Gogoratuz beste sarrera bat gain foku neutroak, non Cinque-k (1993) zióskun: "Under the same neutral focus intonation..."

Hasi garelarik mintzatzen gain foku neutroak, gogoratu nahi dugú ondorengo sarrera hau ere, non lotzen dirén azentu eta intonazio neutroa kin zabalera ezberdinetako foku neutroak:

• Cinque (1993) gain foku zabala: "The focus of IP is any constituent containing the main stress of IP, as determined by the main stress algorithm"

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez ze:

... (ari gara gain kokapená on azentu nuklearra, zein egon behar den barné foku zabal bat zeinen hedadura, ikusten denez, beste kontu bat da).

Eta baita ikusten genuen nóla Arantzazu Elordieta (an bere tesia titulatzén "Verb movement and constituent permutation in Basque", 2001:131-132) mintzo zitzaigun burúz ...

... the typical pattern observed in 'wide focus' [gure "foku zabala"] utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents of a sentence can be interpreted as focus. [Elordieta, 2001]

Jarraian, Elordieta (2001) dígu gogoratzen nóla Cinque (1993) dún erlazionatzen azentu neutroa (nuklearra) eta foku zabalaren hedadura:

The focus of IP [Inflectional Phrase, esan nahi baita esaldia] is any constituent containing the main stress of IP, as determined by the main stress algorithm [Cinque, 1993]

Genioenez, gauza bat dá azentu nuklearra, eta beste bat noráino hedatzen den foku neutroa zeinen barruan dén azentu nuklear hori.

Beraz, hor dauzkagú foku neutroak, zein izan ahal dirén zabalera ezberdinetakoak aráuz kontextua. [2375] [>>>]

Gogóratuz foku neutroak an SOV

Atzoko lau interpretazio fokalen inguruan, gogoratu nahi genuké gaur ondoko sarrera, non mintzo ginén gain foku neutroak an SOV ordena:

• Eta gero daukagú foku zabala edo neutroa (kin azentu neutroa, nuklearra)

Atzokoan genioén ze ...

... galdegaia edo foku enfatikoa (azentu enfatikoa, bereziki markatua, ez azentu nuklear soila, ez azentu neutroa) dá ber gauza zein foku estua.  

Gaurkoan gogoratu nahi dugu ze, horrez gainera, daukagú foku zabala edo neutroa, zein den ematen kin azentu neutroa, eta zeinen hedadura interpretatu ahal den nola:

I. Esaldi osokoa.

II. Predikatu mailakoa.

III. Objetu mailakoa.

Puntu horretaz, gogora daigun ondoko sarrera:

• Cinque (1993): "The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree" [informalki reformulatua ga Arantzazu Elordieta (2001)] 

Ikus daigun ondorengo textua ganik Arantzazu Elordieta gain definizioa on ordena neutroa edo ez-markatua (an bere doktore-tesia titulatzén "Verb movement and constituent permutation in Basque", 2001:130-131): 

..., Cinque proposes a universal sentence stress rule which will apply in every language provided that we know what the direction of recursion is in a language, and by using the concept of "most embeddedness". Cinque's algorithm may be informally formulated as follows:

The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree.

... This, in a head-initial language (VO), the complement will count as most embedded in a SVO order, since the complement is selected by the verb. Likewise, in a V-final language, the most embedded element in SOV order will also be the complement, as the language is left-branching. As a result, in both types of languages the complement receives the main sentence stress, as is conformed by the followwing data from Spanish (VO) and Basque (OV) (the words in bold face indicate the constituent bearing neutral stress):

(29a) Hoy los niños han cantado dos canciones nuevas.

(29b) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

The main sentence stress borne on the direct object in both sentences in (29) is tipically found in sentences occurring in the neutral order. As is well kwoun, neutral order is pronounced whith a neutral focus intonation (which we may now identify as main stress),...

(29b) represents the unmarked or neutral word order for the constituents of a simple transitive clause in Basque, SOV.

[Oinoharra ganik Arantzazu Elordieta: Keep in mind that I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence.]

