Tily (2010): "... as the needs of language users become increasingly complex, other pressures (…) begin to favor a shift to SVO..."

Galdetzen dú Mendi-k an aurreko sarrera:

Galdera funtsezko batzuk:

- NOIZ, ZERGATIK eta NOLA sortzen dira PREPOSIZIOAK?

- Zer zegoen lehen, POSPOSIZIOA ala PREPOSIZIOA?

Nire ustez, gai hauek dira askoz garrantzitsuagoak ezen esaterako, data behar bezala idatzi edo Nor-Nori erabili ez dakit ze aditzetan.

Hara, gogora dezagun zér dioen Givon-ek (akaso hizkuntzalari funtzionalistarik famatuena baita) gain evoluzioa on hitz-ordena (2005):

In general, SOV is the oldest attested word-order in human language. Most natural (non-contact induced) drift is, as far as I know, always away from SOV, not toward it (Givon 1979; Ruhlen & Gell-Man, forthcoming). [Givon, 2005]

eta Gell-Mann-ek eta Ruhlen-ek (2011) gogoratzen digute ze: 

According to Givón, "To my knowledge all documented shifts to SOV from VO ... can be shown to be contact induced" (12), a conclusion also arrived at by Tai (14) and Faarlund (15). [Gell-Mann & Ruhlen, 2011]

Horrela, gaur egun munduko hizkuntzen erdiak (gutxi gorabehera) pasatu dirá ki VO ordena, eta prozesuak jarraitzen du, zeren SVO ordena dá, baldintza orokorretan, askoz funtzionalagoa zein OV.

Izan ere, behar linguistikoak igo ahala, gero eta egokiagoa da ez soilik SVO ordena, baizik ere beste estruktura eta baliabide burulehen guztiak (elkarrekin osagarriak eta sinergikoak baitira), zeinen artean aurkitzen dirén preposizioak. Ikus hurrengo aipua ti Tily ("The role of processing complexity in word order variation and change", 2010), non aipatzen dén Goldin-Meadow eta beste:

Goldin-Meadow and colleagues suggest that agent-patient-action may represent a “cognitively basic” order for representing events, linguistically or non-linguistically. They argue that SOV is therefore the likely candidate for the basic order of some earlier form of all languages, but that as the needs of language users become increasingly complex, other pressures (…) begin to favor a shift to SVO. (Tily, 2010:94)

Hortaz, NOIZ? Baldin hizkuntza batek topatzen baditú preposiziogai egokiak azpi baldintza egokiak, prozesua erlatiboki erraza izan liteke. Baina orokorrean prozesua ez da zértan izan erraza, halatan non ez da batere txikia kopurua on hizkuntzak non oraindik ez den sortu ia batere baliabide prepositiborik (japoniera SOV postpositibo zurruna, kasu).

ZERGATIK? Azken buruan, zeren baliabide burulehenekin esanguratsuki irabazten dá an botere rekursibo funtzionala hala nola an zehaztasun erosoa...

NOLA? Baldintza egokietan, hizkuntzak aski espontaneoki sortu (edo mailegatu) ohi dituzté euren preposizioak, abiatuz ti adverbioak edo beste elementu lexikoak; baina baldintzak (estrukturalak eta bestelakoak, intra eta extralinguistikoak) ez dira zértan izan egokiak, eta prozesua ez da zértan izan erraza. Euskararen kasuan ez da erraza, eta beharko litzaké jarrera proaktiboa ganik instituzio eta autoritate linguistikoak. [187] [>>>] [A5] [A6] [A7]

Preposizioen jokoa vs. postposizioen jokoa an nominalizazioa

Dio Juan Garzia-k an bere "Kalko okerrak" (2005):

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). [Juan Garzia, 2005:86]

Bistan da asimetria funtzionala. [186] [>>>]

Nominalizazioa = kontzeptualizazioa = zehaztasuna, aberastasuna... Zorionez!

Nominalizazioa dá kontzeptualizazioa, kontzeptualizazio zehatza, erosoa, indartsua eta diskursiboki funtzionala. Ez da berdin "igon", "igotzea" eta "igoera", ez da berdin "irakurri", "irakurtzea" eta "irakurketa", ez da berdin "garatu", "garatzea" edo "garapena", ez da berdin "hezi", "heztea" edo "hezkuntza", ez da berdin "abstraitu", "abstraitzea" eta "abstrakzioa"...

Baldin bilátu "igoera" hitza an hiztegiá Harluxet, aurkituko dugú hau-azalpena:

"Igoera": iz. Igotzeko ekintza eta horren ondorioa. Prezioen igoera.

"Garapen": iz. Garatzearen ekintza eta horren ondorioa.

"Igotze" edo "garatze" sarrerak ez dira agertzen, eta euren esanahi regularra izanen zén soilik igotzeko edo garatzearen ekintza (edo prozesua), ez ondorioa.

