eta 3. personak, egínez referentzia (alokutiboa) ki interlokutorea (2. persona singularrekoa): 

• hura etorri da (ez hi) = hura etorri duk/dun
  

• nik egin dut (ez hiri) = nik egin diat/dinat
  

Eta diogunez, printzipioz, erabil litezke soilik hikako forma ez-alokutiboak, baina Euskara baturaren eskuliburuak (2018) dio hau:

Behin hika egitea erabaki bada, ezinbestekoa da hikako alokutiboan aritzea ...[Euskara batuaren eskuliburua, 2018, an: "Alokutiboa"]

Horren arabera, batuan ezin lirake erabili soilik forma ez-alokutiboak, halan ze praktikan dena izango litzake bat: "hikako tratamendua" = "hikako tratamendu alokutiboa". [2002] [>>>]

'diagok/diagon' → 'jagok/jagon', non agertzen zaigú gure '-i-' datibo prepositiboa

 Zioén atzo Josu Lavin-ek gain sorrerá on adizki alokutiboak nola "jagok/jagon":

DAGO

toka: diagok = jagok
noka: diagon = jagon
Batuan:
= zagok / zegok & zagon / zegon

D + i = DD = J

Bai, ados. Eta hortxe daukagú gure "i-" datibo prepositiboa. [2001] [>>>]

"j-" hori sortzen da an orainaldia, eta analogiaz, sartzen da an lehenaldia

Atzokoan galdetzen genuén ea nondik etorriko litzakén "j-" bustidura an:

• "ak ari (j)utzenan"

zein, kasu horretan, ez lirakén guztiz sartua:

Josu Lavin-ek zioén (atzo):

J hori orainalditic dathor

deutsa + toca = > jeutsac

Bai, ados. "j-" hori sortzen da an orainaldia. Eta gero, analogiaz, sartzen da an lehenaldia. Ikustagun adibidez Leintz-Gatzagako orainaldiko adizki hauek:

Hortxe dauzkagú:

• "ik dok/don" versus "ak jok/jon"

non "j-" horrek ezberdintzen ditú bi adizki horiek. 

Baina, areago, zéin da j-" horren sorrera morfologiko-fonetikoa? Morfologikoki zéin formatik eta fonetikoki nóla sortzen da "j-" hasiera hori an orainaldia? [2000] [>>>]

Eta nóndik arituko litzateke sartzen "j-" hori?

Atzokoan, bukaera aldera, komentatzen genuen nóla 

• "ak ari (j)utzenan"

adizki alokutiboan hasierako ...

... "j-" bera ere ez den amaitu sartzen

Baina, galdetu nahi genuké, nóndik arituko litzateke sartzen "j-" hori? [1999] [>>>]

"suk ari sutzen" versus "ak ari utzen", non elementu pronominala dén regularra

Sarrera honetan (duela 3 egun) genioén ze ...

..., bádira beste 3. persona asko kin "j-" hasiera" zeinen forma ez-alokutiboak ez diren bilakatu "z- > s-".

eta herenegun irakurtzen genuén 3. persona horietako bat ("ak ari utzen" objetu singularra) an ondoko pasartea ti "Aramaioko hizkera" (Ormaetxea, 2006):

(9) Iraganaldiko hirugarren pertsonaren ezaugarria ∅-

Aramaion ∅- da ezaugarria eta ez z-. Hona zenbait adizki: auen 'zegoen', atorren 'zetorren', abillen 'zebilen'; auen 'zuen', akixen 'zekien'; akarren 'zekarren'; utzen 'zion'. Salbuespen bakarrak *edun-en pluraleko formak dira: sittuen 'zituen/zituzten'. [Ormaetxea, 2006:29]

Esan nahi baita ze aipatu erabilera hori dá salbuespenezko kasu irregular bat (gure analisian, bilatuz desanbiguazio bereziki nahasgarri bat) barné regularitate orokorra, non lehenaldietako 3. personak hasten dira ti "∅-", regularki.

