Erabiltzen al zen "-ko" atzizkia an akitaniera? Eta hala bazen, nóla? Zéin zentzutan?

Ari gara ahots-goran reflexionatzen gain sorrera te "-ko" sufijoa, zeintaz gogoratzen dugu ze Domene-k (2011), jarraituz ildo bat zein konsidera liteken nagusia, zioén hau (ikus hemen):

El sufijo de genitivo locativo (G1) es -ko, que utiliza el sufijo -ta- en la EMN indefinida, como los casos locativos, y procede por adstrato del sufijo celtiberico -co- (Conterbia-co-m = 'los de Contrebia ', Lutia-co-s, etc.) [Domene, 2011:134]

 Domenek (2011), beherago, orobat zioén hau:

En efecto, el sufijo (...) -ko sustituyó al antiguo sufijo -tar en los apellidos y en los gentilicios, aunque el significado del sufijo -ko es más amplio que el del sufijo -tar y este último es un sufijo derivativo. [Domene, 2011:134]

Hortaz, arau-ki Domene, momenturen batean "-ko" hasiko zén erabiltzen euskaraz, ordézkatuz "-tar", baina, zéin momentu izan liteken hori?

Galdera bat: Erabiltzen al zen "-ko" atzizkia an akitaniera? Eta hala bazen, nóla? Zéin zentzutan? Jarraitukó. [1825] [>>>]

Aplikazio bát on signario zeltiberikoa ki inskripzio bat

Eta behin gogóratuta atzokoa eta herengungoa, gogora daigun halaber ondorengo aplikazioa on signario zeltiberikoa ki inskripzio zeltiberiko bat, zein jada ikusi genuen an:

• Oinarrizko inventario grafiko-fonemikoa ti zeltiberikoa

eta zein, diogunez, gogoratu nahi genukén:

Behin ikásita nóla irakurri textu zeltiberikoak, entreteni gintezte irákurtzen ondoko textutxua ti tesera bat zein den aurkitu an antzinako hiria déitzen Kontrebia Belaiska:

lubos alizo/kum aualo ke(ntis)

kontebiaz/belaiskaz

Hor ikusten dugu ablatibo bat an "-z", bitan emana: "kontebiaz / belaiskaz" (alfabetoak ez zuen onartzen idáztea "-tre-" an "kontrebia"), zein itxuran ez duén signifikatzen prozedentzia, baizik zeinékin egin den paktua on ospitalitatea.

Horko "alizokum" izanen litzaké morfologikoki antzekoa nola atzoko "abulokum" eta herengungo "conterbiacom". [1824] [>>>]

Eta gogora daigun halaber alfabeto zeltiberikoa, zeinekin ia osoki deskodetu ahal dén Irulegiko Eskua

Atzokoan gogoratzen genuen nolákoa izanen ziren zeltiberikoaren deklinazioak. Eta gaur gogoratuko dugu nóla idazten zuten:

• Oinarrizko inventario grafiko-fonemikoa ti zeltiberikoa

kontuan hartuz gainera ze idazkera prelatinoek irabazi duté gaurkotasuna kin aurkikuntzá on Irulegiko Eskua, zeinen textua gogoratzen dugún beherago xedé egín konparazioak:

Horrá oinarrizko inventario grafiko-fonemiko bat (klikatu gain irudia afin hobeki ikusi):

eta horrá textua on Irulegiko Eskua:

Goragoko taulan topatuko ditugú zeinu gehienak. [1823] [>>>]

Gogóratuz deklinazio-taula zeltiberikoa

Aipatzen genuén atzo hiru sarrera tika Agud eta Tovar-en (1993) "Diccionario Etimológico Vasco, VI", non erlazionatzen zén "-ko" sufujoa kin beste hizkuntzetako antzeko partikulak, zeinen artean nabarmenduko genukén bere antzekotasuna kin zeltiberoa, nondik, aráuz Schuchardt edota berrikiago Domene, mailegatu zén "-ko" hori. Ikus:

• Domene (2011): "El sufijo de genitivo locativo (...) es '-ko', (...), y procede por adstrato del sufijo celtiberico '-co-' ( Conterbia-co-m = 'los de Contrebia ', Lutia-co-s, etc.)"

non Domene-k aipatzen zuén (2011):

Conterbia-co-m = 'los de Contrebia ', Lutia-co-s, etc.

an:

El sufijo de genitivo locativo (G1) es -ko, que utiliza el sufijo -ta- en la EMN indefinida, como los casos locativos, y procede por adstrato del sufijo celtiberico -co- ( Conterbia-co-m = 'los de Contrebia ', Lutia-co-s, etc.) [Domene, 2011:134]

