Sujetu sintaktikoa da tipikoki thema diskursiboa eta agente semantikoa

[Erantzunez ki Patxi Petrirena, esperantzaz ezen askoz gehiagotan ahal dezagun ezagutu eta eztabaidatu bere komentario beti-ere aberasgarriak.]

Estatistikak askotan bistaratzen dizkigú realitateak (azpiko tendentziak) zein, bestela, nekez ikusiko genituzken. Esaldi baten gainean diskutigarria dateken hori ahal dá bihurtu aski klaru noiz aztertzen dugun realitate hori berbera azpi argi potentea on datu agregatuak, esan nahi baita kopuru handiak.

Zientzia sozialetan (eta hortxe da hizkuntzalaritza), estatistika dá lehio inportante bat nondik ikuskatzen ahal dugun abantailatsuki realitate soziala, askotan konplexua. Zeren, nahiz kasu konkretuetan edozer ere izan ahal dén aski eztabaidagarri, erlatibo edo kasual, ez da hala gertatzen noiz kontsíderatu kopuru handiak, non regularitateak retratatuko dirén antzera nola erábiliz X-izpi sozialak.

Gure kasu honetan, eta zuk diozunez, sujetu gramatikala ez da beti izan behar thema edo/ta agentea, baina kontua da ze 1) sujetua izaten da húra zeintaz esaten dugun zerbait, halan ze maiz askoan sujetua izanen dá thema; eta 2) predikatua izaten da zér esaten dugun burúz sujetua, halan ze maiz askoan predikatua izaten da rhema. Ez da beti, baina bai asko-askotan.

Jakina, sujetua izan ahal dá thema edo rhema ere, izan ahal da agente semantikoa edo paziente semantikoa, baina horrek ez digu ezkutatu behar ze existitzen dira korrelazio sendoak artén sujetu sintaktikoak eta thema diskursiboak edota agente semantikoak (berriro diot: esaldi bakan batean diskutitu ahal da ia edozer, baina agregatuki argi ageri dira erlazio estu horiek, eta datu agregatuetan ikusten dirá tendentziak).

Jon Aske hizkuntzalari euskaldunak hauxe zioskun hemen:

There is a strong correlation between grammatical subject and topic, on the one hand and grammatical object (when there is one) and focus. Indeed, the category subject seems to be but the grammaticalization of the category topic (although not all subjects are topics, and some are indeed foci). [Jon Aske, 1997]

eta Comrie hizkuntzalariak honakoa zioén hemen:

Las explicaciones para el predominio de los órdenes de palabras en los que el sujeto precede al objeto parecen tener base psicológica, de acuerdo con la preeminencia del agente en la posición agente-acción-paciente y la gran correlación entre el agente semántico y el sujeto sintáctico: ... [Comrie, 1981]

Aipatzen duzu, Patxi, Euskaltzaindia-ren gramatika; eta Euskaltzaindia-k berak (2002) sinatzen du ondorengoa (Euskal gramatika laburra: perpaus bakuna):

Gramatika egituraz eta mintzagai egituraz mintzatu gara. galdera hauxe da orain: ba ote da bi egitura horien artean nolabaiteko loturarik edo bakoitza bere aldetik ote dabil? Badirudi erantzuna baiezkoa dela, hots, nolabaiteko lotura badela. Oro har, mintzagai egituran ditugun mintzagaia eta iruzkina gramatika egiturako subjektua eta objektua-aditza osagaiekin bat datozelako. [Euskaltzaindia, Euskal gramatika laburra: perpaus bakuna, 2002:29]

Honek guztiak ez du inplikatzen OVS denik berez eta beti ere komunikatiboki gaiztoa. Ez. OVS dá ordena bat zein zenbait egoeratan abantailatsua den, bereziki noiz biziki enfatizatu nahi ditugun O objetu aski sinpleak barnén egoera komunikatibo ongi kontextualak. Baina, regularki eta baldintza orokorretan erabiltzeko, báda ordena komunikatibo ahaltsuagorik, bai maila teorikoan (ikus adibidez hemen):

2.
Proto-languages are expected to be simple in terms of nominal expressions. However, along with the developing of NP internal structure and the extension of the size of NP, the pressure to move large NP to the end of sentence increases too. Between S and O, O is more likely to be heavy. That is why O, but not S, tend to postpone.
...
3.
In addition, a heavy O is normally a piece of new information. New information tends to appear later in the sentence. Therefore, everything else being equal, a heavy O tends postpone rather than prepose.
...
In short, the drift from OV to VO is motivated by the processing ease. [Bingfu Lu, 1998]

eta baita maila enpirikoan ere: goiko datuek ez dute uzten dudarako zirrikitu handirik.