Horrá "utzen" tripersonal horren zerrenda osoa:

zeinen 3. persona plurala dén "areik ari utzien" (objetu singularra). Ez batean ("utzen") ez bestean ("utzien") ez da sartu hasierako "s-"-rik, nahizta forma alokutiboetan agértu "j-" soinuak (báda hor alokutiboko "ak ari (j)utzenan" ere, non "j-" bera ere ez den amaitu sartzen). Horrela, daukagú:

• "suk ari sutzen" versus "ak ari ∅utzen"

non elementu pronominala dén regularra. [1998] [>>>]

*edun/*itun (objetu singularra/objetu plurala)

Atzokoan aipatzen genuén "*edun" aditza, reféritzen ki adizkiak nola "sittuen = zituen/zituzten"

• Jose Luis Ormaetxea (2006): "Salbuespen bakarrak: *edun -en pluraleko formak dira: sittuen 'zituen/zituzten'

baina, nahizta egun hala konsideratzen diren, pensatzekoa da ze garai batean forma horiek referituko zirén ki beste partizipio bat, partizipio plural bat, jada desagertua:

• *i - tu - n > *itun 
  

zein izanen zén justuki kide plurala on "*edun" partizipio singularra, antzera nola "*iran" izan bide zén kide plurala on "*izan" partizipio singularra (edota "eduki/edutzi" bikote transitiboa). Horretaz mintzatu ginén an ondoko sarrera hau, zeinen hasiera jasotzen dugún beherago: 

• [1980] Garai zaharretan izanen zirén bi partizipio ezberdin: '*e - i - za - n > i - za - n = izan' (singularra) versus '*e - i - la - n > *e - i - ra - n > i - ra - n = iran' (plurala)
  

Jarraituz kin atzoko haria, gaur egungo "izan" aditzean (partizipio bakarra), garai zaharretan izanen zirén bi partizipio ezberdin:

• *e - i - za - n > i - za - n = izan (singularra)

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n > i - ra - n = iran (plurala)

non izanen zirén bi erro zahar ezberdin:

• za

• la/ra

biak CV, nola ere "da" fosila izanen zén CV.

Eta hain zuzen *i - tu - n > *itun" partizipio plural horretatik derivatu ditugu guk lehengo eguneko 3. persona singularra kin objetu plurala, an:

• [1993] Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra?

Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra? Ba, justuki hau:

• hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen

non soilik falta zaigún gehitzea bustidurá (palatalizazioá) zein "i-" soinuak hizkera horretan eragiten duén gain ondorengo "-t-" soinua (zein bilakatzen dén "-tt-") arrén eta izan daigún gure 3. personako forma regularra:

•  hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen > ittuen

eta bide beretik doa 2. persona regularra:

• zuk *z - e - i - tu -  e - n > zeituen > seituen > situen > sittuen

Bádirudi ze hor ere egon zitekén partizipio plural berezitu bat. [1997] [>>>]

Jose Luis Ormaetxea (2006): "Salbuespen bakarrak: *edun -en pluraleko formak dira: sittuen 'zituen/zituzten'

Aurreko sarreretan aritu gara gain Leintz-Gatzaga hizkerako "ak/suk sittuen", non "ak sittuen"dén irregularra, erakutsiz hasierako "z- > s-" bat zein regularki soilik legokioke gi 2. persona "suk sittuen". Gure azalpenean, mugimendu hori gertatuko zen arrén desanbiguatu 3. personako forma regularra ("ak ittuen") ti 2. personako alokutiboa ("ik ittuen"), formalki berdina, zein, genioenez, izanen zén bereziki nahasgarria.

Gaur soilik zehaztu nahi genuke ze kasu hori dá salbuespen bakarra non dugún hasierako "z- > s-" hori an lehenaldiko 3. personak on hizkera hori, zeinen hasiera regularra dén "∅-" (ez dago elementu pronominalik). Horrela zehazten digú Jose Luis Ormaetxeak (2006) noiz mintzo den gain "Aramaioko hizkera", zein aurkitzen da barné esparrua te Leintz-Gatzagako hizkera:

(9) Iraganaldiko hirugarren pertsonaren ezaugarria ∅-

Aramaion ∅- da ezaugarria eta ez z-. Hona zenbait adizki: auen 'zegoen', atorren 'zetorren', abillen 'zebilen'; auen 'zuen', akixen 'zekien'; akarren 'zekarren'; utzen 'zion'. Salbuespen bakarrak *edun-en pluraleko formak dira: sittuen 'zituen/zituzten'. [Ormaetxea, 2006:29]

Esan nahi baita ze aipatu erabilera hori dá salbuespenezko kasu irregular bat (gure analisian, bilatuz desanbiguazio bereziki nahasgarri bat) barné regularitate orokorra, non lehenaldietako 3. personak hasten dira ti "∅-", regularki.