Horren harira gogora daikegu ondorengo sarrera, non jasotzen genuén deklinazio zeltiberikoa (2016an egina):

• Oinarrizko inventario grafiko-fonemikoa ti zeltiberikoa

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla deklinatuko zirén izenak an mintzaira zeltiberikoa aráuz berreraikipena ganik Beltrán-Lloris/Jordán Cólera ("Celtibérico", 2016, Prensas de la Universidad de Zaragoza):

Hor agertzen zaigú "abulokum", kin kasu genitibo plurala on temak an "-o", zein litzakén goragoko "Conterbiacom" horren parekoa, nahiz, dirudienez, deklinazio horretako sufijo genitibo plural orokorrena amaituko litzaké an "-um". "-ko" ez litzake kasu deklinatibo bat, baizik sufijo derivatibo bat. [1822] [>>>]

Agud-Tovar (1993): "Demasiado fantástico todo"

Gure atzoko sarrera amaitzen genuén komentatzen Krutwig-en planteamendu preindoeuroparra gain "-ko" sufijoa:

Horren [Krutwig-en] arabera, "-ko" izanen litzaké sufijo preindoeuropar bat zein grekera klasikoak mailegatuko zuén, bitárten euskaran "-ko" sufijo hori izanen litzaké propioa, bere horretan gordea ti garai preindoeuroparrak. 

Guk, oraino behintzat, uste dugu ze "-ko" izan ahal da euskararen sufijo bat, sortua bidéz bere mekanismo sortzaile zaharrak (eta berriak) erábiliz bere materialak.

Krutwig-en planteamendu preindoeuropar horretatik segituko litzaké ze "-ko" atzizki grekoa edota guantxea izanen litzaké, jatorriz, euskararen "-ko" bera. Ez zen izanen euskaran mailegua, eta bái adibidez grekeran. 

Halaber, aipa daigun ze Agud eta Tovar (1993) mintzo dira gain "-ko" sufijoa an euren "Diccionario Etimológico Vasco, VI", non ez duten aipatzen Krutwig-en goragoko ikuspuntua an euren zerrendá on saioak ki erlazioantu "-ko" kin munduko hizkuntza ezberdinak, hala nola  zeltikoa (zeltiberoa), nubioa, udoa, burush., cabileñoa edo tuarega. Aipu horretan nabarmendu dugú Schuchardt, nok "-ko" horretan ikusi zuén mailegu zeltiko bat, konkretuki ti zeltiberoa:

Sch. [esan nahi baitá Schuchardt] (v. Bähr RIEV 25,243) en Iber. Decl. lo considera préstamo céltico. Observa la semejanza con el sufijo -ko nubio, pero prefiere lo de céltico. Este mismo autor RIEV 3,243 señala que -co en Austin-co es el conocido celtiber. vasco. (v. lber Dekl. 44; particularmente aquit. Estenconis Gen. XIII, 271). [Agud-Tovar, 1993:1011-1012]

Azkenik, eta náhizik laburbildu ha iritzia on Agud-Tovar gain konparazio horiek, errepikatuko dugu euren goragoko expresio horiztatu hori:

Demasiado fantástico todo. [Agud-Tovar, 1993:1011-1012]

[1821] [>>>]

Krutwig (1978): "..., como que se trata de un sufijo griego preindoeuropeo que se sigue conservando en vasco..."

Zioén atzo Txopi-k:

Nik uste ze nion leitu aspaldi ki Krutwig esaten hori -ko ahal dela aurkitu an hainbat hizkuntza:

- Zientifiko, alegia, on zientzia; artistiko, on artea; teknologiko, alfabetiko, karismatiko...

Koinzidentzia, bederen, da existitzen. [Txopi]

Horretaz aurkitu dugú ondoko pasartea on Krutwig (1979) an bloga déitzen "Denetik - Borthuzai", eta konkretuki an bere 2006ko sarrera bat titúlatzen: "Euskara, Guantxea eta Grekera klasikoa", non aurkezten dén Krutwig-en ikuspuntua:

En estos casos... en el empleo del sufijo -ko, con palabras vascas y greco-vascas, pudiéramos tanto defender el punto de vista de que añadimos a una palabra-raíz griega un sufijo vasco -ko (como lo hacemos con -etxeko (doméstico), familiako (familiar), mendiko (montañero)), como que se trata de un sufijo griego preindoeuropeo que se sigue conservando en vasco... [Krutwig, aipatua an bloga deitzén "Denetik - Borthuzai", 2006]

[Oharra: Uste dugu ze aipu horren goiko partean egon daiteké errata bat, halan ze non dioén "latín" esan beharko luké "griego".]

