Euskara estandarra ere, aski buruazkena eta irakur-denbora erlatiboki altukoa

Sarrera honetan genioen ze:

...pentsatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora.

zeren, Pellegrinok eta bestek aztertutako 8 hizkuntza horietan, justuki horiek hizkuntzak zek dituzte IR altuenak (edo irakur-denbora baxuenak) zirén burulehenak, eta, bestaldean, hizkuntza buruazkenek ez zituzten izaten IR altuak.

Gero, azken bi sarreretan (ikus hemen eta hemen) antzeman dugu nóla euskararen IRa ez litzaken altua, baizik gehiago, erlatiboki baxua, eta, izanki euskara estandarra aski buruazkena, horrek indartuko luke a hipotesia ezen báda osagai sintaktiko bat artén faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [668] [⇶]

Amuriza: "Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez"

Amuriza-k, an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012), gogoratzen dú 100-75 proportzioa zein atera zitzaion (an "Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010:103) noiz konpáratu silaba-kopuruak an euskarazko elkarrizketa luze bat kin-eta silabak an bere gaztelaniazko itzulpena (autoreak aipatzen zuén silaba-abiadura ere). Eta gauza da ze, segituan, Amuriza-k komentatuko du nolákoa litzaken euskararen proportzio hori respektu inguruko hizkuntzak:

Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez. Susmoa daukat katalana ere gaztelania baino laburrago dela. Hala ere, oro har, gure inguruko hizkuntza garatuen artean ez da aterako gorabehera handiegirik,...[Amuriza, 2012:198-199]

Gaurkoan nahi genuen azpimarratu zé ondo uztartzen diren Amuriza-ren hitz horiek eta  Pellegrinok eta bestek lortutako emaitzak, non justuki inglesak erákutsí informazio-abiadura ondo handiena, eta non, oso gutxigatik izanda ere, frantsesak erakusten duén informazio-abiadura handiagoa zein gaztelaniak (ez dira agertzen datuak respektu katalana edo euskara an artikulua on Pellegrino et al.):

Baldin konsíderatu soilik silaba-kopuruak (edo, gauza bera dena, informazio-densitatea), mantendu eginen dá ber ordenazioa artén inglesa, frantsesa eta gaztelania. [667] [>>>]

Amuriza (2010): "Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656."

Xabier Amuriza-k dio an bere "Euskara batuaren bigarren jaiotza" (2010):

Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656. Bietan egin beharreko sinalefa guztiak eginda atera ditut kopuruak. Zenbakiak ehunekora ekarrita, 100-75 proportzioa irteten da. Horrek esan nahi du erdarazko testua esaten hiru ordu laurden behar duguna euskarazkoan ordubete beharko genukeela, abiadura berdinean.

Badakit hizkuntza bataren eta bestearen esakuntzak ezin direla mekanikoki konparatu, baina, gutxi gorabehera, proportzio horretatik eskapatzerik ez dago. Konparazioa hizkuntza bakoitzaren abioaren eta kadentzien arabera zorroztuko bagenu, seguruenik, aldea erdararen alde handituko litzateke. [Xabier Amuriza, 2010:106]

Konsideratuz proportzio hori: 100-75 (nahiz kalkulatua izan den an elkarrizketa luze bat, eta akaso beste kontextu komunikatibo batean ezberdina izanen zen), eta kontuan hartuz ze gaztelaniaren silaba-densitatea zén 0,63 (eta horrek esan nahi zuela ze noiz gaztelaniak izán 100 silaba, vietnamerak erabilikó 63), euskararen proportzioa litzaké 63 respektu 133, esan nahi baita (63/133=) 0,47, zein dén baxutxoagoa zein densitatea on japoniera (0,49).

Bestalde, baldin silaba-abiadura ez balihoa aldé gaztelania (nola Amuriza-k komentatu), baizik inkluso apur bar aldé euskara (halan euskarak izanki, adibidez, ber silaba-abiadura zein japonierak an Pellegrino et al., hots, azterketa horretako altuena: 7,84 silaba segunduko), kasu horretan ere, euskararen informazio-tasa (informazio-rate) edo, finean, informazio-abiadura litzaké gutxi gorabehera berdin zeinda japonierarena (0,74), zein, ikusi dugunez, dén erlatiboki ondo baxua, edo bestela esán, esanguratsuki baxuagoa respektu aztertutako beste hizkuntzak. [666] [>>>]

Egon liteké osagai sintaktikoa ere arten faktoreak ze eragitén ki irakur-denborak

Aurretik esan dugunez, Pellegrino et al. (2011) lanean, IR baxuago batek finean adieraziko luké irakur-denbor handiagoa (hizkuntza horretako irakurleek erlatiboki gehiago tardatu dute irakurtzen ber informazioa), eta printzipioz, horrek izanen luké zerikusirik kin silaba-kopurua, silaben konplexutasuna eta silaba-abiadura, zein dirén, hirurak ere, ezaugarri fonikoak eta ez sintaktikoak.

Hala ere, noiz aztértu IR baxuenak, atentzioa deitzen digu nóla:

• Japonierak dú, distantzia handiz, IR txikiena, gertatzen delarik ze japoniera dá hizkuntza buruazken zurruna (esan nahi baita SOV zurruna eta zurrunki postpositiboa).
• Alemanak dú bigarren IR txikiena, eta gertatzen da ze alemana, izanki SVO an perpaus printzipalak, dá nagusiki  SOV an perpaus subordinatuak, halatan ze litzaké partzialki SOV.
• Txinera litzaké hirugarren IR baxuena, oso gutxigatik bada ere, eta, SVO delarik ere, kokatzen ditú pepaus erlatiboak aurrén euren izen referentziala (RN), hala nola ere genitiboak (GN).
• Hizkuntza burulehenek (SVO eta prepositiboak), zein baitira beste lauak, dituzté IR altuenak.