Domene (2011): "EI prefijo 'z-' pudo tener su origen en el prefijo de 2. persona de respeto y de 2. persona plural 'z-'' utilizado como prefijo de 3. persona 'z-' en alocutivo y, después, en el no alocutivo; ..."

Herenegungo galderaren harian:

... 2. personako "sittuen" hedatu da ki 3. persona ere, baina zergátik?

atzo gogoratu ginén kin azalpen bat zein irakurtzen genuén an ondoko sarrera hau:

• Domene (2011): "El prefijo "z-" pudo tener su origen en ..."

non saiatzen ginén ulertzen nóndik sortu zitekén lehenaldietako 3. personetako "z-" irregular hori:

Alde batetik esan ze euskararen mendebalde osoan (parte handi bat) ez da halako evoluziorik gertatu, beraz edozein konklusio respektu nóla interpretatu "z-" hori, izan beharko da partziala, eta ez orokorra respektu euskal aditza (gainera, ez da gertatu preseski an area non mantendu ohi diren euskararen ezaugarri zahar gehiago).

Evoluzio partzial hori azaltzeko, egon dirá azalpen ezberdinak, halan-ze ez dago hain argi zergátik edo nóla gertatu den evoluzio hori (zehazki an euskararen alde zentrala eta ekialdekoa, ustez VI. mendetik aurrera, zeren ez da komuna ki hizkera guztiak). Azalpen horien laburpen bat ematen digú José Fernando Domene-k an bere "La lengua vasca. Originalidad y riqueza de una lengua diferente" (2011):

EI prefijo z- pudo tener su origen en el prefijo de 2. persona de respeto y de 2. persona plural z- utilizado como prefijo de 3. persona z- en alocutivo y, después, en el no alocutivo; o bien en la analogía con la 3. persona singular del Pasado de izan, zan/zen = 'el/ella/ello era' como afirmó Schuchardt (1893), y por eso se limitó al Pasado; o mejor, en un antiguo pronombre ze que estaría relacionado con los actuales interrogativos zer= 'qué', que significa también 'persona', y zein < *ze-en = 'cuál', como han propuesto R. Gomez y K. Sainz (1995: 225). [Domene, 2011:175]

Edonola den ere, hor soilik birmarkatzen ari da 3. pertsonako iragana an modu berezituagoa, eta bide batez homogeneoagoa kin iragana e "izan" aditza: "z-" horrek adieraziko zuén iraganeko 3. pertsona, antzera nola lehenago "n-" morfemak adierazten zuén 1. persona an "nekarren".

Hortik gaur komentatu nahi genuké lehen azalpena, alegia: 

EI prefijo z- pudo tener su origen en el prefijo de 2. persona de respeto y de 2. persona plural z- utilizado como prefijo de 3. persona z- en alocutivo y, después, en el no alocutivo; ... [Domene, 2011:175]

zein, gure uste apalean, ez zen izanen argiki aplikagarria an gure kasu zehatz hau, zeren hemen 2. personako prefijoa dá "z- > s-" bitárten 3. personako alokutiboak erabiltzen dú "j-" bustidura, zein ez den koinziditzen kin aurrekoa. Akaso pentsa geinke an "z- > s-" hori (an "ak sittuen") nola "j-" alokutibo horren reinterpretazio ez-alokutibo bat, baina azalpena hasten da bihurtzen lar konplexua, eta ez dirudi horretarako beharrik denik. Gainera, bádira beste 3. persona asko kin "j-" hasiera" zeinen forma ez-alokutiboak ez diren bilakatu "z- > s-".