Horren arabera, "-ko" izanen litzaké sufijo preindoeuropar bat, garai batean mailegatua ganik grekera klasikoa, bitárten euskaran "-ko" sufijo hori izanen litzaké propioa, bere horretan gordea ti garai preindouroparrak. 

Guk, oraino behintzat, uste dugu ze "-ko" izan ahal dá euskararen sufijo propio bat, sortua bidéz bere mekanismo sortzaile zaharrak (eta berriak) erábiliz bere materialak. [1820] [>>>]

Domene (2011): "El sufijo de genitivo locativo (...) es '-ko', (...), y procede por adstrato del sufijo celtiberico '-co-' ( Conterbia-co-m = 'los de Contrebia ', Lutia-co-s, etc.)"

Genioen an atzoko sarrera:

Hala nola referentzia askotan topatuko dugún adibidez nóndik datorken "-kin" soziatiboa, edo "-an" inesiboa, edo "-ki" datiboa, ez dugu aurkitu referentzia gehiegirik ki "-ko" genitibo lokatiboa, zeinen jatorria, antza, ez dagoen batere argi. 

Guk ondorengo sarreretan aztertu nahi genuke ze akaso "-ko" genitibo hori deskonposatu daiteke an "-(k)o", kin gure betiko "-k-" epentetikoa eta "o" demostratibo zaharra. Jarraitukó an ondorengo sarrerak.

José Fernando Domene-k laburbltzen digú hori zein izan litekén oraingo azalpen nagusia (an bere "La lengua vasca. Originalidad y riqueza de una lengua diferente", 2011):

El sufijo de genitivo locativo (G1) es -ko, que utiliza el sufijo -ta- en la EMN indefinida, como los casos locativos, y procede por adstrato del sufijo celtiberico -co- (Conterbia-co-m = 'los de Contrebia ', Lutia-co-s, etc.) [Domene, 2011:134]

 Hortaz, "-ko" atzizkia izanen litzaké mailegu bat ti hizkuntza zeltiberoa:

• Conterbia-co-m = 'los de Contrebia'
  

Eta akaso hola da (ez dut nik ukatuko posibilitate hori), baina, halako kasuetan, aukeran, guri probableagoak iruditzen zaizkigu barnetiko azalpenak, zein, jakina, izan beharko liraké koherenteak eta gutxienez antzera justifikatuak nola azalpenak bidéz mailegua. Jarraitukó. [1819] [>>>]

Eta "-ko" sufijoa, nóndik dator?

Hala nola anitz referentziatan topatuko dugún adibidez nóndik datorken "-kin" soziatiboa, edo "-an" inesiboa, edo "-ki" datiboa, ez dugu aurkitu referentzia gehiegirik azálduz nóndik datorkén "-ko" genitibo lokatiboa, zeinen jatorria, antza, ez dagoen batere argi. 

Guk ondorengo sarreretan aztertu nahi genuke ze akaso "-ko" genitibo hori deskonposatu daiteke an "-(k)o", kin gure betiko "-k-" epentetikoa eta "o" demostratibo zaharra. Jarraitukó an ondorengo sarrerak. [1818] [>>>]

Lakarra (2018) gain "-le" < *le-: "... igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian)."

Aurreko egunetan aipatu ditugú zenbait baliabide prepositibo zein izanen lirakén kandidatu ezin hobeak za izan gaur egun (ere) preposizio:

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Zerrenda inkonpleto horretan agertzen zaigú "le-" partikula, zeintaz Lakarrak dio an bere "Euskararen historiaurrea" (2018):

Hori gertatzen da -le (< *le-) atzizkiarekin: (...), soilik erregela fonologiko hori gertatu ondoren igaro zen preposizioa postposizio izatera (berranalisiz, agian). [Lakarra, 2018:188-189]

Hortxe dugú "le" preposizioa, kin balio agentea, euskaratik bertatik berreraikia, ustez erabilera oso zaharrekoa eta  akaso oso egokia gaur egun ere, noiz adibidez lotzen sujetu postverbalak edo pazienteak (besteak beste). Eta, gure ikuspuntutik, guztiz aukeran, hala nahiko balitz. Erabilerak esanen. [1817] [>>>]

Baina lehio hori ez da probablea

Txopi-k galdetzen zuén atzo:

