Ez genuke eginen baizik segitu bidea zein zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek

Azken sarreran aldezten genuén hóri aukera sintaktikoa ki ez gehitu "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile edo sintetiko subordinatuak. Horretarako arrazoi nagusia zén arintasuna; izan ere, alde batetik usantza horrek askotan kenduko dio silaba bat ki aditz subordinatua (zein ez den batere gauza txarra), eta bestetik hiztunari kenduko dio hóri tensio diskursiboa on gehitu marka redundante bat gain aditz subordinatua, zein egon liteken perpausaren finalean. Bázen, gainera, bigarren arrazoi bat: argitasuna; zeren "-(e)n" hori dá halaber marka erlatiboa, eta diodanez batzuetan, sor daitezke interferentziak.

Azken sarrera horretan, komentario batean, Erramun Gerrikagoitia-k zioén:

...ondo legoque ikustea exempluren batzuc, eguin ahal izaiteco comparationeac hobequi arten bi auquerac.

Adibide modura, har dezagun ondoko pasartea zein ahal den irakurri an azkenaurreko sarrera:

Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen dira diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Hor ditugu bi perpaus subordinatu zeinen aditzak ez daramate subordinazio-markarik. Lehenengoa dá hau:

... halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

Hor, baldin járri:

...halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten baitituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

gehitu egin dugu silaba bat, "bait-" redundantea, zein, aukeran, akaso ez genuen gehituko, hola sinplifikatuz eta arinduz estruktura subordinatu hori. Bestalde, baldin járri:

...halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzten perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak,...

zilegizko duda diskursiboa izan genezake ea gorritutako zati hori ba ote den berezko perpaus erlatiboa (independentea respektu "non"). Jakina, duda hori diskursoan aurrerago askatuko litzake baina soilik behin sorturik interferentzia guztiz evitable bat (ez gehituz "-(e)n" anbiguoa).

Gauza da ze aditzaren "-(e)n" subordinatibo horrek ez du sortzen interferentziarik noiz aditza izán finala, baina justuki aditzaren ostean haren osagarria doalarik (nola goiko adibidean), interferentzia gertatuko da, areago justifikatuz aukerako sinplifikazioa on subordinazio-marka hori, berez redundantea.

Hala eginez, ez genuke eginen baizik segitu bidea eze zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek. [400]  [>>>]

Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatuak

Irakurleak ikusiko zuen, adibidez atzo, nóla, perpaus subordinatuetan, askotan ez diogun itsasten "-(e)n" edo "bait-" ki aditz sintetiko edo laguntzailea (noiz erábili laguntzailea). Hori ez da baizik beste bide bat ki arindu sintaxia an euskara batu estandarra, evitatuz gainera anbiguitate diskursibo horiek zein sor litezken ti bukaerako "-n" pontentzialki anbiguoak (batzutan nahastu bailitezke kin erlatibo postpositiboak).

Gainera, paper zaharretan ez dira arraroak adibideak non ez diren erabiltzen halako subordinazio-markak, eta bádira idazleak eze, adibidez perpaus erlatiboetan, soilik erabiltzen zituzten forma sinplifikatuak. Ikus an Orotariko Euskal Hiztegia:

zein (pronombre relativo): De uso general en todos los dialectos hasta el s. XIX. Es muy frec. en catecismos y textos similares. Su uso disminuye radicalmente en el s. XX. Azkue tacha de barbarismo el empleo de zein como relativo (ya no se emplea en catecismos como KIkV, KIkG, ArgiD o ArgiDL). El auxiliar de la subordinada lleva bait- en los textos orientales (y en Lasa) y -(e)n en los occidentales y en Zubiri (82). Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Zergátik ez genuke jarraitu behar bide hori? Zergátik lotu beharko ginake, derrigor, ki erabilera astunena noiz aukeran izán erabilera arinagoa eta batzutan argiagoa? Zertára itxaroten ari gara ki erábili, beti ere aukeran, aditz sintetiko edo laguntzaile soilak an perpaus subordinatuak?

Diot ze eman behar da aukera, eta gero bakoitzak ikus dezala nón zér erabiltzen duen, baina baldin bagoáz, nola nire ustez joan beharko ginaken, ki erabilera askoz maizagoa on, adibidez, erlatibo anaforikoak, ez legoke batere txarto gogora dezagun ze goragoko aukera osagarri arinago hori (aukerako "-(e)n" eta "bait-") bádela hor justuki zeren idazle batzuk landu bide zuten. [399] [>>>]

Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Azken sarreran, Gilen-ek dio, referituz ki textua zein gatozen komentatzen hemen eta hemen:

Baldin atxiki nahiko banu gaztelaniaren sintagma-ordena (nahiz eta, libreki aritzera, beste era batean antolatuko nukeen ia seguru), honelatsu emango nuke euskara batuan:

Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos (EI-SEV) da entitate bat zientifiko kulturala, izaera pribatukoa, zeina 1918an fundatu baitzuten Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroako Diputazio Foralek nahizik (eta) eman erantzun global eta integratzaileak Euskal Herriaren erronka sozialei, aintzat hartuz haren lurralde-berezitasunak eta gaindituz hesi administratibo, ideologiko eta sozialak.

Ni behintzat konformatzen nahiz, gaur gaurkoz, "progresibotasun" horrekin.