Eta ikusita nóla bat datozén irakur-denbora altuenak eta hitz-ordena buruazkenenak (an hizkuntzak zeintan oso diferenteak dirén silaba-kopuru, silaba-konplexitate eta silaba-abiadura), pensatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat artén faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [665] [>>>] 

Burúz silabak, silaba-kopuruak, soinuak...

Genioen hemen ze:

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan ze, kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erabili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun baloratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia ki ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun baloratu.

Hortaz, ikus daigun, Pellegrino et al.-ek aztertutako hizkuntza horietan, zénbat silaba ezberdin egin litezken (2011):

Konprobatzen dugu ze, bitárten inglesez egin litezkén 7.931 silaba diferente, japonieraz sor litezké 416, zeinekin, bistan denez, soilik eratu ahalko dirá 416 hitz monosilabiko, gehienez ere (txineran, ez da konsideratu silaben aspektu tonala). Autoreek, gainera, egiten dute balorazio bát on konplexitate silabikoa, oinarritua an zénbat konsonante agertzen dirén an silabak (#const/syl).

Hor ez dira baloratzen, adibidez, soinuak eurak, euren diferentziagarritasuna, euren hurbiltasuna, edota euren zailtasuna edota gogortasuna (adibidez, r bikotza dá gogorragoa zein r samurra). Japonieraz, adibidez, existitzen dirá 5 vokal, zein diren justuki berberak zein dirén an gaztelania edo euskara, oso argiki diferentziagarriak eta, esango genuke, ondo ahobetegarriak (silabak dirá tipikoki CV edo V). Ikus hemen:

The Japanese language has only 5 vowels: a, i, u, e, o. They are terse vowels, pronounced clearly and sharply. [Namiko Abe, 2017]

Eta hor egon daitezké faktore foniko-expresiboak zeinen efektua (adibidez noiz esán biraoak) ezin dugun baloratu. [664] [>>>]

Existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen berdintasun funtzionala

Zioen sarrera honetan Txepetx-ek ze:

Podemos comparar un idioma con un vehículo. Es en realidad el vehículo a través del cual circula el pensamiento humano, la experiencia y la interacción social. (Txepetx, 1991:35)

zeinekin, genioenez, ados gauden. Eta gauza da ze, adibidez, kotxe batek, berdin nola hizkuntzek, beharko ditú minimo teknologiko batzuk ki existitu, esan nahi baita, ki izán minimoki funtzionala. Horien artean, eta nagusiki, beharko du motore minimoki potente bat ki bultzátu kotxearen pisua; hala nola ere elementu askoz oinarrizkoagoak nola gurpilak eurak afin ahalbidetu mugimendua (eta aukeran neumatikoak edo suspensioa ki minimizatu frikzioak).

Gainera, teknologia hori izan beharko dá minimoki kontrolagarri-erabilgarria, esan nahi baita ze beharko luké frenoa ki kontrolatu ze kotxea, adibidez maldan behera, ez dadin ibili hain arin zeinda izán gidaezina eta hortaz, erabiltezina.

Baina, bistan denez, kotxea mugitzea eta frenoa izatea ez dira baizik minimo funtzionalak, zeinen gainean existitzen dén tarte handia non kabítu diferentzia ondo nabarmenak (funtzionalak ere) an, demagun, motore horren potentzia eta efizientzia: kasurako, ezin dira jo funtzionalki berdintzat hastapenetako kotxe bat eta oraingo bat, biak ere egonik barné goragoko bi muga funtzional horiek.

Eta, nahiz motorea (sintaxia) izan elementu printzipala zek markátu diferentziak artén kotxeak, bádira, nola genioen, elementu osagarriak ere, hala nola neumatikoak, suspensioa edo jezarlekuen erosotasuna bera (hitzen luzera, silaben edo soinuen konplexutasuna,...), zein, izanki beti ere lagungarri ki minímizatu frikzioak eta maxímizatu desplazamendua eta erosotasuna, izan ahal dirén, egoera batzuetan, bereziki relevanteak.

Honekin azpimarratu nahi dugu ze kotxeen edo hizkuntzen existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen euren berdintasun funtzionala. [663] [>>>]

Baina..., hipotesi (loose) hori ez da hipotesi bat zeren hasieratik ere bádakigu ze bete beharko da

Behin baztertua (ikus azken sarrera) a hipotesia ezen hizkuntza guztiek duté ber IR, zein den neurri bát oinarritua an erlazioa artén irakur-denbora interlinguistikoak:

Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, ... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta behin, hortaz, konprobaturik ze bádira hizkuntzen artean diferentzia ondo nabarmenak an irakur-denborak:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

autoreek konsideratuko beharko duté (one has to consider), bigarren hipotesi bat, ahulagoa (loose), zein dén hau:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies within a range of values that guarantee efficient communication, fast enough to convey useful information and slow enough to limit the communication cost (in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Baina, gure begietara, baldintza horiek ez dute bermatzen komunikazio efizientea, baizik soilik ahalbídetzen ze hikuntza existitu daitezen, esan nahi baita da ze, derrigor, munduko hizkuntza guztiek funtzionatu beharko duté aski arin ki emán informazio lagungarri-interesgarriak, eta aski astiro ki ahalbidetu kodifikazio eta deskodifikazio informatiboa. Gauza da ze, bi muga horien artean, báda mundu bat posibilitate, non ez den zértan egon efizientzia berdina (adibidez, sintaktikoa).