Beraz Euskarak du izan preposizioak? Ahal da hau demostratu? Ta baldin bada demostratzen, zertaz ez erabili kin naturalitate osoa? [Txopi] 

Denoi gustatuko litzaiguke izatea lehio bat nondik zuzenean ikusi nóla mintzo zirén euskararen erabiltzaile zaharrak, hala nola ere indoeuroparraren erabiltzaile zaharrak, adibidez noiz adar linguistiko horiek hasi ziren ezberdintzen ti enbor orokorragoak (ikus: "Bakker-ek buruz Blevins-en hipotesia ezen hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan ahal dirá ahaideak: 'The proposal has to be taken seriously, and a scholarly and open debate should take place'"), edo hurbilago, orain dela 5.000 urte, noiz, uste denez, hasi baitzén Neolitoa an Europako bazter hauek, baina, zoritxarrez, lehio hori ez da probablea. Horretaz mintzo ginen an gure ondoko sarrera, baita erántzunez ki Txopi:

• "... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz."
  

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

eta beherago:

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

halaber hauxe genioen an "Hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare":

Euskaran ez daude soilik preposizio berreraikiak zein lotzen diren kin gaur egungo baliabide postpositiboak, baizik-ere preposizio historikoak (hots, preposizioak kin konstantzia idatzia) zein halaber lotzen dirén kin gaur egungo postposizioak ere, eta zeinen bilakaera gertatu dén jarrai-ki euskararen beraren mekanismoak (zein, esaten dugunez, dirén hain propialak nola universalak).

Eta gauza da ze hala baliabide guzti horiek nola euren sorrerako mekanismo sintaktikoak pertenitzen dirá ki euskararen ondarea, nondik joan beharko litzaké osatzen (bidéz erabilera) aukera prepositibo zabal eta potente bat, nola gaur egun behar den. Horrá aukera prepositibo bat, aterea ti euskararen mekanismo sortzaile bat:  

• "beldurrez(-eta) gal(du) beren dirua" = "beren dirua galdu beldurrez"

Bai, hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare, eta eskura. [1816] [>>>]

Lakarra (2018). "..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak."

Amaitzen genuén atzo gure ohartxoa, esánez ondokoa gain desdoblamendua (= aukerako aurreratzea) on "za" partikula destinatibo-finala:

Sinpleki mintzo gara gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran.

eta gorago genioén:

Bai, hor daukagu estruktura final bat oso erabilia artén idazle zaharrak:

• konsegitu zegientzat

non agertzen zaigún "-tzat" sufijoa, zeinen bihotzean dugún "za" partikula zahar bat zein den aurkitzen artén Lakarra-ren partikula prepositibo berreraikiak (akaso jatorriz intensibo-pluralgilea).

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzoko "za-/-za" bikote prepositibo/postpositiboa artén beste bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki an euskara prepositibo zahar berreraikia: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran. [1815] [>>>]

"za" destinatibo-finala, aukeran

Gaurkoan atseden emanen diegu ki aditzak xedé egin komentario sintaktiko bat gain "za" destinatibo-finala, abiatuz ti ondoko komentarioa zein J. Oregi-k egiten zuén an bere "Otxoa-Arinen 'Doctrina - (1713)", idatzia an 1972: :

Bai, hor daukagu estruktura final bat oso erabilia artén idazle zaharrak:

• konsegitu zegientzat

non agertzen zaigún "-tzat" sufijoa, zeinen bihotzean dugún "za" partikula zahar bat zein den aurkitzen artén Lakarra-ren partikula prepositibo berreraikiak (akaso jatorriz intensibo-pluralgilea).

"-tzat" horretan, lehenengo "t-" hori izanen litzaké epentetikoa (betegarri fonetikoa), eta azkena izanen litzaké beste partikula bat, "*-da", zein ere agertuko litzaken an "*-rada > -rat" = "-ra" alatiboak. Horren inguruan, gogora daigun sarrera hau:

• "...egin dezagun arren" = "arren-eta ... egin dezagun" = "arren ... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."
  