Apárte utzita zuk edo nik izan ahal ditugun iritzi edo gustu personalak burúz ordena hau edo bestea, nik uste ze, ahal delarik, eraman behar da eztabaida ki esparru objetiboa, non minimizatu ahal izan daigun konponente subjetiboa. Eta hor, datu agregatuek jokatu behar dute paper garrantzitsua. [104] [>>>]

XK3: Sujetua lehen, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua

Erantzunez ki Xabier Kintana (ikus XK1 eta XK2).

An XK1 esan genuen ze hitz-hurrenkera guztiek ez zeukaten maiztasun berbera gaindí mundua, eta eman genuen ideia bat burúz nolako frekuentzia-ezberdintasunak aurki geinken. Orain zehaztuko dugu pitin bat gehiago informazio hura:

Lehenengo eta urrutiko begiratu batean, datu estatistikoek erakusten digute nóla munduan zehar nahiago izaten dén sujetua esaldian aurrena, nahiz batzuetan aditza izan aurrenekoa, eta soilik gutxi batzutan agértu objetua an hasiera on informazio-kate regular bat.

Hor ageri zaizkigu lehentasun komunikatibo orokor batzuk, urgentzia komunikatibo orokor batzuk, zeintan, orohar eta alde handiz, elementu komunikatibo urgenteena izanen zén sujetua (thema), edo akaso aditza (akzioa), baina badirudi ze, definitiboki, objetua ez dela sartzen artén gure gaur egungo urgentzia komunikatibo handienak, salbu kasu atipikoetan (baldintza bereziak).

Kontua da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dirá aski kontextualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio gestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontextua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso gestuala, oso sinplea.

Eta, realitatean, nón bizi dira OVS hizkuntzak?, zéin baldintzatan bizi dira? Aukera daigun bat: Uranina, eta ikus daigun, gaingiroki bada ere, zéin ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa,... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen zirén askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak,... Pensatzekoa da garai hartan halako sintaxi gehiago egonen zirela (hasiera hartan egokia zen hitz-ordena hori), baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik azpi baldintza komunikatibo orokorrak: hain da mugatua ordena hori. [103] [>>>]

XK2: Irresponsabilitate handia

Erantzunez ki Xabier Kintana (ikus XK1).

Sintaxiari buruz, existitzen dira bi hurbilketa linguistiko nagusi: bata dá hurbilketa formala (zeinen referentzia nagusia dén Chomsky), eta bestea hurbilketa funtzionala (non akaso Givón aipatu beharko genuken).

Hurbilketa formalak konsideratzen ditú hatsarren batzuk zein ez dituen azaltzen logikoki (ikus adibidez [61]): euren esanetan, printzipio horiek biologikoak dira (ikus [62]), eta horien gaineko parametroak (aukera linguistiko partikularrak) funtsean arbitrarioki banatuta egonen lirake:

Another issue involves explanation: there has been little interest in even asking the "why" question in formal grammar and principles of ordering have been stipulated in an explanatory vacuum . [John A. Hawkins (funtzionalista)]

Korronte funtzionalistak, berriz, jartzen du bere analisiaren zentroan honako galdera hau:

fundamental question: Why is language structure the way it is? [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Ez dugu egin behar oso buruketa sakona xedé konturatu ze hurbilketa funtzionala da zientifikoki osoagoa ezi hurbilketa formal hutsa (gauza da ze hurbilketa funtzionalak sistematikoki galdetzen dú: Zergátik?). Haspelmath doa haruntzago noiz dioén:

Are functional explanations compatible with generative analyses?