Hortaz, guri sinpleago eta komentzigarriagoa iruditzen zaigú gure atzoko azalpena (zein, diogunez, ez den goragokoa: izan ere oinarritzen dá an desanbiguazio bat), zeinen arauz, 3. personako "ak ittuen" ez-alokutibo regularra izanen zén bereziki nahasgarria kin "2. personako alokutibo formalki berdina ("ik ittuen"), halan ze nahasbide hori ekidin aldera, hasi zen erabiltzen 2. personako ez-alokutiboa ("suk sittuen") baita an 3. personako ez-alokutiboa ere ("ak sittuen"), gutxio nahasgarria zelakoan. 

Horren hurren pausua litzaké desegitea anbiguetate eratorri berriá arten 2. eta 3. persona ("ak/suk sittuen"), printzipioz gutxio nahasgarria zein lehenago desegindakoa, baina bigarren desanbiguazio eratorri hori ez da oraino gertatu. Esan nahi baita ze desanbiguazio-kate hori, momentuz bederen, bitarteko puntu horretan gelditu da.

Akaso hasiko zen erabiltzen 2. personako ez-alokutiboa an 3. persona ere ("ak sittuen") arrén ezberdindu 3. personako ez-alokutibo regularra ("ak ittuen") ti 2. personako alokutibo regularra ere, formalki berdina

Galdetzen genuén atzo:

Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra? Ba, justuki hau:

• hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen

non soilik falta zaigún gehitzea bustidurá (palatalizazioá) zein "i-" soinuak hizkera horretan eragiten duén gain ondorengo "-t-" soinua (zein bilakatzen dén "-tt-") arrén eta izan daigún gure 3. personako forma regularra:

•  hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen > ittuen

eta bide beretik doa 2. persona regularra:

• zuk *z - e - i - tu -  e - n > zeituen > seituen > situen > sittuen

Goiko paradigma realean, ordea, 2. personako "sittuen" hedatu da ki 3. persona ere, baina zergátik? zéin izan zitekén arrazoia zergatik gertatu zén ordezkapen hori an textuinguru konkretu hori?

Hortaz, zergátik ez da mantendu "ak ittuen" regularra? Ezin esan seguru, baina akaso hizkera alokutiboak izan leikén zerikusirik: gauza da ze 3. personako forma ez-alokutiboa ("ak ittuen") bát zetorren kin 2. personako alokutibo bat:

• "ak ittuen (ez-alokutiboa) = "ik ittuen" (alokutiboa)

eta orduan akaso hasiko zen erabiltzen 2. personako ez-alokutiboa an 3. persona ere ("ak sittuen") arrén ezberdindu 3. personako ez-alokutibo regularra ("ak ittuen") ti 2. personako alokutibo regularra ere, formalki berdina:

• "ak sittuen (ez-alokutiboa) = "suk sittuen" (ez-alokutiboa)

nahiz egia den ze horrela sortzen dá anbiguetate eratorri bat arten 2. eta 3. persona ez-alokutiboak,

• suk/ak sittuen

 zein, momentuz bederen, ez den ebatzi:

Izan zitekén.

Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra?

Genioen atzo ze ...

..., nabari dugu [an lehenaldia on Leintz-Gatzagako laguntzaile transitiboa] ze 2. personetako forma regularrak orain aurkitzen dirá an 3. personak ere, irregularki. Kasu honetan gainera lau forma horiek berdin amaitu dira ("sittuen"):

esan nahi baita ze 2. personetako "zu = "z-" formak hedatu dira ki 3. personak ere (printzipioz "∅-"), gure ikuspegitik oso interesgarriki erakutsiz joera bat.

Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra? Ba, justuki hau:

• hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen

non soilik falta zaigún gehitzea bustidurá (palatalizazioá) zein "i-" soinuak hizkera horretan eragiten duén gain ondorengo "-t-" soinua (zein bilakatzen dén "-tt-") arrén eta izan daigún gure 3. personako forma regularra:

•  hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen > ittuen

eta bide beretik doa 2. persona regularra:

• zuk *z - e - i - tu -  e - n > zeituen > seituen > situen > sittuen

Goiko paradigma realean, ordea, 2. personako "sittuen" hedatu da ki 3. persona ere, baina zergátik? zéin izan zitekén arrazoia zergatik gertatu zén ordezkapen hori an textuinguru konkretu hori?