Nik orain hitz egin nahi nuke gain estrukturá "nahizik eman..." zein Gilen-ek erabili hor. Estruktura horrek damaigu eredu guztiz funtzional bat (nexu subordinatzaile burulehena + partizipioa) eze ezin hobeto prestatzen gaitu ki jaso informazio xehetuagoa ti osagarri potentzailki luze edota konplexu edo ezusteko bat (justuki erábiliz nexu subordinatzaile burulehen bat eta partizipio bat).

Eta gauza da ze aukera hori dá guztiz hedagarria ki beste edozein mota e perpaus subordinatuak, lortuz alde batetik artikulazio koherente eta efektiboagoa (nexuak eta aditzak ematen baituté oinarrizko informazioa), eta bestetik aditz-erabilera sinpleagoak, ez baita gutxi. Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen diren diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Eta, bai, akaso horixe izan beharko litzake lehenengo fasea an garapen sintaktiko graduala on euskara batu estandarra, zeinetan normaltasunez erabili ahalko lirake nexu burulehenak ki iragarri edozein modutako perpaus subordinatuak, eta non partizipioek ondo zimentatuko lukete ondoko osagarrien interpretazioa (laguntzaile eliptikoak izan beharko lirake aukerakoak noiz ere funtzionalak diren).

Baina, behin horra ailegatuta, edo hobeto aldi berean, orobat joan beharko ginake lantzen baliabide burulehenak zeinekin aurkeztu sintagma nominal luze edota konplexuak (nola adibidez "artén A eta B", edo "gain...", edo "burúz..." edo "aldéz..." edo "aurká..."), eta zein diren guztiz beharrezkoak ki erlajatu estuasun sintaktiko komunikatibo buruazkenak. Hor, sinpleki aplikatu beharko lirake euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak, zein diren euskararenak eta zein, bestalde, horretarako dauden.

Bigarren fase horretan gerotxoago, edo hobeki gaurdanik, orobat landu beharko litzake edozein bide posible (adibidez morfologiak eman ahal ditu aukera ederrak) nondik lortu baliabide funtzionalak zeinekin artikulatu era guztietako sintagma burulehen irekiak, jarraituak, potenteak eta, azken buruan, eraginkorrak (zeinen efektu komunikatiboa den etengabekoa).

Zenbat eta lehenago héldu haruntzago, hobeto. [398] [>>>]     

Baliabide postpositiboak ez dira soluzio orokorra afin inplementatu sintaxi burulehena

Atzoko sarreran, Luis Lauzirika-k egiten zuén saio interesgarri bat ki inplementatu ordena ahalik-eta progresiboena (burulehenena) bidéz baliabide sintaktiko postpositiboak (buruazkenak). Hori da bide bat eze batzuetan eman ditzake bere emaitzak, baina zein, orokorrean, ez den bide egokia, baizik ondo traketsa eta deserosoa ere. Zeren baliabide postpositiboak sortu ziren ki lotu sintaxi buruazkena berdin nola baliabide prepositiboak ki lotu estruktura burulehenak.

Dio Lauzirika-k an bere itzulpena:   

...da entitate bat zientifiko kulturala, karakter privatukoa, fundatua 1918an, Araba, Bizkaia, Gipuzkoako eta Nafarroako Diputatioez emateko erantzun globalak... 

eta bistan da bere trakestasuna respektu: 

... es una entidad científico-cultural de carácter privado fundada en 1918 por las Diputaciones Forales de Araba-Álava, Bizkaia, Gipuzkoa y Navarra para dar respuestas globales...

non ez den behar komarik ere afin itsatsi esaldiko osagarri koherente ezberdinak (ez bada ki banatu zerrendagaiak) horrela erakutsiz bere jarraitutasun maximoa.

Lauzirikaren saioan:

• Ez da berdin jarraitua: komak behar dira afin banatu bloke sintetiko buruazkenak.
• Ez da berdin koherentea: "Araba, Bizkaia, Gipuzkoako eta Nafarroako Diputatioez" osagai sintetikoak ditú 22 silaba, zeinen buruan jakinen dugu ze osagarri hori zén sujetu pasibo bat.
• Ez da berdin xehetua: 22 silaba horiek gehiegi direlarik ere, hor desagertu da "Foral" adjetiboa (edo "Foru-" izen konposatua), zeinekin izanen lirake beste 2 silaba.
• Ez da berdin efektiboa: ez du ahalbidetzen jarraitutasun koherentearen ritmo kontrolatua, aukeran pausatuagoa edo azkarragoa, nahierara intonatua, afin mezua izan efektiboago.    

Eta diferentzia horiek doaz pilatzen, metatzen, osagarriz osagarri, esaldiz esaldi... Ez, baliabide postposiboek ez dute ahalbidetzen soluziobide orokor-sistematikoa. Ez dira soluzioa. [397] [>>>]

Zér da Eusko Ikaskuntza?

Jo dezagun ki web-orria ganik Eusko Ikaskuntza, eta has gaitezen, adibidez, tikan hasiera: "Zér da Eusko Ikaskuntza?". Hauxe da euren erantzuna bai euskaraz bai gaztelaniaz:

Zer da Eusko Ikaskuntza?
Arabako, Bizkaiko, Gipuzkoako eta Nafarroako Foru Aldundiek sortu zuten 1918. urtean, Euskal Herriko gizarte-erronkei erantzun globalak eta bateratzaileak emateko xedearekin, lurraldeen berezitasunak kontuan hartuta eta oztopo administratiboak, ideologikoak eta gizarte mailakoak gaindituz.