Izan ere, muga horiek soilik dirá existentzia-baldintza minimoak ki hizkuntzak, an zentzua ze ez balira beteko, hizkuntza batek ez luke zentzurik: ez badoa aski arin ki eraman informazio erabilgarria (convey useful information), edo ez badoa aski astiro ki izan kodifikagarria eta deskodifikagarria (limit the communication cost [in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions]), ez dirudi hizkuntzarik izango genukenik, ez bailitzaké minimoki funtzionala.

Beraz, gure aburuz, ustezko hipotesi hori ez da hipotesi bat, zeren hasieratik ere bádakigu ze, hizkuntza existitzen bada, bete beharko da. [662] [>>>]

Pellegrino et al. (2011): "Our hypothesis of equal IR [finean, irakur-denbora] among languages is thus invalidated..."

Jarraituz kin artikulua on Pellegrino et al zein gatozen komentatzen: han, autoreek nahi izan dúte aztertu (kontrastatu) ea berdintzat jo litekén hizkuntzan ezberdinen abiadura ki trasládatú informazioa, edo, aitzitik, ea diferentzia interlinguistiko nabarmenik egon ahal den.

Xede horrekin, definitu duté neurri bat, deitzén Information Rate [IR], zein dén oinarritzen an irakur-denbora diferentzialak, eta zein kalkulatu dutén an zazpi hizkuntza (respektu zortzigarren bat: vietnamera). Eta emaitzak ikusita, hauxe da autore horien ondorioa buruzki berdintasun interlinguistikoa an informazio-abiadura hori (IR):  

More precisely, Japanese contrasts with the six other languages (pMCMC < 0.001 for all pairs), and English significantly contrasts with Japanese, German, Mandarin, and Spanish (pMCMC < 0.01) and with Italian and French (pMCMC < 0.05). Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, even if five of the seven languages cluster together (GE, MA, IT, SP, and FR). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Esan nahi baita ze, ikerketa horren arabera, inglesean erabiliko litzaké esanguratsuki irakur-denbora gutxiago zein beste sei hizkuntzetan, japonieran erabiliko litzaké esanguratsuki irakur-denbora gutxiago zein beste sei hizkuntzetan, eta beste bost hizkuntzek (GE, MA, IT, SP, and FR) ez luketé erakutsiko diferentzia nabarmenik an euren irakur-denborak.  

Beraz, bádirudi ze, Pellegrinok eta bestek esaten digutenez, invalidatua geldituko litzake hori hipotesia ezen hizkuntza guztiek duté ber informazio-tasa (IR), edo, akaso zehazkiago, ber irakur-denbora. [661] [>>>]

Ezin liteke esan ze silaba-kopuruak eta silaba-abiadurak eragiten duté efektu bateratu interlinguistikoki berdina

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla hizkuntza ezberdinek erakusten dituztén silaba-densitate eta silaba-abiadura ezberdinak, eta bádela tendentzia orokor bat aldé konpensazioa, nahiz orobat existitú kasu interlinguistiko interesgarriak non ez dén gertatzen halako konpensaziorik: zehazki, alemanak izanen luké bai silaba gehiago eta baita silaba-abiadura txikiagoa zein inglesa.

Harago, Pellegrinok eta bestek bilduko dituzté bi efektu horiek (densitatea eta abiadura) an neurri bakar osoago bat, zeini deitukó Information Rate (IR):

Consequently, it is worth examining the overall quantity of information conveyed by each language per unit of time (and not per syllable). This so-called INFORMATION RATE (IR) encompasses both the strategy of linguistic encoding and the speech settings for each language L. [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Neurri bateratu horretan, finean, autoreek neurtuko dituzté denborak zein irakurleek erábilí an textu bakoitza; kalkúlatuz, ondoren, denbora horien proportzioak respektu batezbesteko irakur-denbora on ber textua an vietnamera (hartua nola referentzia); gero konputatukó irakurle bakoitzaren batezbesteko proportzioa an bere textu guztiak; eta azkenik, hizkuntza bakoitzaren irakurle guztien batezbesteko proportzioa, zein baita euren neurria: Information Rate (IR):

Ideia argiago bat izan dezagun buruz nóndik doan informazio-tasa hori (koadro gorrian), har dezagun inglesa, zeinen 0,91 densitate horrek adierazten digu ze, noiz vietnamerak egín 91 silaba, inglesak egin dituén 100 afin eman ber informazioa, eta hortaz inglesa izanen litzaké (100/91 = 170,98 = 1,0989) %9,89 gutxiago densoa zein vietnamera, erabilíz %9,89 silaba gehiago zein vietnamiera. Baina, bestalde, inglesak ematen ditú bere silabak arinago, hain zuzen %18,58 arinago zein vietnamerak (6,19/5,22 = 1,1858), halatan ze bi efektu horiek doáz an kontrako norabidea.

Justuki efektu bateratu hori neurtzeko kalkultuko diguté Pellegrinok eta bestek euren IR (Information Rate), zein inglesean ateratzen zaién 1'08, eta zeinen interpretazioa litzaké ze, finean, inglesak dú trasladatzen informazioa %8 arinago zein vietnamerak. Inglesaren %8 arinago horri gehitu beharko litzaioke ze frantsesa izanen litzaké %1 gutxiago arina zein vietnamera, gaztelania %2 gutxiago arina, italiera %4 gutxiago arina, txinera, %6 gutxiago arina, alemana %10 gutxiago arina, eta japoniera %26 gutxiago arina, beti ere respektu vietnamera.

