Sujetu sintaktikoa da tipikoki thema diskursiboa eta agente semantikoa

[Erantzunez ki Patxi Petrirena, esperantzaz ezen askoz gehiagotan ahal dezagun ezagutu eta eztabaidatu bere komentario beti-ere aberasgarriak.]

Estatistikak askotan bistaratzen dizkigú realitateak (azpiko tendentziak) zein, bestela, nekez ikusiko genituzken. Esaldi baten gainean diskutigarria dateken hori ahal dá bihurtu aski klaru noiz aztertzen dugun realitate hori berbera azpi argi potentea on datu agregatuak, esan nahi baita kopuru handiak.

Zientzia sozialetan (eta hortxe da hizkuntzalaritza), estatistika dá lehio inportante bat nondik ikuskatzen ahal dugun abantailatsuki realitate soziala, askotan konplexua. Zeren, nahiz kasu konkretuetan edozer ere izan ahal dén aski eztabaidagarri, erlatibo edo kasual, ez da hala gertatzen noiz kontsíderatu kopuru handiak, non regularitateak retratatuko dirén antzera nola erábiliz X-izpi sozialak.

Gure kasu honetan, eta zuk diozunez, sujetu gramatikala ez da beti izan behar thema edo/ta agentea, baina sujetua izaten dá hura zeintaz esaten dugun zerbait (esan nahi baita ze, maiz askoan sujetua izanen dá thema), eta predikatua izaten dá hura zein esaten dugun burúz sujetua (esan nahi baita ze, maiz askoan predikatua izaten da rhema).

Jakina, sujetua izan ahal dá thema edo rhema, agente semantikoa edo paziente semantikoa (edo eliptikoa), baina horrek ez digu ezkutatu behar ze existitzen dira korrelazio sendoak artén sujetu sintaktikoak eta thema diskursiboak edo/ta agente semantikoak (berriro diot: esaldi bakan batean diskutitu ahal da ia edozer, baina agregatuki argi dira ageri erlazio estu horiek, eta datu agregatuetan ikusten dirá tendentziak).

Jon Aske hizkuntzalari euskaldunak zioskun hemen:

There is a strong correlation between grammatical subject and topic, on the one hand and grammatical object (when there is one) and focus. Indeed, the category subject seems to be but the grammaticalization of the category topic (although not all subjects are topics, and some are indeed foci). [Jon Aske, 1997]

eta Comrie hizkuntzalariak hemen:

Las explicaciones para el predominio de los órdenes de palabras en los que el sujeto precede al objeto parecen tener base psicológica, de acuerdo con la preeminencia del agente en la posición agente-acción-paciente y la gran correlación entre el agente semántico y el sujeto sintáctico: ... [Comrie, 1981]

Aipatzen duzu, Patxi, Euskaltzaindia-ren gramatika; eta Euskaltzaindia-k berak (2002) sinatzen du ondorengoa (Euskal gramatika laburra: perpaus bakuna):

Gramatika egituraz eta mintzagai egituraz mintzatu gara. galdera hauxe da orain: ba ote da bi egitura horien artean nolabaiteko loturarik edo bakoitza bere aldetik ote dabil? Badirudi erantzuna baiezkoa dela, hots, nolabaiteko lotura badela. Oro har, mintzagai egituran ditugun mintzagaia eta iruzkina gramatika egiturako subjektua eta objektua-aditza osagaiekin bat datozelako. [Euskaltzaindia, Euskal gramatika laburra: perpaus bakuna, 2002:29]

Honek guztiak ez du inplikatzen ze OVS ordena da berez eta beti ere komunikatiboki gaiztoa. Ez. OVS da ordena bat zein zenbait egoeratan dá abantailatsua, bereziki noiz biziki enfatizatu nahi ditugun objetu aski sinpleak an egoera komunikatibo ongi kontextualak (mezu bereziki adierazkorrak). Baina, regularki eta baldintza orokorretan erabiltzeko, báda ordena komunikatibo ahaltsuagorik, bai maila teorikoan (ikus adibidez hemen):