In principle, yes, but often generative analyses are made redundant by functional explanations, so ignoring functional explanations is irresponsible. [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Guztiz ados: da irresponsabilitate handia. Datuak ari dira exigitzen azalpen (serio) bat. [102] [>>>]

XK1: Kintanak zor digu azalpen (serio) bat

Mezu hau (XK1) da lehenengoa an serie bat zeintan erantzungó ki Xabier Kintana. Kintanak dio:

Mila esker zure mezuengatik. Sintaxiaren beste posibilitateak aipatzen dituzu. Horiek, jakina, infinituak izan daitezke, baina kontua da hizkuntza bakoitzak, bere eboluzio propioaren aribidean, horietako batzuk bereganatu eta hobetsi dituela. Eta horiek gertatu dira, besteak beste, bere nortasunaren ezaugarri linguistiko propio.

Hasteko, esan dezadan ze pozgarria da ikustea nola Kintana-k erabiltzen duén eboluzio hitza ki adiérazi hizkuntza baten aldaketa-multzoa gáindi denbora. Hitz horrek kokatzen gaitu an marko kontzeptual bat egoki eta amankomuna.

Baina, jakina, evoluzio linguistiko hori tratatzean, hizkuntzalari batek (hots, zientifiko batek) esan beharko liguke zeozer gehiago ze Pernando-k.

Erabiliz abstrakzio-gradu handixeagoa ze Kintana-k erabilitakoa, esan ahal dugu ze, adibidez, hóriek posibilitateak ki ordénatu sujetua, objetua eta aditza ez dira infinituak, baizik 6: SOV, SVO, VSO, VOS, OVS eta OSV. Kontua da ze 6 ordena horietan existitzen dira hizkuntza realak, halan ze, Kintana-en esanetan, 6 ordena horietan gordeko zirén hizkuntza real horien ezaugarri propioak, euren nortasunaren ezaugarri, zein izanen lirakén berdin aukeragarri, berdin gomendagarri, berdin komunikatibo, berdin funtzional eta, esan dezagun, berdin... inofensibo.

Hala balitz, espero genuke ze munduko hizkuntzak aleatorioki banatuta egonen zirela an goragoko 6 hitz-ordena horiek, halan ze, berdin nola gertatzen den noiz asko-askotan jaurtitzen dugún dado bat, espero genuke antzeko maiztasuna an ordena bakoitza. Jakina, horrek ez liguke ziurtatuko ze Kintana-ren ikuskera egiazkoa denik, baina ikuskera horrek izanen zuén aldeko evidentzia bat, sostengu enpiriko bat, zein, edozein kasutan ere, aztertu beharko litzakén xehekiago.

Baina, aitzitik, Kintana-ren ikuskera hori derrigor jarri beharko genuke dudatan baldin realitateak eskainiko baligu egoera bat non ordena batzuk erakusten dutén oso maiztasun handia, bitárten beste batzuk erákutsi oso maiztasun txikia, areago baldin kasuren batean izanen balitz ia nulua. Horrek ere ez liguke ziurtatuko Kintana-ren ikuskera faltsua denik, baina hizkuntzen banaketa esanguratsuki apartatuko balitz ti banaketa uniformea, duda oso handiak izan beharko genituzke respektu Kintana-ren azalpena, eta bide horretatik, hási bilatzen argudiobide bat ki ulertu horrenbesteko desberdinatasuna an banaketa hori.

Eta, zéin da realitatea? Nolákoa da banaketa reala? Realitatea da ze 6 hitz-ordena horietatik existitzen dira 2 non aurkitzen dirén oso-oso hizkuntza gutxi, eta beste 2 non dauden anitz (beste bietan batzuk bádaude, baina erlatiboki gutxi ere). Dudagabe, egoera horrek eskatzen du azalpen bat, baina Kintana-k ez du ezer azaltzen, ez du planteatu ere egiten (ez da, antza, ezer berezirik gertatzen). Kintana-rentzat, gauza da ze hizkuntza bakoitzak hobetsitako sintaxiak osatzen du hizkuntzaren nortasun propioa.

Kintana ez da saiatzen azaltzen, ez da saiatzen ulertzen, soilik saiatzen da deskribatzen (guztiz superfizialki) eta bukatu da istorioa. Kito. Akabo. Baina, hori, Kintana jauna, da zientziari eskapo egitea. [101] [>>>]