Nola dioten Pellegrinok eta bestek:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

Emaitza horien argitara, ezin esan ze informazio-densitateak eta silaba-abiadurak eragiten duté efektu bateratu interlinguistikoki berdina. [660] [>>>]

Faktore fonikoak ez dira derrigor konpensatu behar

Atzokoan genioen ze, nahiz hizkuntzen abiadura silabiko diferentzialek oro har joko dute aldé konpensatu euren informazio-densitate diferenteak (gogora ze informazio-densitatea egonen litzaké inversoki erlazionatua kin silaba-kopuru handiago edo txikiagoak zein behar diren interlinguistikoki afin eman ber mezua), bádira kasu partikularrak non, dirudienez, tendentzia konpensatzaile foniko hori ez den betetzen.

Eta ematen genuén adibide bat zein iruditzen zaigun ondo interesgarria zatio erlazioa artén bi hizkuntza inplikatuak: inglesa eta alemana; non ez dirudien ze alemanaren silaba-abiadurak jotzen duenik ki konpensatu bere informazio-densitate baxuagoa. Izan ere, eta beti jarráiki ikerketa ga Pellegrino et al., alemanaren batezbesteko abiadura silabikoa izanen litzaké bigarren txikiena (aparte utzitá vietnamera), nahiz, grafikoan ikusi ahal dugunez, abiadura hori ez litzakén esanguratsuki txikiagoa respektu inglesa:

Jakina, ez ahaztu ze Pellegrino et al. dá ikerketa bat eginá azpi baldintza ondo konkretuak (adibidez eta oso nabarmenki, textuak irakurriak izatea), halan ze emaitza horiek konplementatu beharko liraké kin ikerketa estatistiko gehiago, baina, hala ere, ilustratzen digu nóla faktore fonikoak ez diren derrigor konpensatu behar. [659] [>>>]

Tendentzia sendoa aldé konpensazio fonikoa, baina ez artén alemana eta inglesa

Galdetzen genuen an azken sarrera ea, interlinguistikoki eta orohar, konpensatzen ote zirén silaba-kopuruak afin eman ber mezua (inversoki erlazionatua kin information density) eta silaba-abiadura diferenteak (syllabic rate neurtua an #syl/s). Zeren jarraituz kin ikerketa hen Pellegrino et al., publikatua an Language (2011), non autoreak saiatzen dirén erantzuten ki galdera hori arartéz ariketa irakurri bat, gauza da ze, nola genioén atzokoan, báda joera sendo bat aldé konpensazio foniko hori, zein ondo islatzen dén an korrelazio negatibo altu bat artén informazio-densitatea eta silaba-abiadura:

Information rate is shown to result from a density/rate trade-off illustrated by a very strong negative correlation between IDL [L hizkuntzaren informazio-densitatea] and SRL [L hizkuntzaren silaba-abiadura]. (Pellegrino et al., 2011:551)

Baina galdera dá ea tendentzia orokor eta sendo hori noráino ailegatzen den. Izan ere,

• alde batetik, tendentzia orokor horrek ez du inplikatzen ze ez diren existitzen konparazio interlinguistiko partikular interesgarriak non tendentzia foniko konpentsatzaile hori ez den betetzen; 
• eta bestetik, abiaduraren konpensazio fonikoa izan ahal dá, terminu erlatiboetan, osoa, partziala, edo gainezkakoa (izan ere, silaba-abiadura handiagoa gainezkatu ahal du a efektua on silaba-kopuru handiagoa respektu beste hizkuntza bat).

Har dezagun kasua on alemana respektu inglesa, eta konpara ditzagun euren informazio-densitateak (ID) eta euren silaba-abiadurak (#syl/sec):

Zér dugu hor? ba ze, nahiz tendentzia orokorra sendoki bilátu konpensazioa, konpensazio hori ez litzake gertatukó arten alemana eta inglesa, zeren alemanak erakutsiko luké informazio-densitate baxuagoa zein inglesa, esan nahi baita silaba gehiago ki emán informazio bera (0.79 vs 0.91), eta baita silaba-abiadura txikiagoa ere (5.97 vs 6.19), halako moduan ze bi aldagai horiek joango liraké an ber direkzioa, biak ere eráginez informazioa astiroago transmitut dadin. [658] [>>>]

Konpensatzen al dirá silaba-abiadura eta silaba-kopurua?

Itzuliz ki aspektu fonikoak on hizkuntzak (zein nahiz ez izán printzipalak, izan ahal dirén relevanteak), genioén hemen ze silaba bat ez da zértan izan errazagoa edota laburragoa zein bi silaba, eta hortaz, silabario bat izan ahal dela erlatiboki zabalagoa (printzipioz ahalbidetúz hitz silabikoki-laburragoak) baina orobat konplexuagoa, halatan ze, finean, mezuak kodifikatuko zirén an silaba gutxiago baina konplexuagoak.

Silaba errazagoek, bestalde, ahalbidetzen duté silaba-abiadura handiagoa respektu hizkuntzak non silabak dirén, oro har, konplexuagoak. Horrela, esperoko genuke lotura bat artén informazio-densitate handiagoa (silaba gutxiago ki emán ber informazioa), silaba konplexuagoak (eta emateko zailagoak) eta hortik, silaba-abiadura geldoagoa (an silabak segunduko). Eta, bai, joera hori existitzen da, nola ikusi ahal dén an ondorengo taula (zein jada ikusi genuen hemen):

Hor, adibidez, japonierak erakusten dú, alde batetik, informazio-densitate txikiena (silaba gehiago ki emán ber informazioa), baina bestetik, silaba-abiadura handiena ere; bitartean ze, aitzitik, vietnamerak erakusten dú informazio-densitate handiena (silaba gutxiago ki emán ber informazioa) eta silaba-abiadura txikiena. Erlazio inverso hori islatzen da an korrelazio negatibo altua zein exístitu artén bi aldagai horiek: informazio-densitatea eta silaba-abiadura.