2. personetako 'sittuen' regularrak hedatu dirá ki 3. personak ere, irregularki

Atzokoan galdetzen genuén ea ikusten genuén zerbait irregularra an Leintz-Gatzagako lehenaldia kin objetu pluralak:

Ikusten al dugu hor zerbait irregular?

Eta bai, nabari dugu ze 2. personetako forma regularrak orain aurkitzen dirá an 3. personak ere, irregularki. Kasu honetan gainera lau forma horiek berdin amaitu dira ("sittuen"):

esan nahi baita ze 2. personetako "zu = "z-" formak hedatu dira ki 3. personak ere (printzipioz "∅-"), gure ikuspegitik oso interesgarriki erakutsiz joera bat.

Bota deiegun begiratu bat ki lehenaldiko pluralak (an Leintz-Gatzagako hizkera): ikusten al dugu hor zerbait irregular?

Atzokoan ikusi ditugú ondoko adizkiak ti Leintz-Gatzagako hizkera, non, genioenez, agertzen dirén ...

... forma batzuk zein etorriko zirén ti: *e - du - e - n edo *g - e - du - e - n zaharrak, non 3. personek ez dutén hasierako "z-"morfemarik (ezta ere tarteko "-n-" soinurik), bitarten 2. personek báduten regularki "z-" pronominal hori ("zu").  

Orain bota deiegun begiratu bat ki lehenaldiko ber adizkiak baina kin objetu pluralak:

Ikusten al dugu hor zerbait irregular? [1990]

'*∅ - e - du - e - n > eben' edo '∅ - e - tor - (r)e - n > etorren' berdin regularrak respektu euren prefijo pronominala (∅)

Atzo aipatzen genituén Leintz-Gatzagako hizkera, eta bere adizki batzuk:

• nik *n - e - du - e - n > neben

• guk *g - e - du - e - n > geben

• hak *∅ - e - du - e - n > eben

eta non, gainera:

• zuk *z - e - du - e - n > zeben

• zuek *z - e - du - e - e - n > zeuen

• haiek *∅ - e - du - e - e - n > euen

"-a-n/-e-n" bikotea alde batera utzita, dena guztiz regular.

eta gaur soilik konfirmatu nahi genuke atzoko zerrenda hori, kin datuak ti Irizar ("Morfología del verbo auxiliar vasco", 2008:502):

non, bai, konprobatzen ditugu forma batzuk zein etorriko zirén ti: *e - du - e - n edo *g - e - du - e - n zaharrak, non 3. personek ez dutén hasierako "z-"morfemarik (ezta ere tarteko "-n-" soinurik), bitarten 2. personek báduten regularki "z-" pronominal hori ("zu").

Eta, ikusi genuenez an sarrera hau, gauza bera gertatzen da an aditz sintetiko intransitiboak:

non, berdin regularki ez zen agertuko batere "z-" soinurik an hasiera te 3. personak (ezta ere tarteko "-n-" soinurik):

• ni n - e - tor - (r)e - n > netorren

• ha ∅ - e - tor - (r)e - n > etorren

• zu *z- e - tor - z - e - n > zetozen

non "-an" amaiera horiek, gure analisian zaharragoak, bihurtu dirá amaiera alokutibo. 

Errepikatzen dugú: forma horiek regularrak dirá respektu euren prefijo pronominalak (3. personan: ∅, non kokatuko litzateké objetua an OVS edo sujetua an SV), eta hortaz, pensatzekoa da ze izanen dirá zaharragoak.

Lafon (1954): "...on trouve dans le sous-dialecte biscayen de Salinas des formes archaïques comme 'geben' "nous l'avions", de '*g-e-du-e-n'" ..."

Atzokoan aipatzen genituén mendebaldeko hizkerak nola bereziki konserbatiboak an zenbait aspektu (beste batzuetan izan dirá berritzaile):

Esan nahi baita ze "z-" ez da 3. personako elementu pronominala, baizik "∅-".