Esan nahi baita ze antzera nola desdoblatu baitzén "...-arren" postpositiboa:

• konsegitu zegienarren 

an "arren..." prepositiboa:

• arren konsegitu zegien

jarráiki mekanismo propio bat (nola genioen hemen ere), orobat desdobla liteké:

• konsegitu zegien(t)zat

an "za(t)" prepositiboa:

• za(t) konsegitu zegien 
  

emánez goragoko "za..." final hori, baita destinatibotzat ere berdin erabilgarri. Sinpleki mintzo gara gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran. [1814] [>>>]

"deutsat/deutzat" (formalki pluralak) deriva daitezke ti 'eutsi', baina "deuat/deunat" (formalki singularrak) ez

Jarraituz kin atzoko ildoa, gauza da ze nahizta "deutsat/deutzat" (formalki pluralak) deriva daitezke ti 'eutsi' (edo ti "*eradun": ikus sarrera hau), "deuat/deunat" (formalki singularrak) ez.

Hortaz gogoratu nahi genuke honako sarrera:

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

Atzokoan komentatzen genuén ze existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde diren forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz pluralak. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

• deuat

• deunat

zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

Hortaz, esan daigun ze Pedro de Yrizar-ek (1980) jasotzen ditú bi forma horiek an bere "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona", azpi honako azpititulua:

Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas [Yrizar, 1980:86]

Hortxe daudé, adizki batzuk kin "-z- > -s-" printzipioz plurala, eta besteak gabé "-z- > -s-" hori, zein akaso dirén jatorrizko singularrak.

Genioenez, "deutsat/deutzat" (formalki pluralak) deriva daitezke ti 'eutsi', baina "deuat/deunat" ez dira formalki pluralak, (baizik formalki singularrak), halan-ze ez lirale "eutsi" aditzekoak. [1813] [>>>]

Bestalde, esango genuke ze "eutsi" aditzaren forma datibo regularra zén (eta dá) "dautso" (bere erabilera propio aski murriztuan) eta ez "deutso" laguntzailea

Mintzo ginen atzo gain ondoko evoluzioa:

• dirauzku > *diuzku > diusku ~ deusku

Gauza da ze azken "deusku" plural regular hori joanen zén progresiboki okupatzen erabilera singularra, an oposizioa ki "deuskus" plural berria (zenbait hizkeretan erabiliko zén ber "deusku" an singularra eta plurala).

Bestalde, "eutsi" aditzak, bere erabilera propioan, egin ohi ditú forma datiboak kin "-a-", nola an "dautsa". Horren inguruan, irakur daigun ondorengo artikulu ondo interesgarria ganik "Iturriko" (2017), titulatuá:

• DAUTSALA, DARIOLA eta NAKION aditz izoztuen bizirik irautea. 

Aditz batzuk euren aditz-jokoa guztiz galtzera, edo joko murriztua izatera edo adizki zaharkitu batzuen bidez euren errastua ixtera ailegatu dira hizkuntzaren ibilian. Aditz batzuen adizki zaharkitu batzuen gainean argibide batzuk emotera gatoz oraingoan.

Aditz zahar batzuen joko trinkoa modu normal batez heldu da gaurdaino, batez be oraineko jokoan, gitxiago iraganekoan, eta hainbat urriago alegiazkoan. Baina beste aditz batzuen jokoari jagokozan adizkiak berez aditz-jokoaren paradigma osorik edo ia osorik beteteko gaitasuna dabenak, mintzairan, hiztunen berbeta bizian hitz izoztu izatera etorri dira, fosilizatu bihurtzera, hitz lexikal aldakaitz bilakatzera. Ez beharbada euskerearen hizkera guzti-guztietan, baina bai euskera-eremu zabaletan. Adizki fosilizatuok aditzaren joko diranik be ez da sarri hiztuna konturatzen; era lexikalak dira hiztunarentzako soilik, lexiko-errepertorioko hitz autonomoak. Hala eta guzti be, hiztegietan ez ohi dabe gehienetan sarrerarik, arau mailan autortzen ez jakelako lexikalizazino gradu hori.

Adizki gitxi batzuetara mugatuko dogu oraingo jarduna: dautsala, dariola eta nakion.

Eutsi aditzaren jokoa ez aditz laguntzaile legez emon deutsut edo eroan deustazu moduko aditz perifrasietan sartalde euskeran darabilguna, ezpada bere esangura propioaz aditz autonomo edo beregain gisa dogunekoa era murriztuan baino ez da entzuten, hondino bizi edo erdi-bizi dan lekuetan be: dautsala. Ermitea txorretxeari dautsala dago. Txarritokia etxeko hormeari dautsala dago izan leitekez gaur egun hondino entzun leitekezan erabileren adibide. Dautsala egon lokuzino bihurtu da, bat eginda, erantsita edo inkauta dagoala esateko.