Amaitu dugu paragrafoa eta oraindik ez dakigu zér den Eusko Ikaskuntza: universitate bat? foro sozial publiko bat? irakasle universitarioen foro bat?... Ikus dezagun ea suerte gehiago dugun gaztelaniazkoan:

¿Qué es Eusko Ikaskuntza?
Eusko Ikaskuntza - Sociedad de Estudios Vascos, EI-SEV es una Entidad científico-cultural, de carácter privado, fundada en 1918 por las Diputaciones Forales de Araba-Álava, Bizkaia, Gipuzkoa y Navarra para dar respuestas globales e integradoras a los retos sociales de Vasconia, atendiendo a sus especificidades territoriales y superando las barreras administrativas, ideológicas y sociales.

Beraz, gaztelanizkoan jakinen dugu nóla Eusko Ikaskuntza dén entitate zientifiko-kultural privatu bat zeinen helburua dén ematea erantzun global eta integratzaileak ki erronka sozialak on Euskal Herria, kontuan hartuz bere lurralde-berezitasunak eta gaindituz oztopo administratiboak, ideologikoak eta sozialak.

Ez da zértan azaldu ze bertsio burulehena, apárte izan jarraituagoa, artikulatuagoa, erosoagoa..., bádela kasu honetan xehetuagoa ere. Eta hala izaten dira kontuak noiz erábili sintaxi burulehena respektu buruazkena: jarraituagoak, artikulatuagoak, erosoagoak..., eta baita xehetuagoak ere, osotuagoak kin detaile gehiago, hala idatzian nola berdin mintzatuan. [396] [>>>]

Mikel Irizar: "Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak"

Mikel Irizar-ek, 2004an, behin parte harturik an lehen kongresua gain euskarazko kazetaritza, egin zuen haren valorazio orokor bat an artikulua deitzen "Kazetaritza kongresutik bueltan" (Sustatu, 2004-11-15), zeinen barruan zihoazén ondorengo hitzak gain maila komunikatiboa on parte-hartzaileak, zein, ez dezagun ahaztu, izanen diren gaurko eta biharko komunikatzaileak:

Komunikazio-Inkomunikazio
Harrigarria egin zait ikustea gaitasun komunikatibo txikia komunikazioa langai dutenen artean ere. Txostengile zenbait etorri da etxeko lanak egin gabe. Denbora eta gaia emanda, etxean egin beharrekoa da norberak dakienetik ideia nagusia atera, honen azalpena prestatu eta ispilu aurrean entsaiatu. Bai, entsaiatu ea zenbat denbora hartzen duen prestatutakoaren azalpenak. Baina batzuen jakinduria hain da itzela, ezin dutela sintesirik egin. Nik behintzat argi daukat: edukazio txarra ez da luzatzen ari denari hitza kentzea, edukazio txarra da ordu erdi izan eta ordu bete hartu nahi izatea, eta izorra daitezela atzetik datozenak.

Apala izan da, era berean, bataz bestekoa azalpenen estiloan. Asko hobetu daiteke Powerpoint-en erabileran, hitz jarioan, erregistro aukeraketan… Euskara komunikatiboa behar da, baita euskaldun komunikatiboak [Mikel Irizar, "Kazetaritza kongresutik bueltan", Sustatu, 2004-11-15].

Hor, Mikel Irizar-ek, apárte argi utzi kongresuko komunikatzaileen maila komunikatibo eskasa (gaitasun komunikatiboan, hitz-jarioan, registro-aukeraketan...), ondo dio ze behar da euskara komunikatiboa, eta baita euskaldun komunikatiboak ere. Bai, hala da, baina aurrena euskara komunikatiboa.

Eta euskara komunikatiboa esatea dá esatea askoz euskara burulehenagoa, progresiboagoa, jarraituagoa, potenteagoa... eta horretarako behar dirá landu eta normalizatu hainbat estruktura sintaktiko, halako moduan ze horixe baita, alde handiz, aurreneko erronka zein euskarak izán an hurrengo mendea.

Zeren, azken buruan, sintaxi buruazkenak dirá komunikatiboki ondo gutxiago funtzionalak (eraginkorrak) respektu sintaxi burulehenak, nola frogatu ahal den, adibidez, an edozein artikulu periodistiko (gehiago kostata, kalitate gutxiago), eta arazo hori datzá an zentroa on realitate linguistikoa zein bizi garen egunero, dá klavea afin ondo ulertu arazoa, eta ondorioz proposatu ahal izán konponbide egokiak, modu sozialki orekatuan. [395] [>>>]

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen?