"Igoera" edo "garapena" dirá kontzeptualizazio diferenteak respektu "igotzea" edo "garatzea", dira orokorragoak (adibidez besarkatzen dute hala igotzeko edo garatzearen ekintza nola ere, eta esango genuké ze bereziki, ekintza horren ondorioa, besteak beste), eta dúte aberasten hizkuntza, dúte aberasten expresioa, dúte aberasten fintasun kontzeptuala, dúte sortzen zehaztasuna, eta gozamená on zehaztasuna, gozamená on esan (ia) justuki hori zein nahi den.

Eta gauza da ze, apárte aipatutako zehaztasun handiagoa, nominalizazioek (zeinen bidez aditzak bihurtzen dirén izen, eta perpausak izen-sintagma) duté ahalbidetzen joku sintaktiko eta expresibo aberatsagoa (esan nahi baita ze izenen lekuan perpaus nominalizatuak sartu ahal izatea dá aukera rekursibo potente gehigarri bat, sintaktikoki eta expresiboki aberasgarria), zeren kontzeptualizazio horiek konbinatu daitezke kin beste baliabide linguistikoak ki sortu mezu progresibo, zehatz eta ñabartuak (nahiz horretarako behar izán aukera sintaktiko egokiak zein soilik aurkituko diren an sintaxi progresiboak).

Baina hara non agertzen zaigun Juan Garzia (besteak beste) eta esaten digu ze nominalizazio erraza (aditzak aise bihúrtu izen, eta perpausak aise bihúrtu izen-sintagma) ez dela esanguratsuki aberasgarria (berdin nola, bere esanetan, ez lirakén aberasgarriak ez estruktura pasiboak eztare beste estruktura sintaktiko-diskursibo asko), eta hala, hobe dela jarraitzea barík halako mekanismo sintaktiko-expresibo potente eta errazak.

Baina, zéin da benetako arazoa? Benetako arazoa ez da baizik zailtasun funtzioanala on sintaxi regresiboak ki ustiatu ondasun expresiboak on nominalizazioa (esan nahi baita hóri zailtasun funtzional diferentzial esanguratsua zein regresiboak dún erakusten respektu progresiboa noiz saiatzen ustiatzen potentzia zehaztaile eta diskursiboa on nominalizazioa). Eta dio, Juan Garziak (1997):

Hala ere, egia da nominalizazioaren ardatzean halako pieza lexikoak behar direla, eta hortik hasten direla askotan euskaraz emateko buruhausteak. "Ingreso" hitz hori bera ere, ez dakit nola eman beharko genukeen (eta eskerrak ez dakidan!, gero azalduko ditudan arrazoiengatik). ("Euskara lantegi", 1997:490)

Arrazoi horiek ez dira baizik zailtasun estrukturalak. Beste perla bat:

Hasteko, jakina, nominalizazio-izenen kasuan bezala, nominalizazio-adjektiboen hiztegi -derradan berriro, zorionez- guztiz ere urriarekin egiten dugu topo. Nola da euskaraz "preventivo"? Eta "cautelar"? Kautela handiz esateko kontuak dira, baina ez dago hiztegigilerik, trebeena balitz ere, ez terminologo jakintsurik, arazoari, horrela planteaturik, soluziorik emango dionik. Areago: ez ahal dio emango, zeren adjektibo horiek euskaraz eskura edukitzeak arazoa biderkatzea baino ez bailekarkiguke. ("Euskara lantegi", 1997:496)

Gainera, eta aparte utzita ondorio sintaktiko-expresiboak, zéin dira guzti honen ondorio lexikoak? Ba, orain, "igoera" eta "igotzea" edo "garapena" eta "garatzea" berdinduak datozela an Euskaltzaindiaren Hiztegia:

         "Igoera": iz. Igotzea.

"Garapena": iz. Garatzea, haztea.

bai eta esplizitoki agertu "igotze" sarrera:

         "Igotze": iz. Toki batetik, gorago dagoen beste batera joatea.

nahiz ez den agertzen "garatze" sarrera. Esan nahi baita ze orain (hiztegitik bederen) desagertu dá lehengo diferentzia kontzeptuala arten "igotze" eta "igoera" edo artén "garapena" eta "garatzea", eta hizkuntza nahastu eta pobretu da (galdu dú fintasuna). Zorionez? [185] [⇶]
____________________________
Irakur ere sarrera hauek
1: Aukerako inpersonalizazioa, ifrentzua?
2: Juan Garzia: ...idazkeraren trinkotasun indartsua
3: Preposizioen jokoa vs. postposizioen jokoa an nominalizazioa
4: Izenzalekeria? ez, arazoa da ordena regresiboa
5: Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena
6: Hitz-ordenaren malgutasuna? Juan Garzia oker dabil

Izenzalekeria? ez, arazoa dá ordena regresiboa

Ikus azken mezuko adibidea:

Langileen hautaketarako irizpide subjektiboen erabilpenaren salaketa egin dute sindikatuek.