Baina badauka beste adizki bat be, finkaturik iraun zain dauena: Autso! esaten da hitanoz hainbat lekutan, zuka Eutsi! esaten danerako, gipuzkera eremuan Tori!. Zer dan kontua, gero! Autso eta Tori, biak dira sortzez hi edo to tratamentukoak. Biak inperatiboak, aginte erako formak.

Autso edo autsa adizki zaharren azpian agarrar, sujetar esangurea dago, honako errefrau zaharrean argi agiri dana: Autso Txordon artz orri, ta nik ies daida (RS 422).

Eutsi aditz trinkoaren joko zaharra intransitiboa zan: nor/zer-nori/zeri erakoa. Eta autso aginteera-adizki horren egitura hori da, hain zuzen: hi hari autso. Mogelen denporan be ez egoan guztiz hilda adizki trinko honen argumentu-egitura zaharra: Korkamistea ta oni dautsazanak.

Mogelek bere alegietariko baten beste pasarte hau darabil: Autsa ogi zati bat!, hartu, eutsi, tori esangureaz. Bigarren honetan nori-nork egiturako bihurtu da aditzaren erregimena: hik autsa ogi zati bat.

Txakurra norbaiten kontra xaxatzeko be, txakur horri otxa! edo otsa! esatea be hondino entzuten da hainbat lekutan: Otxa hori ez da besterik, autsa aginteerako adizki zahar berbera baino, harean desitxuratuta.

Erion edo jarin aditzaren jokoaz sortua da dariola adizki adberbiala, eta berori da dirauen bakanetarikoa, sarriroen isurkari edo erdi isurkari izaerako izenakaz (negarra, malkoa, odola, bitsa, izerdia, txiza, mukia, kaka), gasezko edo usaimenezko izaerakoakaz (kea, hatsa, uzkerra, kiratsa, usaina) edota osterantzekoakaz. Gaitzespen esangurako izenakaz sarriago, baiespen zentzunekoakaz baino (poza, irribarrea).

Denporan atzerago joan ahala, beste adizki batzuk be loratzen dira, batez be herri literaturako generoan. Dario adizki soila, 3. perts. sing., Kandelarioetako errezitadu ezagunean: Kandelario, lario, hatxari ura dario Balada azpigeneroan be, harako Orbelak airez aire dalakoan, erion iraganekoa gorde da ondoko koplan: Ha ez zan ulia, / ezpazan urria, / ulondo bakotxeko / erion perlia (Orozkoko bertsino bat). Zeanuriko bertsino baten erion hori erinoz desitxuraturik kantetan eban lekukoak; adizki zuzenaren esangurea lausoturik egoan seinale.

Literatura idatzian beranduagora arte iraun dabe, oraineko ez eze, iraganeko adizkiok, baina 3gn pertsonakoak ia beti. J. Mateo Zabalaren hau lekuko: ta begi bietatik zara-zara eriozan negar anpullu [malko] gozoak.

Dariola hau, balio figuratiboan erabilitako hainbat izenegaz bihurtu da emonkor, dana dalakoa dariola egotea, persona batek larregiz edo ugariegi isurtzen dauen edo daukan zerbait adierazoteko. Adierazkortasun apartekoa irabazi dau dariola honek balio figuratiboz erabilitako izenekin batera. Eta ez bakarrik literatura idatzian; ahozko berbetan gehiago aurreratu dala esango neuke. Izen materialak dira batzuetan: dirua, urrea, baina inmaterialak sarriago: sua, haserrea, berbea, lotsea, guzurra.

Zerinakio da aditz jatorriko beste hitz bitxietariko bat. Zerinakio egon, zer egin jakin barik, zeri edo zein zeregini heldu edo oratu jakin barik adierazoteko erabilten dan hitz adberbiala da. Hitz konposatu horren oinarrian zeri nakion mende-perpausa dago, zeri ekin edo zeri ekin deiodan (ez dakidala) adierakoa, baina nakion lehen pertsonako adizki trinkoaz eregia. Azkuek Gernikan entzundakotzat dakar bere hiztegian: Ementxe naukazu, zeri nakio (V-ger), geroago itzulita eskeini ebana (Euskera 1934 (II): aqu me tiene usted sin saber qu hacer, litm. a qu me dedico. Gernikaldean neuk ez dot entzun, baina Bermeoko erabileraren lekukotasun bardinbagea eskeini deusku Begoa Bilbao biltzaileak: zeri nakion hasi ta gero dana akaba, zeri nakion zeri nakion, jan eta jan eta biberak akaba, hemen zagozan arte, zeri nakion jertsea egingo deustazu, aiuntamentuan be halan egoten dira, zeri nakion (Bermeoko euskara. Lexikoa eta esamoldeak, 2002). Eta bizkaierarik sartalderengoan be J. Manu Etxebarriak lekukotasun bikainak eskeini deuskuz Zeberio aldetik: Zeri nakio dagozala, norantza hartu ez dakiela, katu bat ikusi euden pago baten adapoan miau baten (Gorbeiako Ipuinak 1), Mariano zaharra be etorri jakun tartera han etxean zeinakio egon barik arrasti guztian (Gorbeiako Ipuinak 2). Nakion adizkia n menderagailu barik finkatu da lexikalizatu danean. Adizki honetan ohargarria da, bestalde, lehen pertsonaren gainean izoztu dala; hiztunak bere buruaz balihardu lez gorde dala hitz lexikala.