Idazten dú Jon O. Urain kazetariak gaur (ikus "Etorkizunerako gidaliburua" an Berria) burúz diagnostikoak eta proposamenak zein Eusko Ikaskuntza-k landu dituen an esparru sozial ezberdinak, adibidez an esparrua on euskara:

Euskara ardatz
Mikel Irizar Topaguneko lehendakari ohi eta Gipuzkoako Euskara zuzendari ohiak xehatu zituen euskararen aurrerabidea helburu garatutako ideiak. Euskarak izan beharreko «zentraltasuna» nabarmendu zuen: «Identitate partekatua euskararen eta euskal kulturaren inguruan eraiki behar dela uste dugu. Ditugun sistema guztiak bideratu behar ditugu helburu horretara». Irizarren hitzetan, «prestigioa, kontzientzia eta araua» behar ditu euskarak: «Prestigioaren bidez, erakartzeko; kontzientziaren bidez, militantzia sortzeko; arauaren bidez, beharrezko bihurtzeko». Besteak beste, xedetzat jarri dituzte «ulermen unibertsala lortzeko estrategia» garatzea, euskaraz egiteko gaitasuna hobetzea, euskarazko sorkuntzaren eta kontsumoaren babes publikoa areagotzea eta estrategia digital «berritzailea» ezartzea. [Jon O. Urain an "Etorkizunerako gidaliburua", laburbilduz eta jasoz Mikel Irizar-ren hitzak, Berria, 2018-11-24]

Prestigioa, kontzientzia eta araua? Eta ez dago batere referentziarik ki hizkuntzaren arazo estruktural konparatiboak zeinekin hizkuntza bera baitá (zehazki bere sintaxi buruazkena) orohar ondo gutxiago eraginkorra zein gaztelania eta frantsesa burulehenak? Eusko Ikaskuntza-ri ez al zaio interesatzen analisi serio eta riguroso bat? Itxura hutsetan gelditzen da? Itxura hutsetan gelditu nahi du? Azaleko diagnostikoetan? Proposamen sozialki latzetan? Soilik bururatzen al zaio prestigioa, kontzientzia eta araua? Ez al du beldur pixkat ematen? [394] [>>>]

Falta dira, zehazki, baliabide sintaktiko burulehenak

Azken sarreran genioenez, euskaran (euskara batu estandarrean) ez dira falta baliabide sintaktiko buruazkenak: hor báda aukera zabala afin eman edozein ñabardura sintaktiko zein nahi den, hori bai, postpositiboki, eta hortaz, askotan inefizienteki.

Ez, euskaran (euskara batu estandarrean) falta dirá zehazki baliabide sintaktiko burulehenak, zein dirén ezinbestekoak azpi baldintza orokorrak afin garatu diskurso-mota askoz progresiboagoa, askoz irekiagoa, askoz jarraituagoa, askoz koherenteagoa, askoz potenteagoa eta, azken buruan, askoz efektiboagoa.

Eta, nóla konpondu arazo estruktural hori? Ba, ibiliz bide guztiak nondik etor litezken aurrerapausuak:

• Bilatuz ahozko euskaran.
• Bilatuz euskara idatziaren tradizioan.
• Bilatuz euskararen morfologian.
• Erabiliz euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak.  
• Mailegatuz.

Aukera guzti horiek landu behar dira, baita ustiatu ere, areanda lórtu diskurso-aukera bilatua. Gradualki. Ez da beste biderik. [393] [>>>]

Antton Elosegi: "...hain urri geneuzkan hizkuntza baliabideak"

Gure azken sarreran, Erramun Gerrikagoitiak jakin nahi du gehiago burúz talka hura zein gertátu an hastapenak on euskara batua artén bi euskara-mota arras diferente, bi joera arras diferente, zein deitu genitzake, batetik, eredu garatzailea, eta bestetik, eredu garbizalea:

Zer guehiago jaquin ahal dugu buruz talca delaco hori?

Antton Elosegi mintzo zaigu an aipatutako elkarrizketa gain kontrairaultzá zein, garai hartan, gertátu an esparru juridiko-admnistratiboa:

Karlos del Olmo: 1980. urteko aldizkari ofizialean kontrairaultza gertatu zela esan duzu noizbait. Zertan izan zen dena delako iraultza hura?

Antton Elosegi: Hartzen badituzu 1978an argitaratzen hasi ziren Eusko Kontseilu Nagusiko Aldizkari Ofizialak, ohartuko zara euskara-eredu bat dagoela hasieran, eta beste bat, guztiz desberdina, amaieran, 1980ko otsailaren 1eko aletik aurrera. Hasieran, uste dut Xalbador Garmendia zela itzulpenaren arduradun; euskara batuaren munduan “zebilen” euskara mota bat ageri da. Oraingo begiekin ikusita, zalantzaz betetako euskara, segurtasunik gabekoa, bila zebilena, erdarazko kontzeptuak euskaraz, nola hala, eman nahi zituena. Euskara molde horrek, mailegura eta kalkora jotzen zuen behar zenean, eta bestaldetik, euskara idatziaren tradizioan, Axularrengan batez ere, bilatzen zituen hain urri geneuzkan hizkuntza baliabideak.

Baina aldizkari horren azken alean, bat-batean, beste euskara mota bat ageri da, ordura arte inoiz gutxitan ikusia, zurruna, Altuberen arau gogorrenak ere hutsik gabe betetzen zituena, garbizalea, eta ia ulertezina. Ale horretako sintagma bat duzu hauxe:

“Euskal Herriko autobidezko bidari-garraiorako araupeko eta aukerango herri-zerbitzuetarako baimendunak (…)”.