Hortaz, silaba sinpleagoak ematen dirá errazago eta arinago, eta, printzipioz, horrek konpensa lezaké a diferentzia an silaba-kopurua (zeinek erabakí informazio-densitatea) artén hizkuntzak; baina, galdera dá: Konpensatzen al dirá (interlinguistikoki eta orohar) silaba-abiadura eta silaba-kopurua afin eman ber informazioa an ber denbora? [657] [>>>]

Ez dirudi kasualitatea, baizik gehiago, betiko desbidea.

Orohar, matizazioák nola  "... (agian) gehiago..." an "... baizik (agian) gehiago..." (ikus hemen) eskertzen duté posizio aurreratua respektu elementu konparatua, antzera nola eskertzen duén horrek "baizik..." burulehenak ere, zein, finean, ez dén baizik beste matizazio bat zek lagúndu hobeki interpretatzen ondorengo material komunikatiboa. Ikus, adibidez:

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako baizik, (agian) gehiago.

Ez doa ondo. Aldiz, ordena burulehenean ondo doa matizazio konplexu hori:

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, baizik agian gehiago, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako. [Patxi Zabaleta, Euskera, 2016]

justuki zeren ordena burulehena koherenteagoa den, eta hortaz potenteagoa eta efektiboagoa. Horrela, Elhuyar-ekoek zailago izanen dute matizazio hori noiz erábili  "...baizik" buruazkena, nahizta, guztiarekin ere, bádirudi ze nahiago duté pobretasun matizatibo postpostiboa ezez eskurako matizazio prepositiboa.

Ez dirudi kasualitatea, baizik gehiago, betiko ezbidea. [656] [>>>]

Patxi Zabaleta. "..., baizik agian gehiago,..."

Bádira, ikusi berri dugunez, modu ezberdinak ki matízatu kontraposizio bat non azken aukera ez zaigun iruditzen guztiz egokia, gardena edo segurua:

"..., baizik gehiago..."
"..., bainan izaitekotz..."
"..., baizik nolabait..."
"..., baizik akaso..."
"..., baizik agian..."
"..., baizik agian gehiago..."
...

Bistan denez, matizazioak (nola "..., baizik gehiago...") findu ahal dirá areago ere ("..., baizik agian gehiago..."), nola an ondorengo adibidea ti Patxi Zabaleta euskaltzain osoa, zein irakurri ahal dugun an aldizkaria on Euskaltzaindia: Euskera (2016):

Ez bakarrik egin eta burutu ziren lorpenengatik, baizik agian gehiago, ordura arteko jokabidea aldatu egin zelako. [Patxi Zabaleta, Euskera, 2016]

Zeren, esan gabe doa, ñabardurak dirá oso inportanteak. [655] [>>>]

Eta "baizik gehiago...."?

Ikus Karmele Artetxe-ren aipu hau (2010; garai hartan zén UEUko zuzendaria) an elkarrizketa bat:

Baina Anabitarte eta Kirikiñoren asmoa ez zen euskara zientzian jarduteko prestatzea, baizik gehiago erakustaldi linguistiko bat egitea. [Karmele Artetxe, 2010]

Edo beste hau ganik Ibon Uribarri itzultzailea (ikus hemen, 1996):

Grekera eta latinaren gainetik jartzen duen sanskritoaren egitura harrigarria erakutsi zuen, eta hizkuntza zahar hauekiko antzekotasun gramatikoak azpimarratu zituen, zeinak ausazkoak ezin zitezkeen izan, baizik gehiago jatorri amankomunaren onarpena iradokitzen zuten. [Ibon Uribarrik euskaratua an 1996]

Ikus ere ondoko hau, Peio Heguy-k euskaratua (ikus hemen, 2007):

Beste molde batez esanda, Dufour eta Hegek bezala (2002), ez ditugu hemen printzipio demokratiko abstraktuak aipatzen, baizik gehiago eguneroko ordezkaritza kolektiboaren zilegitasunaren eraikuntza. [Peio Heguy-k euskaratua an 2007]

Hona hemen Jurgi Kintana-ren ondorengo hau (2008):

Kortazarren hitzetan, Arrats Beran bildumako ‘Lauaxetaren’ hiria ez zen eremu industrialekoa, baizik gehiago hiri burgesa, aristokratizantea, pianoa bezalako gauza finak maite zituena. [Jurgi Kintana, 2008]

Edo, azkenik, beste hau non Maddalen Arzallus bertsolariak dio an elkarrizketa hau (2018):

Eredugarria da, baina ez nuke hainbeste neskengan zentratuko, baizik gehiago neska-mutilengan, orokorrean. [Maddalen Arzallus, 2018]

Ez dira baizik bost adibide non erabiltzen dén "baizik gehiago..." (matizatuagoa zein "baizik..." soila), zeinen esangura izanen litzakén "sino más bien..." (matizatuagoa zein "sino...").

Expresio hori báda euskaran: zergátik ez dute aipatzen, adibidez, an Elhuyar Hiztegia? [654] [>>>]

¿"más bien..." = "...baizik"?