Ekin aditzaren adizkiak aginteera eremuan gorde dira batipat. Nakion horretan be agindu-mezu hori dago norbere buruari buruz: hasi naiten, ekin deiodan.

Azkuek Tolosan jasorikotzat eskeintzen deusku beste adizki bat, 3. pertsonakoa: Dakiola, gaztelaniaz honetara itzulita: «Dakiola, que siga trabajando».

Denporan atzera eginda, Mogelek behin darabilen gakiozan adizkia be gogoan hartzekoa da; hau be, aginteerakoa eta 1. pertonakoa, baina pluralez emonda: nakion singularraren plurala: Gakiozan aurrera! darabil idazle markinarrak, segidu daigun aurrera gaur esango gendukena adierazoteko.

Hakio aginteera adizki soila dogu azkenik: hi pertsonari zuzenduriko agindua. Denporan XVI. mendera atzeratuta, birritan gitxienez bai agiri da errefrau zaharretan, beti be agindu balioaz: Ar ezak maiatzean auntz baltzaren eznerean, / ta akio beti betsegien eznerean. (RS 411), Adin onari akio. / Emprende lo razonable (Garibai).

Eta amaitzeko, Mogelek bere Nomenklatura-n, hitz-zerrendan berezitzat dakarren berba bat gogorarazo. Honetara dakar: Sarrakijua sartu: Meterle el judo en el cuerpo. Sarrakioa, sekulako bildurra adierazoteko, ez da besterik, sar hakio aditzaren nominalizazinoa baino: bildurra, izua, ikarea sar hakio. Kasu honetan hakio ez da adizki trinkoa; aditz laguntzaile gisa erabilirik dago, baina aditz bera funtsean. Ez beki sarrakiorik gorputzean sartu behintzat eta ez gaitezan laudardar jarri.

Iturriko
2017-09-15

Gauza da ze, gainera, "eutsi" aditza dá, bere esangura propioan, erabilera aski murritzekoa. [1812] [>>>]

Ariztimuño (2020): "-irau- (> -iau- > -iu-)" [an adizkiak nola 'dirautzut' > 'diutzut']

Jarrai daigun kin haria zeintan ari ginén lehenda agértu Irulegiko eskua. Eta ari ginen gain evoluzioa tika "*eradun"-en forma plural regularrak ki erabilera irregularra on adizki berberak an interpretazio singularra, zein oraindik ari den nagusitzen an mendebaldeko hizkerak. Horretaz genioén hemen:

Ikusten genuen atzo nóla erabiltzen zirén flexio transitibo-datiboak an 1713ko gipuzkerá on Otxoa-Arin.

..., J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigu ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Adizki-sorta horretan, oso iradokigarria iruditzen zaigu noláko paralelismo handia existitzen dén arten gipuzkera hartako flexio plural horiek eta mendebaldeko flexio singularrak, halan ze inkluso hipotetiza liteke erlazio estu bat artén bi adizki-sorta horiek:

• dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  

• dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu

• dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza

• dirauzku > *diuzku ~ deusku

• ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus").

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigú gain goragoko evoluzio hori:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

noiz dioen (an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara", 2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Ariztimuño-k ere aipatzen ditú bi adizki plural hauek:

• diraust 'dizkit'
  

• diusku 'dizkigu'
  

nondik:

• dirauzku > *diuzku > diusku ~ deusku

Gauza da ze azken "deusku" plural regular hori joanen zén progresiboki okupatzen erabilera singularra, an oposizioa ki "deuskus" plural berria (zenbait hizkeretan erabiliko zén ber "deusku" an singularra eta plurala). [1811] [>>>]

Sorioneku...

 Sorioneku...