Eta azken forma regularrago horiek mantendu al dira nonbait? Bai, mantendu dira an mendebaldeko hizkerak, zein konsideratzen dirén konservatiboenak.

Ikus daigun ondoko aipua ti herenegungo artikulua ti Lafon ("Comportament syntaxique, structure et diathese du verbe basque", 1954), non autorea mintzo dén gain Leintz Gatzagako hizkera nola konserbatibo horietako bat, bederen an bere aditz-forma batzuk, zein izanen zirén bereziki zaharrak:

On a en v. labourdin genduen et en biscayen genduan "nous l'avions", avec préfixe d'agent gen-. Mais on trouve dans le sous-dialecte biscayen de Salinas des formes archaïques comme geben "nous l'avions", de *g-e-du-e-n, en regard de neben "je l'avais", eben, "il l'avait", où le préfixe d'agent est g-, non gen-. [Lafon, 1954, berrargitaratua an 1999:546]

Bai, oso interesgarriak dirá forma horiek, zein Lafon-ek zatitzen ditú honela (jarraiki "*g-e-du-e-n"):

• nik *n - e - du - e - n > neben

• guk *g - e - du - e - n > geben

• hak *∅ - e - du - e - n > eben

eta non, gainera:

• zuk *z - e - du - e - n > zeben

• zuek *z - e - du - e - e - n > zeuen

• haiek *∅ - e - du - e - e - n > euen

"-a-n/-e-n" bikotea alde batera utzita, dena guztiz regular.

Lehenaldiko 3. personetako 'z-' horiek ez dagozkie jatorriz i 3. personak, baizik i 2. personak ('z(u)-')

Gaur egun, estandar bihurtu dirá formak nola:

• hura zetorren

• hark zekarren/zekartzan

• haiek zetozen 

• haiek zekarten/zekartzaten

kin hasierako "z-" bat. Baina hasierako "z-" hori 3. personari egokitzen al zaio? Ez, berez "z-" hori justuki dagokio ki 2. persona "zu" izenordaina, halan ze, regularragoa litzaké::

• zu zetozen (hasieran "zu = zuek" 2. persona plurala)
  

• zuk zekarren/zekartzan 

• zuek zetozten

• zuek  zekarten/zekartzaten

Zeren, berez 3. personek ez dute elementu pronominalik (∅):

• hura ∅etorren

• hark ∅ekarren/ ∅ekartzan

• haiek ∅etozen 

• haiek ∅ekarten/ ∅ekartzaten

Esan nahi baita ze "z-" ez da 3. personako elementu pronominala, baizik "∅-".

Eta azken forma regularrago horiek mantendu al dira nonbait? Bai, mantendu dira an mendebaldeko hizkerak, zein konsideratzen dirén konservatiboenak.

Hortaz, zér gertatu (eta gertatzen ari) da an hizkera zentralak eta ekialdekoak? Ba ze, 2. personetako forma regularrak berrinterpretatzen ari dirá nola 3. personako formak, besteak beste gáiti analogia kin "zan/ziran", non "ziran" ere izan zén 2. personakoa lehenda izán 3. personakoa.

Horretaz gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau:

• "ziran" adizkia hasieran izanen zén "zu ziran" (lehenaldiko 2. persona plurala) ordezta "haiek ziran" (lehenaldiko 3. persona plurala)

Behinda atzokoan ikusi nóndik etor zitezkén, gure analisian, "izan" aditzaren orainaldiko adizkiak, gaur jarraituko dugu osatzen lehenaldiko pluralak, zeintatik jada aztertu genituén lehenengo hiru personak:

Hortaz, izanen genuké:

• e - i - za - n > i - za - n = izan (aditz-partizipioa)

----------------

• n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   > n - i - (n) - (t) - za - n = nintzan (lehenaldiko 1. persona) 

• h(i) - e - i - z(a) - n > h - e - i - za - n > h - i - za - n   > h - i - (n) - (t) - za - n = hintzan (lehenaldiko 2. persona) 

• e - i - za - n > i - za - n > za - n = zan (lehenaldiko 3. persona)