Nire ustez, anti-euskararen adibide garbia. Baina okerrena zen nire ustez, hainbat jenderentzat, eta bereziki agintarientzat, euskara-eredu hori aurrekoa baino hobea zela. Hurrengo urteetan, euskararen ofizialtasuna indartzen joan zenean, Euskal Herriko Aldizkari Ofizialean, hura izan zen euskara eredu-nagusia eta hamarren bat urtez eredu hori Legebiltzarrean eta IVAPen jaun eta jabe ibili zen. Gero, 1990 aldera desagertuz joan zen, baina ez hainbat eta hainbat ukitu utzi gabe administrazioko euskaran. Nire ustez, eredu-aldaketa horrek izugarrizko atzerapena eragin zion euskara juridiko-administratiboari. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Nik, hor, azpimarratuko nuke nóla euskara-eredu garatzaileak...

...euskara idatziaren tradizioan, Axularrengan batez ere, bilatzen zituen hain urri geneuzkan hizkuntza baliabideak. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Hor, nik matizatu nahiko nuke, ze euskara buruazken zurrunak báditu modu guztietako hizkuntz-baliabide postpositiboak (erlatiboak, konparatiboak eta posposizio-sorta luzea eta osoa). Esan nahi baita ze arazoa ez da, oro har, falta direla baliabide buruazkenak, baizik falta direla (hain urri) baliabide burulehen potenteak, arinak eta, azken buruan, eraginkorrak. [392] [>>>]

Antton Elosegi: "... lehio bat irekitzen zitzaion euskarari... mundu berri batean sartzen zen euskara..."

Ondorengo hitz esanguratsuekin mintzo da Antton Elosegi (erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008) burúz itzulpen ondo aberasgarriak zein, azken mendearen erdialdera, irakurtzen zituén an aldizkariá Egan, editatua azpi zuzendaritza nagusia on Koldo Mitxelena, zeinekin batera itzaliko baitzen aldizkaria bera ere an 1987:

[Egan aldizkariko] Itzulpenetan leiho bat irekitzen zitzaion euskarari. Itzulpen haietan, mundu berri batean sartzen zen euskara, eta hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen hasten zen. Mailegatzearen beldurra alde batera utzi, eta klasikoen egitura “latinzaleak” berpizten zituen diskurtso berri harekin oso pozik sentitzen nintzen. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Agerikoa da talka bortitza artén eredu garatzailea zein Elosegik aipátu hor, non berpizten ari ziren klasikoen egitura latinzaleak, eta eredu esoteriko garbizalea, hain iluna nola antzua, zein Elosegik zuen kritikatzen an gure azken sarrera, mintzatuz gáin euskara juridikoa.

Halako ikuskera-talka batez ari zen Koldo Zuazo noiz zioskun ze (ikus hemen):

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak", Berria, 2018-9-30]

Bistan denez, ezbidea ez da soilik gertatu an esparru juridikoa. [391] [>>>]

Antton Elosegi: "Nolako kaltea zuzenbideko euskara garapen sanoarentzat!"

Gaur irakurri dugu ondorengo mezua ganik Antton Elosegi itzultzailea an Itzul posta-zerrenda (ikus hemen):

1978an Eusko Kontseilu Nagusiaren Aldizkari Ofiziala sortu zenean Xalbador Garmendia izan zen itzultzaile nagusi. Itzultzaile fina, sintaxi eta terminologia arazoei euskara normal/jatorrarekin erantzuten irakatsi ziguna. Zoritxarrez, hura kendu eta beste eskola 'esoteriko' eta garbizalekoak nagusitu ziren orduko EKNko eta ondorengo EJaren euskaraz. Nolako kaltea zuzenbideko euskara garapen sanoarentzat! [Antton Elosegi]

Ez gara orain sartuko an konsiderazioak burúz normalitate jator sintaktiko-lexikoa. Orain soilik nahiko genuke azpimarratu ze aipatutako mugimendu sintaktiko-lexiko atzerakoi eta kaltegarri hori ez da gertatu azken mendearen hasieran, baizik azken laurdenean! [390] [>>>]

Anjel Lertxundi, sintaktikoki libre

Gaur bertan irakur daiteke an, adibidez, El Diaro Vasco, bat-artikulu ganik Anjel Lertxundi titulatuá "Solidaridad anónima", non idazle oriotarra da expresatzen honela:

Me piden que escriba el epílogo de "Zu" (Tú, en castellano), un libro que publiqué para compartir con los lectores experiencias y reflexiones que compartía con mi mujer desde que le diagnosticaron cáncer de páncreas. Lo hago desde el mismo pudor que sentía cuando publiqué el libro, y lo hago también para saldar una deuda íntima con los lectores, bastantes de ellos enfermos o familiares de enfermos, que habían vivido o estaban viviendo un trance similar.

Cuando la vida nos depara períodos de obstinada oscuridad, como en el caso de una enfermedad incurable, nada alivia más que proteger, como protege la mano la llama de la vela, las vivencias existenciales más luminosas que, en la enfermedad y contra ella, van sucediéndose hasta el desenlace final. Son haces de luz que proceden de lo construido en la vida anterior al diagnóstico, y de ellos depende en parte que la espera del desenlace sea vida y no derrota, que la perspectiva de un nuevo día se convierta en un regalo siempre sorprendente. (...)