 ... aurkikuntza itzela. [1810] [>>>]

Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

Atzoko taula honetan:

ikusten genuen nóla Eibarren erabiltzen dirén "deuat/deunat" adizki objetu-singular regularrak (eta itxura guztien arabera, zaharrak), bitartean eta Antzuolan daukágun: "dostat/donat", eta Plazentzian "dostat/donat-dostanat), non forma singular-regular zaharrak doaz desagertzen aldé beste forma batzuk kin "-z- > -s-", zek, adibidez Antzuolak, berdin balio duté an forma singular eta pluralak. Genioenéz:  

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dira an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Beste era batera esanda, oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak. Gure ikuspegitik honek zeharo aldezten dú gure atzoko hipotesia ezen mendebaldeko singularrak derivatu dirá ti ekialdeko pluralak. 

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1809] [>>>]

Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

Genioén atzo ze ...

... "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Eta atzo ere ikusi ahal izan genuen nóla Antzuolan bái sartu den jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori an "hi"-ri zuzendutako forma objetu-singularrak (adizki horiek berdin erabiltzen dirén an plurala eta singularra), nahiz soilik an erabilera maskulinoa: "dostat/donat", bitárten Plazentzian sartzen hasi den an femenino singularrak ere (suposatzen dugu ze bidéz betiko mekanismo analogikoa):

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dirá an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Ohar gaitezen ze forma maskulino regular plurala izanen litzaké "deutzat/deutsat" ("dotzat/dotsat"), baina nola forma hori jada hartua baitzén an 3. personako "hari" singularra, akaso desanbiguatzearren, sortu dá "deuztat/deustat" ("dostat"), zein libre baitzen. 

"deuztat/deustat/dostat" horretan, agertzen zaigu jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori, eta haren ostean "-t-" bat ("dostat"), zein kasu horretan dén betegarri epentetiko hutsa.  Berriro ere gure "-t-" epentetiko zaharra.  

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1808] [>>>]

"deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

Atzokoan komentatzen genuen ze ...

... existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde diren forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz pluralak. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

• deuat

• deunat

zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

eta gauza da ze "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan-ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Modu horretan, "hiri deuat" adizkirako hasiko zén erabiltzen "hiri deuadaz" plural berriagoa, nola agertzen dén adibidez an beheragoko taula (Pedro de Yrizar (1980): "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona"):

Modu batera edo bestera (eta akaso faktore ezberdinek lagunduta) hizkera batzuetan geldituko zén "hiri deuat/deuadaz" (edo euren aldaeraren bat) eta "hari deutzat/deutzadaz" (edo euren aldaeraren bat), edo sinpleki "deutzat" (edo bere aldaeraren bat) hala an sigularra nola an plurala, zeren jatorriz pluralekoa baitzen.

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1807] [>>>]

Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

Atzokoan komentatzen genuen ze existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde dirén forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz plurala. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

• deuat

• deunat

zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

Hortaz, esan daigun ze Pedro de Yrizar-ek (1980) jasotzen ditú bi forma horiek an bere "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona", azpi honako azpititulua:

Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas [Yrizar, 1980:86]

Hortxe daudé, adizki batzuk kin "-z- > -s-" printzipioz plurala, eta besteak gabé "-z- > -s-" hori, zein akaso dirén jatorrizko singularrak. 

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1806] [>>>]

nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

Atzo ikusten genuén a oposizioa artén "deu(k)ot" objetu-singularra eta "deutzat/deutsat" objetu plurala:

Eta gauza da ze "deu(k)ot" horren kide plurala izanen zén "deutzot/deutsot", halatan non hauxe litzaké sorta plural osoa:

• deutzut / deutsut
  

• deutzot / deutsot
  

• deutzuet /deutsuet
  

• deutzet / deutset
  

zein, formalki bederen, bat datoz kin egungo mendebaldeko singularrak (zeini, leku eta adizki gehienetan, ez guztietan, gehitu zitzaieken "bukaerako "-z(a) > -s" pluralgile bat).

Baina, zéin izanen lirake azken adizki plural horien forma "regularrak"? Printzipioz, hauek:

• deuzut/deusut

• deuot

• deuzue/deusue

• deue 

eta hiri?

• deuat

• deunat

zein bai erabiltzen direla an euren forma regular sigularra, are gehiago indártuz gure herenegungo hipotesia ezen mendebaldeko singularrak derivatu dirá ti ekialdeko pluralak.

Ikus serie hau:

• Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas") 

• "deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596

• nik hura hiri "deuat/deunat", zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular singularra

• Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

• "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

• Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

[1805] [>>>]