Eta jarraiki orainaldiko ildo bera, lehenaldiko pluralak ere derivatuko lirake ti ber "la/ra" erroa:

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n

halatan non 1. eta 2. persona plural regularrak izanen zirén:

• g(u) - e - i - la - n > g(u) - e - i - ra - n > giran (lehenaldiko 1. persona plurala)

• z(u) - e - i - la - n > z(u) - e - i - ra - n > ziran (lehenaldiko 2. persona plurala)

Horrela, garai zahar hartan, "ziran" adizkia izanen zén regularki 2. persona plurala ("zu ziran") eta ez, gaur lez, 3. persona plurala ("haiek ziran"), antzera nola "giran" izanen zén 1. persona plurala ("gu giran").

Hortaz, zéin izanen zen 3. persona plural zaharra?, zér dela-ta aldatu zén? nóla sortu zirén lehenaldiko 1. eta 2. persona berriak? Datozen sarreretan saiatuko gará azaltzen bilakaera horiek.

Eta berrikuntza zahar hori (bai, zeren berrikuntzak ere izan ahal dirá zaharrak) joan zén hedatzen i adizki gehiago, batzuei lehenago (gaiti arrazoi ezberdinak nola adibidez koinziditu kin aditz-partizipioa: an "*edin" edo "*ezan" laguntzaile zaharrak), beste batzuei geroago (akaso analogia hutsez), eta hizkera batzuetan, beste batzuei orandik ez zaie heldu.

Lafon (1954): "Comme Schuchardt l'a vu, 'z-' n'était pas primitivement un indice personnel; il tire son origine du 'z' de 'zan', 'zen' "il était", ..."

Irakurriz artikulu bat ti René Lafon ("Comportament syntaxique, structure et diathese du verbe basque", 1954) aurkitzen dugú pasarte hau:

A date ancienne, le préfixe de 3 pers., dans les formes d'imparfait, n'était pas z-, mais zéro. Cet état de choses s'est conservé en biscayen,... Comme Schuchardt l'a vu, z- n'était pas primitivement un indice personnel; il tire son origine du z de zan, zen "il était", ... [Lafon, 1954, berrargitaratua an 1999:544]

Bai, erabat ados kin analisi hori ti Schuchardt (1893), zein Lafon-ek konpartitzen zuen (horretaz ere mintzo ginen an sarrera hau).

Aditz intransitiboetan ere interpretazio pasiboa? Ez dugu behar inolako interpretazio pasiborik, soilik OVS zahar bat, eta SV berdin zaharra.

Josu Lavin-ek (eta bestek ere) interpretatzen dú adibidez "na - kar - zu" an klave pasiboa, eta ez an OVS aktiboa. Interpretazio pasibo hori oinarritzen da an konsíderatu:

• na = naiz

• ne(n) = nintzen

eta baita an konsideratu aditz-erroa nola balitz partizipio-suerte bat.

Baina, partikula horiek berberak agertzen dirá an aditz intransitiboak ere, eta aditz intransitiboetan ez legoke pasiborik, ez baitago agenterik.

Esan nahi baita ze, adibidez:

• na - tor
  

• ne(n) - tor - ren

ez liraké forma pasiboak, baizik:

• n - a - tor = n(i) - (d)a - tor = ni - hemen eta orain - tor

• n - e - (n) - tor - ran = n(i) - e - (n) - tor - r - an) = ni - ez hemen eta orain - tor - r - lehen

Intransitiboetan ez dago transiziorik, ez dago agenterik, ez dago partizipiorik, ez dago pasiborik, baina bádaude "na-" eta "ne(n)-", eta "tor" aditz-erroa, zein dauden berdin-berdin eratuak zein euren kide transitiboak (nahiz orain ez duten agenterik).

Aditz intransitiboetan ere interpretazio pasiboa? Ez dugu behar inolako interpretazio pasiborik, soilik OVS transitibo zahar bat, eta SV intransitibo berdin zaharra (SV laburdura erabili ohi da), nondik sortuko zirén gaur egungo adizki sintetikoak, guztiz ondo atera ere.