2.
Proto-languages are expected to be simple in terms of nominal expressions. However, along with the developing of NP internal structure and the extension of the size of NP, the pressure to move large NP to the end of sentence increases too. Between S and O, O is more likely to be heavy. That is why O, but not S, tend to postpone.
...
3.
In addition, a heavy O is normally a piece of new information. New information tends to appear later in the sentence. Therefore, everything else being equal, a heavy O tends postpone rather than prepose.
...
In short, the drift from OV to VO is motivated by the processing ease. [Bingfu Lu, 1998]

eta baita maila enpirikoan ere: goiko datuek ez dute uzten dudarako zirrikitu handirik.

Apárte utzita zuk edo nik izan ahal ditugun iritzi edo gustu personalak burúz ordena hau edo bestea, nik uste ze, ahal delarik, eraman behar da eztabaida ki esparru objetiboa, non minimizatu ahal daigun konponente subjetiboa. Eta hor, datu agregatuek behar dute jokatu paper garrantzitsua. [104] [>>>]

XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua

Erantzunez a Xabier Kintana (ikus XK1 eta XK2).

An XK1 esan genuen ze hitz-hurrenkera guztiek ez zeukaten maiztasun berbera gaindí mundua, eta eman genuen ideia bat buruz nolako frekuentzia-ezberdintasunak aurki genitzakeen. Orain zehaztuko dugu pitin bat gehiago ha-informazioa:

Lehenengo eta urrutiko begiratu batean, datu estatistikoek erakusten digute nola munduan zehar nahiago izaten dén sujetua esaldian aurrena, nahiz batzuetan aditza izan aurrenekoa, eta soilik gutxi batzutan agertu objetua an hasierá on informazio-kate regular bat.

 

Hor ageri zaizkigu lehentasun komunikatibo orokor batzuk, urgentzia komunikatibo orokor batzuk, zeinetan, orohar eta alde handiz, komunikagai urgenteena izanen zén sujetua (thema), edo akaso aditza (akzioa), baina badirudi ze, definitiboki, objetua ez dela sartzen artén gure urgentzia komunikatiborik handienak, salbu kasu atipikoetan.

 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dirá aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio gestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso gestuala, oso sinplea.

 

Eta, realitatean, nón bizi dira OVS hizkuntzak?, zéin baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zéin ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen zirén askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pensatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori. [103] [⇶]

XK2: Irresponsabilitate handia

Erantzunez a Xabier Kintana (ikus XK1).

Sintaxiari buruz, existitzen dira bi hurbilketa linguistiko nagusi: bata dá hurbilketa formala (zeinen referentzia nagusia dén Chomsky), eta bestea hurbilketa funtzionala (non akaso Givón aipatu beharko genuken).

Hurbilketa formalak konsideratzen ditú hatsarren batzuk zein ez dituen azaltzen logikoki (ikus adibidez [61]): euren esanetan, printzipio horiek biologikoak dira (ikus [62]), eta horien gaineko parametroak (aukera linguistiko partikularrak) funtsean arbitrarioki banatuta egonen lirake:

Another issue involves explanation: there has been little interest in even asking the "why" question in formal grammar and principles of ordering have been stipulated in an explanatory vacuum . [John A. Hawkins (funtzionalista)]

Korronte funtzionalistak, berriz, jartzen du bere analisiaren zentroan honako galdera hau:

fundamental question: Why is language structure the way it is? [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Ez dugu egin behar oso buruketa sakona xedé konturatu ze hurbilketa funtzionala da zientifikoki osoagoa ezi hurbilketa formal hutsa (gauza da ze hurbilketa funtzionalak sistematikoki galdetzen dú: "Zergatik?"). Haspelmath doa haruntzago noiz dioén:

Are functional explanations compatible with generative analyses?