Eta ikusten dut hor, idazle bat sintaktikoki libre. [389] [>>>]

Euskara jasoa? Ez, gauza da euskara sintaktikoki potenteagoa, objektiboki potenteagoa

Beterriko euskara dá oinarri dialektalá zeinen gainean eraiki dén euskara batua, baina, horretaz gain, literatura zahar osoan aurkitu daitezké baliabideak eta antzéman mekanismoak zeinekin egín sintaktikoki potenteago euskararen jarioa noiz-nahi den. 

Zioen Koldo Zuazo-k (Berria, 2018-9-30):

Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Baina, hemen, kontua ez da euskara jasoagoa edo gutxiago jasoa, baizik euskara sintaktikoki ahulagoa edo potenteagoa, zeinen isla itxuratuko baitá hala an euskara landuagoa nola an euskara kasualagoa.

Eta egitura sintaktiko potenteagoak ez dira zeozer zein batzuek daukatén potenteagotzat. Ez, hala dira, objektiboki potenteagoak, teknologikoki potenteagoak. [388] [>>>]

Euskara askozaz gertukoagoa? Ez, soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago

Zioen halaber Koldo Zuazo dialektologoak (Berria, 2018-9-30):

..., Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». (...) Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». Ikusi du pauso bat alde horretatik: «Askozaz euskara gertukoagoa egiten da». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Euskara askozaz gertukoagoa lortu al dugu baztertuz hainbat hitz eta egitura sintaktiko potente zein XVI. eta XVII. mendeetako autoreek erabiltzen zituzten naturaltasun osoz?  

Ez, soilik galdu ditugu hainbat aukera (zein, gainera, behar ditugun), soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago, sintaktikoki askozaz ahulago, komunikatiboki askozaz ahulago. [387] [>>>]

Koldo Zuazo: "..., antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren"

An ber deklarazioak non Koldo Zuazo-k zehazten zigun zéin den oinarri dialektala on euskara batua:

 «Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...» (...) Oinarri zehatz bat du euskara batuak: gipuzkera, Beterri ingurukoa, Donostiatik Tolosara doan eremukoa.  [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

diosku ze:

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

¿Oso baztertua dagoela nahiá ki berpiztu hainbat egitura zein erabiltzen ziren naturaltasun osoz an literatura zaharra?

Ulertu behar al dugu ze Koldo Zuazo-k aldezten du baztertzea hainbat egitura zein bádiren euskararenak eta zein diren gaur egun ezin beharrezkoagoak xedé aberastu euskara kin, adibidez, estruktura sintaktiko burulehen potenteak?

Hori gaindituta dagoela?

Hor dugu, berriro ere, ezbidea. [386] [>>>]

Benetako arazoa ez da artifizialtasuna, baizik zurruntasun sintaktikoa

Euskara batu estandarraren arazoa ez da nagusiki bere artifizialtasuna: azken buruan "artifiziala" oposatzen da ki "naturala", eta natural-natural irudituko zaigú edozer zein egon, edo iruditu, normalizatua.

Ez, euskara batu estandarraren arazo nagusia, berdin nola beste edozein hizkuntza (sintaxi) nagusiki-buruazkenaren arazo nagusia dá bere zurruntasun sintaktikoa, zein den perzibitzen nagusiki an kontextu elebidun buruazken-burulehenak (flexibilizazio lexiko-fonetikoak ez dirudi batere zaila).

Esan bezala, euskara batu estandarrean, euskarari kendu zaizkió mendeak on flexibilizazio sintaktikoa, zeinekin halere beharko zuén are askoz flexibilizazio sintaktiko gehiago afin aukeran izán potentzia sintaktiko burulehena. Hain da sintaktikoki zurruna euskara batu estandarra.

Bide horretan, beharko dira baliatu euskararen baliabide historiko funtzional guztiak, are ezkutuenak ere, hala nola euskararen mekanismo sintaktiko sortzaile guztiak, eta hori ez da hain erraza, nahiz ez den hain zaila ere. Soilik behar da analisi argia, gogoa eta giro egokia. [385] [>>>]

Kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak

Dio Erramun Gerrikagoitia-k an bere erantzuna ki nire atzoko sarrera:

Niretzat argui dago zer diren contractioneac baina ez zer diren errazpideac nahiz-ta ikusi arguiro dagoela hitz (neologismo?) hori formatua kin erraz + bide. Baina ez zait ethorten hitz horrequin cerebrora ezelaco concepturic behintzat niri. Nola esaten ahal litzateque hori conceptua gaztelaniaz, frantzesez edo inglesez?

Zeren errazpideac interpreta litezque modu sobera zabal eta lausotuan so eguinic soilic interpretationeari e analysis etymologicoa e bere parteac, erraz eta bideac, ezen bideac dutenac bide emaiten erraztasunari. Baina da interpretatione sobera lausoa.

Nik, "errazpide" hitza erabiltzean, kontuan izan dut bere esangura orokorra:

errazpideak = errazteko bideak 

Terminu horren barruan konsideratu ditút bide egoki guztiák za erraztu produkzio fonikoa, non sartzen dirén oso nagusiki kontrazioak baina non bádiren beste aukera batzuk ere.

Dio Trask hizkuntzalariak an bere "A Dictionary of Phonetics and Phonology" (1996:92)

contraction: Any phonological process in which a word or (more commonly) a sequence of words is reduced by the removal of some internal material, possibly with the application of some further phonological processes. Paradigm cases include the reduction of I am to I'm, of she would have to she'd've, and of ever to the "poetic" e'er. The label is often applied also to more complex cases such as the (obligatory) reduction of French de le to du. [R.L. Trask, 1996:92]

Wikipedia-k dio:

A contraction is a shortened version of the written and spoken forms of a word, syllable, or word group, created by omission of internal letters and sounds. 