Bistan da: ez dago ulertzerik. Gainera, guztiz hedatu da ideia ezen halako esaldien arazoa dá "izenzalekeria", edo "gehiegizko" nominalizazioa.

Orain konpara goiko adibide hori kin beste hau:

Los sindicatos han denunciado el uso de criterios subjetivos en la seleccion de personal (seleccion de trabajadores).

edo beste hau:

Los sindicatos han puesto una denuncia por uso de criterios subjetivos en la seleccion de personal.

Gauza da ze azken bi esaldi horiek arazorik gabe ulertzen dira, izanki euren nominalizazio-gradua goragokoaren antzekoa. Zein da, ba, arazoa? Arazoa dá ordena regresiboa, arazoa dá estuasuna on ordena regresiboa; arazoa ez da, sakonean, "gehiegizko" nominalizazioa; arazoa ez da, sakonean, izenzalekeria, baizik "gutxiegizko" potentzia on ordena regresiboa.

Baina, bistan da, nahiago izaten da jartzeá arazoaren "azken erantzukizuna" gain hiztuna, zein litzaken izenzale porrokatu, kutsatu eta guztizerruduna, ezez gain estruktura linguistiko regresiboa, zein dan sakoneko arazoa.

Hizkuntza regresiboetan desoreka estruktural serioa dana, hizkuntza progresiboetan aukera bihurtzen da, aukera zabala eta aberatsa te hautatu formarik egokiena segun gure helburu komunikatiboa (zehaztasun gehiago edo gutxiago...). Esan nahi baita: ¿zein da egokiagoa?

Los sindicatos han denunciado...

edo

Los sindicatos han puesto una denuncia...

Diferenteak dira. Lehenengoak ez du inplikatzen salaketa formala, eta bigarrenak bai. [184] [⇶]

Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena

Izenzalekeria da arazo horietako bat zein tipikoki aipatzen dan an literatura burúz euskara. Ikus Irantzu Epelde, 2013: 

... ia edonon aurki dezakegu izen bihurtutako aditzen bat. Joseba Lozanoren “Izenzalekeria” artikulutik [1] hartu dut adibidea:

Langileen hautaketarako irizpide subjektiboen erabilpenaren salaketa egin dute sindikatuek.

Horren ordez, Lozanoren proposamena, hauxe:

Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek.

Lehenbiziko perpausean, bat baino gehiago dira aditzen bidez aise eman daitezkeen izenak, eta ezin ukatu izenez ongi hornitutako perpausa luzea eta hizkera jasokoa bada, astundu egiten dela esana. (Irantzu Epelde, 2013)

Ez gara orain arituko burúz inportantzia eta utilitatea on nominalizazioa an edozein hizkuntza (jakina ari naiz buruz nominalizazio aberasgarria). Ezta ere buruz potentzia diferentziala on sintaxi progresiboa respektu regresiboa noiz gauzatzen nominalizazio aberasgarria (sintaxi progresiboak askoz hobeto ametitzen du). Orain jarriko dut nire fokua an aipátu kontraesaná zein dan existitzen noiz kritikatzen izenzalekeria on:

Langileen hautaketarako irizpide subjektiboen erabilpenaren salaketa egin dute sindikatuek.

baina ez dan kritikatzen ordena regresiboa on:

Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek.

Explikatuko naiz: ordena regresiboak jartzen ditú gako sintaktiko-interpretatiboak an bukaera on esaldia, halako moldez non sintagma eta esaldi osoak diran bilakatzen unitate sintaktiko-interpretatibo monolitikoak (zentzu batean, izenen modukoak), zeinen esanahia ez dan izanen koherentea harik iritsi bukaerako klave hori. Esan nahi baita ze:

Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek.

ez da baizik unitate monolitiko handi bat noiz konparaturik kin:

Sindikatuek salatu dute ze erabili dira irizpide subjektiboak ki hautatu langileak.

Gainera, ordena progresiboan askoz hobeki ametitzen da nominalizazioa:

Sindikatuek dúte salatu erabilerá on irizpide subjektiboak ki hautatu langileak.

Zentzu batean eta oro har, ordena regresiboa (buruazkena) dá izenzalekeriarik gogorrena. [183] [⇶] 

Mark Pagel:"Language is a piece of social technology for..."

Internet-en topatu dut video hau, non Mark Pagel biologoak dú ematen bere ikuspegia buruz zér den hizkuntza bat. Bertan soilik azpimarratu bi hitz:

Language is a piece of social technology for ...   (Mark Pagel, 9' 50'')

Bai, hizkuntza dá teknologia soziala. [182] [⇶]