In principle, yes, but often generative analyses are made redundant by functional explanations, so ignoring functional explanations is irresponsible. [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Guztiz ados: da irresponsabilitate handia. Datuak ari dira exigitzen azalpen (serio) bat. [102] [>>>]

XK1: Kintanak zor digu azalpen (serio) bat

Mezu hau da lehenengoa hon serie bat zeinetan erantzungo baitiot a Xabier Kintana.

Kintanak dio:

Mila esker zure mezuengatik. Sintaxiaren beste posibilitateak aipatzen dituzu. Horiek, jakina, infinituak izan daitezke, baina kontua da hizkuntza bakoitzak, bere eboluzio propioaren aribidean, horietako batzuk bereganatu eta hobetsi dituela. Eta horiek gertatu dira, besteak beste, bere nortasunaren ezaugarri linguistiko propio.

Hasteko, esan dezadan ezen pozgarria da ikustea nola Kintanak du erabiltzen ha-hitza "eboluzioa" afin adierazi hizkuntza baten aldaketa multzoa zehar denbora. Hitz horrek kokatzen gaitu an marko kontzeptual egoki eta amankomun bat.

Baina, jakina, eboluzio hori tratatzean, hizkuntzalari batek (hots, zientifiko sozial batek) esan beharko liguke zerbait gehiago ezi Pernandok.

Erabiliz abstrakzio-gradu handixeagoa ezi Kintanak, esan dezakegu ézen, adibidez, ha-posibilitateak on ordenatzea sujetua, objetua eta aditza ez dira infinituak, baizik 6: SOV, SVO, VSO, VOS, OVS eta OSV, eta ze ordena horietan guztietan existitzen dira hizkuntza realak, halatan non, Kintanaren arabera, ordena horietan guztietan gordeko zirén hizkuntza realen ezaugarri propioak, eta bestalde, Kintanaren hitzetatik segitzen da ezen 6 ordena horiek izanen lirateke berdin aukeragarri, berdin gomendagarri, berdin komunikatibo, eta berdin ... inofensibo.

Alde horretatik, espero genezake ezen munduko hizkuntzak aleatorioki joango zirela egokitzen a goiko molde horiek, eta, berdin nola gertatzen den noiz jaurtitzen baitugu dado bat asko eta askotan, espero genezake ezen posibilitate guztiek izanen zutela antzeko maiztasuna. Jakina, horrek ez liguke ziurtatuko ezen Kintanaren ikuskera egiazkoa denik, baina hak-ikuskera izanen zuén aldeko ebidentzia bat, zein aztertu beharko litzateke xehekiago.

Bestalde, Kintanaren ikuskera hori derrigor jarri beharko genuke dudatan baldin realitateak eskainiko baligu egoera bat non ordena batzuek dauzkate oso ordezkari gutxi, eta beste batzuek ordezkari asko. Horrek ere ez liguke ziurtatuko ezen Kintanaren ikuskera da faltsua, baina, hala eta guztiz ere, hizkuntzen banaketa esanguratsuki apartatuko balitz ti banaketa uniformea, orduan azalpen sendo bat beharko litzateke áfin azaldu desbiazio hori.

Zein da realitatea? Realitatea da ezen 6 aukera horietatik existitzen dira 2 non dagoen oso-oso hizkuntza gutxi, eta beste 2 non dauden asko-asko. Beste bietan badaude batzuk-batzuk (gutxi). Dudarik gabe, egoera horrek eskatzen du azalpen bat, baina Kintanak ez du ezer azaltzen.

Kintanak ez du azaltzen, soilik deskribatzen (guztiz superfizialki) eta ya-esta. Kito. Bukatu da. Akabo. Kintanarentzat, gauza da ze hizkuntza bakoitzak hobetsitako sintaxiak du osatzen hizkuntzaren nortasun propioa. Hori, Kintana jauna, da zientziari eskapo egitea. [101] [⇶]