Hortaz, kontrazioetan hitz klaveak liraké "removal" edo "omission", baina gauza da ze bádira (ustezko) kontrazioak non ez den gertatzen laburtzerik, baizik bestelako transformazio erraztailerik. Horixe gertatzen da, adibidez, noiz:

 ez du → eztu

non emaitza ez den laburragoa, baizik beste modu batera erraztua.
 
Eta bádira beste prozesu fonologiko erraztaileak zeinen emaitza fonetikoa ez den laburragoa, baizik ahulagoa, zerbait eze eskatzen du ahalegin foniko gutxiago, nola an lenizioa:

lenition: (also weakening) Any phonological process in which a segment becomes either less strongly occluded or more sonorous, such as [k] ~ [x], [x] ~ [h] or [k] ~ [g]. Often the term is extended to various other processes, such as loss of aspiration, shortening of long segments and monophthongization of diphthongs, which represent 'weakening' in some intuitive sense. [R.L. Trask, 1996:201]

Holako prozesu lenitiboak gertatuko liraké noiz dugun erlajatzen, higatzen, ahultzen edo lenitzen ebakierá on zenbait soinu, bihurtuz "t" soinuak "d"-agoak, edota "g" soinuak ahulagoak nahiz ez desagertu. 

Hortaz, eta afin batera adierazi prozesuak nola kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak, aukeratu nuén "errazpideak" izendapena, zeinek, nire ustez, ondo adieraziko luké gorago esandakoa. [384] [>>>]

Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere

Hizkuntza baten praktika normalizatua dá mugitzen an continuum bat artén erabilera landuagoa eta erabilera kolokialagoa, halatan ze hiztunak aukeraten ditú, momentu bakoitzean, hóriek baliabide sintaktiko, lexiko eta fonetikoak eze irizten ditu egokien afin lórtu bere helburu komunikatiboak. Continuum pragmatiko horretan, oro har, behar komunikatiboak egon beharko liraké ondo asebeteak, eta oso bereziki an textuinguru linguistikoak non existitzen dirén, aukeran, alternatiba linguistiko (hizkuntza, sintaxi) ondo potenteak, flexibleak eta eraginkorrak, edozein esparrutan ere.

Edozein kasutan, baina oso bereziki egokiera horretan, bide bakarra izanen da aberástea, edo gutxienez saiatu aberásten jarduera komunikatiboa (landuagoa eta kolokialagoa) kin aportazio esanguratsuki funtzional guztiak zein diren edo egon ahal diren eskura, gradualki baina seguru. Baina, zer gertatu da? Ba, gertatu da ze...

1. euskara batu estandarrean, euskaratik borratu dirá mendeak on flexibilizazio sintaktiko burulehena, literarioa eta mintzatua ere, zeintan sortu eta erabili ziren hainbat baliabide eta mekanismo sintaktiko zein jarraitu beharko lirakén lantzen, ohi moduan, afin jarráitu kin prozesu evolutiboa on euskararen sintaxia aldé estruktura irekiago, potenteago, flexibleago eta eraginkorrago bat (erlatiboki abantailatsuagoa an esparru komunikatibo guztiak), zein ez soilik ez den potentziatu, baizik ze, kontrara, oztopatu egin da, hainbateraino non gelditu baitá estandar sintaktiko bat erlatiboki pobrea, erlatiboki rigidoa, erlatiboki ahula, erlatiboki monotonoa, erlatiboki astuna eta erlatiboki gutxi eraginkorra.
2. euskara batu estandarrean, euskaratik borratu dirá hainbat hitz eta hitz-forma, hala landuagoak nola kolokialagoak, zein ziren eta diren ondo baliagarriak, funtzionalak, argiak eta kasu askotan internazioanalak ere, eta zein nahi izan diren ordezkatu kin aukerak zein, ez gutxitan, zirén luzeagoak, lausoagoak, anbiguagoak eta gutxiago erabilgarriak, apárte gutxiago eraginkorrak.
3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (aráuz egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipéztatu engranajeak on jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago eskertzen dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, gutxiagotu silaba kopuruak.

Horrekin guztiarekin, eta gure kontextu linguistikoan, daukagu estandar bat zek ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere. [383] [>>>]

Euskara batua vs euskara (batu) estandarra

Atzoko sarreran jasotzen genuen nóla Koldo Zuazok zioen ze, oinarrian, euskara batua ez dá baizik versio osotu bat ti euskara zein den mintzo an Gipuzkoako Beterria, zeinda, bistan denez, dén auskararen dialekto bat, eta zein, esan gebe doa, izanen den berdin dialektala nola den beste edozein dialekto. Hortaz, zergátik egozten zaio etengabe ki euskara batua artifiziala izatea? Zein da zehazki arazoá?

Galdera horri erantzuteko xedez, hasiko ginaké desberdintzen euskara batua eta euskara (batu) estandarra, zein normalean sinonimotzat hartzen diren (guk ere hala egiten dugu askotan), baina zein, batzuetan eta helburuaren arabera, ezberdindu ahal diren, nola adibidez eginen baitugu orain.