Azken bi sarreretan (hau eta hau) aritu gara buruzki itzulpen matizatuagoá zein Elhuyar-ek egín noiz járrí "sino más bien..." ordezta "...baizik". Akaso pentsa genezake ze aukera hori izan liteké zérbait ez-reflexionatua, momentuko oker bat zein ez doan harago, baina ez dirudi hala denik zeren noiz bilátu an ber hiztegia a sarrerá "más bien...", aurkitu ahal dugú ondorengo adibidea ere:

más bien
1 aitzitik, aldiz; baino, baizik
...
no estoy enfadada, más bien triste: ez nago haserre, triste baizik

non "...baizik" bihurtu dén a kontrapartea on "más bien..." (gabé "sino..."), halatan ze hor jarraituko genuke an expresio horren 1. adiera on RAE, nahiz 2.ean ere nolabait kabitu:

más bien
2. loc. adv. U. para indicar la no total adecuación del término a que se antepone. Estoy más bien inquieto por la suerte del asunto.

2. adieran konsideratuta ere, izanen genuke ber arazoa zein genuén an 1. adiera; alegia, "más bien..." horrek adierazi nahi luke ze hautaturiko terminoa ez da guztiz egokitzen ki egoera zein nahi dén deskribatu, bitárten "...baizik" postpositiboak ez duén adierazten batere dudarik buruzki egokitasuna on terminoa.

Esan nahi baita ze ez gaude aurrén momentuko oker bat, zein ez den izan reflexionatua, baizik aurrén aukera bat zein dén fruitua ti reflexioa (gure ustez reflexio viziatua bada ere), eta zeinen ondorioz hizkuntza bihurtu dén, beste behin ere, pobreago. [653] [>>>]

RAE buruzki "más bien": "...para acompañar al que se considera más adecuado, sin serlo por completo."

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla Elhuyar Hiztegia-k, noiz itzúli "...baizik" an adibide bat, matizatzen zuén gaztelaniazko esaldia kin "más bien" expresioa ("sino más bien..."), ondo deigarriki. Hortaz, jo dugu ki hiztegia on RAE:

más bien
1. loc. adv. U. en contraposición de dos términos para acompañar al que se considera más adecuado, sin serlo por completo. No estoy alegre, sino más bien triste. Una figura más bien apolínea que hercúlea.
2. loc. adv. U. para indicar la no total adecuación del término a que se antepone. Estoy más bien inquieto por la suerte del asunto.

Esan nahi baita ze ondo ezberdina dá "más bien" ñabardura jartzea edo ez jartzea. Jarriz gero, izanen genuké:

No estoy alegre, sino más bien triste.

zeintan dugún kontraposizio bat (1. adiera) non "triste" adjetiboa izanen litzakén egokiagoa zein "alegre", ez izanki halere guztiz egokia ("sin serlo por completo") ki deskribatu a egoera on hiztuna; bitartean ze, "más bien" jarri ezean, izanen genuké:

No estoy alegre, sino triste.

non kontraposizioa biribildu da, eta non hiztunak ez duén duda izpirik ere gain egokitasuna on "triste" adjetiboa noiz deskribatzen bere egoera.

Zertára dator "más bien" matizazio gehigarria an adibide hori? [652] [>>>]

¿"...baizik" postpositiboa = "sino más bien..." prepositibo matizatuagoa?

Mintzo ginén atzo buruzki erroreak, zein, jakina, denok ere egiten ditugun (sobera asco eta ia incontableac), baina zein, noiz aurkítu, edo ustez aurkítu, komeniko litzakén debatitzea harik argítu eta, bere kasuan, korrégitu, edo, gutxienez, saiátu korregitzen. Horrela, sarrera honetan irakurtzen genuen aipu bat non Elhuyar Hiztegiak ematen zuén ondorengo adibidea ti "neketsu":

neketsu
...
ez da lan neketsua, aspergarria baizik: no es un trabajo agotador, sino más bien aburrido

Eta gauza da ze ez dut ikusten zér dela-ta "...baizik" postpositiboa bihurtu behar dén "sino más bien..." prepositibo ondo matizatuagoa.

Norbaitek explikatuko al dit? [651] [>>>]

Zientzia: debate serioa eta sakona, eta korregitu erroreak

null Erramun Gerrikagoitia zúen komentatzen hau:

Honelaco critiquec behar luquete, baldin hartzen bádira eguiazco correctotzat, bere ondorio edo efectu retroactivoa an hizteguiac eta hizteguiguintza. Esateraco Elhuyarrec eta bestec behar lituzque corregitu bere erroreac direnac malerusqui sobera asco eta ia incontableac.

Bai, hala izan beharko litzake. Abiatuz ti oinarria ze ikerlari eta profesional guztiek bilatzen duté "egia", edo nahiago bada, "egiatik hurbilen dagoena", denak ere poztu beharko ginake noiz norbaitek apúntatu oker bat, edo, sinpleki, zerbait ustez hobea, halatan ze inplikatu guztiak egon beharko lirake prest sártzen an debate serio bat ki argitu noráino kritika hori dén zentzuzkoa, eta ondorioz, korrégitu erroreak, areago noiz errore horiek dirén handiak (desbideak), aparte izán sobera asco eta ia incontableac. Hori, jakina, izango litzaké jarrera zientifikoa, jarrera profesionala, jarrera irekia, jarrera gardena, zein dén jarrera bakarra noiz egín zientzia, edo noiz aplíkatu zientzia.

Baina, euskararen inguruan, bistan denez, debate serioa eta sakona ez zaio ia inori interesatzen, debate serioa saihesten duté nola balitz arazo, noiz arazo zientifiko bakarra dirén horiek zeinek evítatu debate serioa eta sakona, horiek zeinek evítatu ondorio landuagoak, horiek zeinek evítatu korregitzea okerrak, horiek zeinek evítatu ze gauzak izán daitezen akaso pittin bat hobeagoak. [650] [>>>]

"kostos(o)" eta "kostoski" ere

Herenegungo sarreran, Gilen-ek zioén:

Are galduago dabiltza "kostos(o)" eta "kostoski", zeinak ere baitaude jasota OEHn.