Hortaz, euskara batua litzaké euskará eze betetzen ditu arauak on Euskaltzaindia, zein ez diren hainbeste nola uste izaten den, eta zein, gehien bat referitzen diren ki ortografia eta aditzak, nola zioen berriki Irene Arrarats-ek (ikus sarrera hau):

Aurreiritziak aurreiritzi, euskalki guztietako hitz, esamolde eta joskera guztiak estandarraren parte dira, batuak ortografiaren eta aditz-paradigmen bitartez markaturiko jokalekuaren barrenean. [Irene Arrarats, Berria, 2018-9-15]

Euskara (batu) estandarra, aldiz, izanen litzake euskará zein egin den estandarra, normala an gure kazetaritza, testugintza eta literatura, esan nahi baita hóri euskara eze, arrazoi bategatik edo bestegatik,  nagusiki erabiltzen den.

Finean, ekinaren ekinez, eguneroko batu estandar nagusi hori perzibitzen da nola balitz batua, baina batua ez da hori, edo hobeto, ez da soilik hori, eta bestalde, askoz gehiago behar luke. [382] [>>>]

Euskara batua dá, oinarrian, Beterriko euskara

Zioén Koldo Zuazo dialektologoak erántzunez ki galderak on Garikoitz Goikoetxea an artikulu titulatuá "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30):

Zuazok ohartarazi duenez: «Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...».

Bai, nik ere "beti" pentsatu dut horrela, euskara batua dá hein handi batean euskara-moldea zein mintzo dén an area zabal bat zein den kokatua anárte Gipuzkoa eta Nafarroa.

Gogoratzen naiz nóla oso aspaldian, duela 35 urte inguru, uda batez Udako Euskal Unibertsitatea-n, hasi nintzen joaten ki eskola batzuk burúz dialektologia, zeinen gidari nagusia zén Txillardegi, zeintan, egun batean antolatua zén txango bat ki Ultzamako bailara (Iraizoz, Auza,...), non aurkitzen baitzen euskararen muga, eta non mintzatuko ginen kin hango hiztunak. Eta, han, ondo gogoratzen naiz nóla klaruki iruditu zitzaidan ze hiztun haien euskara (nafarra) zén, oinarrian, batua, oso gutxi gora-behera, justuki gorago Zuazo-k dioena. Esan nahi baita ze, besteak beste, han entzuten ahal ziren aditz laguntzaileak nola adibidez "zitzaizkigun", berdin-berdin esanak nola aurkituko nituen idatziak an nire euskara-liburuak (báziren kontrazioak eta errazpideak ere). Nolabait esan, hantxe zen euskara kasi batua zuzen-zuzenean.

Hortaz, ezin esan daiteke ze euskara batua, bere oinarrian behintzat, artifiziala denik. Ez, ez dut uste hori esan daitekenik. Euskara batua dá, aldaketa txiki batzuekin, herri horietako euskara, eta báditu, printzipioz, hango kontrazioak eta errazpideak, zein egonen diren gehiago edo gutxiago markatuak edo erabiliak aráuz egoera komunikatiboa.

Orduan, zéin da arazoa an euskara estandarra? Saiatuko naiz horri erantzuten an ondorengo sarrerak. [381] [>>>]

Eider Rodriguez-ek gáin "zein" partikula: "...ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko..."

Hemen eta hemen komentatu dugunaz gain, ondorengoa ere zioen Eider Rodriguez-ek noiz erantzuten ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):

Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, eta ezagutzen dudanetik erabiltzen dut, nola bestela! Euskaraz literatura idazteko orduan dugun handicapetako bat erregistro faltarena da, eta 'zein' partikulak erregistro ezberdin baterako bidea ematen du; kolore bat gehiago da idazterako orduan. Horrez gain, eta irakasle naizen aldetik, oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu. Eta pentsatu dut partikula horrek ematen duen dinamikotasuna oso bat datorrela egungo esteken formularekin; eta horregatik agian zaigula hain erabilgarri. Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia». [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Hortxe dugu:

• ... oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu.
• ... partikula horrek ematen duen dinamikotasuna ...
• ... hain erabilgarri.
• Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia.

Bai, oro har, partikula burulehen guztiak, behin haietara minimoki ohituta, oso dirá erosoak, dinamikoak, erabilgarriak, eta mundua azaltzeko modu berrietarako balio dute, modu irekiagoak, potenteagoak eta eraginkorragoak. [380] [>>>]

Eider Rodriguez: "...; gero norberak egin dezala nahi duena..."

Zioén Eider Rodriguez-ek hemen (2015) [aipatu dugú hemen eta hemen ere]:

«Ez dut Altonagaren liburua oraindik irakurri, baina Xabier Amurizaren tesiak interesgarri askoak iruditzen zaizkit, batez ere pragmatismoaren ikuspegitik, eta euskal hiztunok ez gara superheroiak, eta ez dugu izan nahi. Iruditzen zait bai Altonagak eta bai Amurizak a priori epikarik gabeko hizkuntza baten aldeko apustua egiten dutela; gero norberak egin dezala nahi duena hizkuntza horrekin. [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Bai, aukera sintaktiko potenteak eskura egon behar dira, eta gero norberak egin dezala nahi duena aukera sintaktiko horiekin. [379] [>>>]