Bai, OEHn "kostotsu" bilatuta, ematen zaigú a referentziá on "kostoso":

kostutsu (Lar H), kostotsu (Añ), gostutsu (Chaho), gostotsu (Hb ap. Lh).
Costoso. v. kostoso. Laburtuko litekez gastu kostotsuak. Añ LoraS 32. Urrindu bear zara [...] erromeria ta bisita kostotsuetatik. Ib. 185. Eder-janziak, apaindurak, moda kostotsuak ta aragiak erdi agirian erabilteak. Añ NekeA 246.

Eta "kostoso" bilatuta, emanen zaigú a referentziá on "kostutsu":

kostoso (V-gip ap. SM EiTec1), kostos (H), gostos (H).
Costoso. "Pieza batzueri limiakin irutxurra ondo artzia kostosua dok" SM EiTec1 (s.v. irutxur). v. kostutsu. Diabrubakaiti, zeinzuk baliyauko ez zirian erremediyo kostoso onegaz. Zuzaeta 77. Arrantzaliaren / bizi penosua! / [...] Oien irabaziya / ain da kostosua. Arrantz 92.

Nahizta, estandarrean, bi pare horiek egón zein baino zein ahaztuagorik (alegia "kostutsu-kostutsuro" eta "kostos(o)-kostoski"). [649] [>>>]

"kostutsu" dá orokorragoa zein "neketsu"

Aurreko sarreran aipatu dugu nóla Elhuyar Hiztegia-k ematen duén "neketsu" afin itzúli "costoso" an bere bigarren adiera:

costoso, -a
2 adj. neketsu, nekeza, nekoso, gaitz
resulta costoso tener que levantarse todos los días tan temprano: oso neketsua da egunero horren goiz jaiki behar izatea

Gero, noiz bilátu "neketsu", ez zaigu agertzen "costoso" semantikoki zabalagoa, baizik hitz semantikoki estuagoak, oso fisikoak:

neketsu
izond. agotador, -a, fatigoso, -a, cansado, -a, trabajoso, -a; sufrido, -a
ez da lan neketsua, aspergarria baizik: no es un trabajo agotador, sino más bien aburrido

Atzokoan genioen ze "kostutsu" hitzak egiten dú referentzia ki "kostua", zein izan litekén fisikoagoa (agotador, -a, fatigoso, -a, cansado, -a, trabajoso, -a; sufrido, -a) edo beste edozein motakoa: adibidez, zerbait izan ahal dá "sozialki kostutsua".

Esan nahi baita ze "kostutsu" dá kontzeptu orokorragoa, semantikoki zabalagoa zein neketsu, nekeza, nekoso edo gaitz, dá kontzeptualizazio berezi bat. [648] [>>>]

kostutsu, kostutsuro

Bide batez, komentario lexiko bat: aurreko sarreran erabili dugú "kostutsu" adjetiboa afin adierazi zerbait nola "costoso", zeintaz Elhuyar Hiztegia-k dio (an bere bigarren adiera):

costoso
2 adj. neketsu , nekeza, nekoso, gaitz
resulta costoso tener que levantarse todos los días tan temprano: oso neketsua da egunero horren goiz jaiki behar izatea

Lau hitz horiek, esan gabe doa, dirá oso hitz egokiak an anitz kontextu, baina ez diote horregatik kentzen bere lekua ki hitzá "kostutsu", zein den hitz berezituagoa eta teknikoagoa (egiten du referentzia i "kostua").

Euskaltzaindiaren Hiztegia-k ere, akaso jarráituz arrastoa on Elhuyar Hiztegia, ez dakar "kostutsu", baina Orotariko Euskal Hiztegia-k bádakar hitz hori, eta haren derivatuá "kostutsuro":

kostutsu (Lar H), kostotsu (Añ), gostutsu (Chaho), gostotsu (Hb ap. Lh).
Costoso. v. kostoso. Laburtuko litekez gastu kostotsuak. Añ LoraS 32. Urrindu bear zara [...] erromeria ta bisita kostotsuetatik. Ib. 185. Eder-janziak, apaindurak, moda kostotsuak ta aragiak erdi agirian erabilteak. Añ NekeA 246.

eta

kostutsuro (Lar H)."Costosamente" Lar. "Suntuosamente " Ib. "Chèrement, coûteusement" H.

Soilik gainératu ze gutxienik bitxia gertatzen da ikustea nóla galtzen diren hitzak; horrela, evidenteki, pobretuz hizkuntza. Gero kritikatuko da ze euskarak ez du bereizten artén registro diferenteak. [647] [>>>]

Silaba bat izan ahal dá zailagoa eta luzeagoa zein bi silaba

Azken sarreran komentatzen genuen nóla hizkuntza batek izan ahal dú beste batekiko silaba-mota gehiago eta baita konplexuagoak ere (euki daiké silabario zabalagoa eta konplexuagoa). Zeren silaba guztiak ez dira zértan izan berdin nekezak edo luzeak, halatan ze silaba bat ondo izan ahal dá konplexuagoa, kostutsuagoa edota luzeagoa zein, demagun, bi silaba.

Har dezagun adibidez inglesezko "left" silaba, zein den CVCC motakoa (non C horiek balio duté nola "Consonant" eta V-ek nola "Vocal"), eta konpara kin gaztelaniazko "lee" hitz bisilabikoa, non bi silabak ("le" + "e") dirén ondo sinpleagoak zein "left" silaba bakarra: esan nahi baita ze "le" dá "CV" eta "e" dá liteken silaba-mota sinpleena, non soilik agertzen den vokal bat: V.

Gainera, kasu horretan, "e" vokala dá ber vokala zein agertzén an bukaerá on lehehengo silaba ("le"), halan ze "lee" irakur daiteké ia nola balitz silaba bakarra, nahiz luzexeagoa (kin "e" luze moduko bat), zein izan beharko litzaké esateko sinpleagoa eta are laburragoa zein "left" monosilabikoa.

Dá soilki adibide bat erakutsiz nóla silaba bat izan ahal dén zailagoa eta luzegoa zein bi silaba. [646] [>>>]

Silaba gutxiago baina konplexuagoak

Azken sarreran ikusi dugu nóla François Pellegrino, Christophe Coupé eta Egidio Marsico ikerlariek kalkulatu dutén zenbátekoa dén informazio-densitatea an 8 hizkuntza, zein agertzen diren an lehenengo zutabea on ondorengo taula:

Hor ikusten dugu nóla adibidez gaztelaniak erabiltzen duén askoz silaba gehiago zein inglesak afin eman ber informazioa. Noiz vietnamierak erabilí 91 silaba, inglesak erabili 100 (edo, bestela, noiz vietnamierak 100, inglesak 109,89), bitárten vietnamerak erábilí 63 silaba, gaztelaniak erabiliko ditú 100 (edo, bestela, noiz vietnamierak 100, gaztelaniak 158,73), halatan ze, eginez 158,73/109,89 aterako zaigú 1,44, esan nahi baita ze gaztelaniak textu horietan erabiltzen ditú %44 silaba gehiago zein inglesak, alegia, askoz silaba gehiago (edo, gaztelaniaren referentzia erabiliz: 109,89/158,73 = 0,69: inglesak erabiliko lituzké %31 silaba gutxiago zein gaztelaniak).

Bestalde, báda beste faktorerik zek eragiten dú gain informazio-ratioa (goiko taularen hirugarren zutabea), hala nola adibidez silaben konplexitatea, edo soinuen konplexitatea, zein ez diren zértan izan interlinguistikoki berdinak (hizkuntza batzuk izan ahal dute silaba-aukera gehiago baina konplexuagoak, eta beste batzuk aukera gutxiago baina sinpleagoak).

Justuki silaba-konplexitateaz, ikus ondorengo taula non goragoko autoreak saiatzen diren jasotzen zéin den hizkuntzen arteko diferentzia:

non ikusten dugun nóla, experimentu horretan, hizkuntzak zek duté informazio-densitate handiagoa (nola adibidez inglesa edo txinera), duté halaber silabario konplexuagoa. Esan nahi baita silaba gutxiago baina konplexuagoak. [645] [>>>]

Nóla kalkulatzen da informazio-densitate hori?

Aurreko sarreran ikusi ditugú emaitzak ti experimentu bat zeintan hizkuntza ezberdinetako parte-hartzaileek (guztira, zortzi hizkuntzetakoak) irakurri behar dituztén 20 textu (non, interlinguistikoki agertzen zén ber informazioa) afinda adibidez kalkúlatu hizkuntza bakoitzaren informazio-densitatea (ikus hemen), hartuz nola referentzia a hizkuntza vietnamarra (berdin izan zitekén beste edozein, soilik baitá referentzia bat):

Several adult speakers (from six to ten, depending on the language) recorded the 20 texts at “normal” speech rates, without being asked to produce fast or careful speech. [François Pellegrino, Christophe Coupé eta Egidio Marsico an Language (2011)]

Galdera dá: nóla kalkulatzen da informazio-densitate hori?

Ba, textu bakoitzean kalkulatuko litzaké:

vietnameraren silaba-kopurua / dena delako hizkuntzaren silaba-kopurua

afin gero kalkúlatu 20 textuetako proportzioen batezbestekoa, zein litzakén hizkuntzaren densitatea. Beraz, informazio-densitatea ez da baizik batezbesteko silaba-proportzioa (respektu vietnamera) an 20 textuak.

Gauza da ze hizkuntza ezberdinek erabiltzen dituzté silaba-kopuru diferenteak arrén eman ber informazioa, eta baldin adibidez hizkuntza vietnamarrak textu batean erabiliko balitú 100 silaba non beste hizkuntza batek erabilí 200, orduan textu horrexetan halako hizkuntzaren informazio-densitatea izanen litzakén 0,5, esan nahi baita erdia respektu vietnamera (zatio erábili bi aldiz silaba gehiago zein vietnamera afin eman ber informazioa). Gero kalkulatuko litzaké 20 textuetako densitate-batezbestekoa arrenda lórtu hizkuntzaren informazio-densitatea, zein ez den dependitzen ti inolako ariketarik ganik hiztunak, baizik soilik ti silaba-kopuruak.

Beste adibide bat, baldin adibidez hizkuntza vietnamarrak textu batean erabiltzen baditú 91 silaba bitárten inglesak erábilí 100, orduan, textu horretan, inglesaren informazio-densitatea izanen dá 91/100=0,91; eta 20 textuen batezbestekoan 0,91 aterako balitz (demagun), orduan inglesaren informazio-densitatea izanen litzaké 0,91, nola dén.

Azken adibide bat: referentziazko vietnameraren densitatea izan beharko dá 1; izan ere, textu bakoitzean, vietnameraren silaba-proportzioa respektu vietnamiera bera izan beharko dá 1, halatan ze 20 textuen batezbestekoa izan beharko dá 1. [644] [>>>]