(29b) has an interpretation according to which the entire sentence can be viewed as the focus phrase. But, in addition (29b) can also have two further interpretations, according to which only the VP abesti berri bi abestu 'sing two songs' represents the new information of the sentence, and a third reading, in which only the object phrase abesti berri bi 'two new songs' is interpreted as the information focus of the sentence. The three readings are given below (the intended focused constituent in each reading is marked in italics):

(30) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

I. "Today the children sang two new songs" 

II. "Today the children sang two new songs" 

III. "Today the children sang two new songs"  

In fact, the paradigm illustrated in (30) is the typical pattern observed in 'wide focus' utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents in a sentence can be interpreted as focus. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

Azpimarratu ze hor mintzo da gain azentu neutroa, ez-markatua, zein, ordena neutroan, interpreta liteken nola:

I. Esaldi osoko foku neutroa.

II. Predikatu mailako foku neutroa.

III. Objetu mailako foku neutroa.

eta baita orobat ze:

I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

hala nola, azkenik, ze Cinque-k aldarrikatzen dú bere azentu-araua nola universala.

Hortxe dugu foku zabala, neutroa, zein baitare interpretatu ahal da nola objetu mailakoa, nahiz ez izan bereziki markatua.

Hortxe foku neutroak an SOV. [2374] [>>>]

Ikus daigun nóla gauzatu ahal diren foku enfatikoa eta zabalera ezberdinetako foku neutroak an SOV ordena

Atzokoan ezberdintzen genituén bi foku-mota aráuz euren manifestazio prosodikoa (azentu eta intonazio markatua edo ez-markatua) eta baita aráuz euren zabalera posiblea (derrigor estua edo akaso zabalagoa):

Fokuez ari garelarik, gaur gogora ekarri nahi genuke ze euskaran existitzen dirá bi motatako fokuak:

• Foku enfatikoak (markatuak, azentu markatua dutenak, enfasi berezia, derrigor estuak,...)

• Foku neutroak (ez-markatuak, azentu neutroa dutenak, intonazio neutroa, euren zabalera kontextualki determinatzen da,...)

eta horietako bakoitza ager daiteké an SOV edo SVO ordena (O izanki elementu rhematikoena). 

Ikus daigun nóla gauzatu ahal diren foku horiek an SOV ordena erániliz ondoko esaldia:

• Irakasleak liburua ekarri zuen.

Hor:

1.: Irakasleak LIBÚRUA ekarri zuen. (Foku enfatikoa, azentu markatua, derrigor estua)

2.: Irakasleak libúrua ekarri zuen. (Objetu mailako foku neutroa, azentu neutroa)

3.: Irakasleak libúrua ekarri zuen. (Predikatu mailako foku neutroa, azentu neutroa)

4.: Irakasleak libúrua ekarri zuen. (Perpaus osoko foku neutroa, azentu neutroa)

Lehenengo adibidekoa galdegaia da, beste hiruretan ez dago galdegairik, baizik galdegairik gabeko ordena neutroa kin zabalera ezberdinetako foku neutroak. [2373] [>>>]

Foku enfatikoa eta foku neutroa gerta daitezké an SOV edo SVO ordenak (O izanki elementu rhematikoena)

Fokuez ari garelarik, gaur gogora ekarri nahi genuke ze euskaran existitzen dirá bi motatako fokuak:

• Foku enfatikoak (markatuak, azentu markatua dutenak, enfasi berezia, derrigor estuak,...)

• Foku neutroak (ez-markatuak, azentu neutroa dutenak, intonazio neutroa, euren zabalera kontextualki determinatzen da,...)

eta horietako bakoitza ager daiteké an SOV edo SVO ordena (O izanki elementu rhematikoena).

Foku enfatikoari deitu ohi zaió galdegaia edo foku estua, eta foku neutroari dei dakioké foku zabala an zentzua ze foku horren zabalera ez da argiki determinatzen, ezpada kontextualki (azentu neutro berberarekin ere, interpreta geinké perpaus osoko foku neutroa, predikatu mailako foku neutroa, edo objetu mailako foku neutroa). Guk, gorago lez, deituko diegú sinpleki "foku enfatikoa" eta "foku neutroa".

Gogora daigun, gainera ondorengo pasartea ti ondoko sarrera:

• SVO neutroa 

Horrá zenbait paragrafo non, alde batetik, aipatzen da Ortiz de Urbina eta bere planteamendu analitiko batzuk, eta bestetik, gure master-lanaren ondorio batzuk ("Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010:116-117): 

Hortxe daukagu, aukeran, SVO neutroa.

Eta gauza da ze SVO ordena neutroa ez da kontuan hartzen, ez da aipatzen an euskararen gramatikak, izanki, nola den, ezinbesteko ordena bat an euskararen garabidea. Berriro ere, ezbidea. [2372] [>>>]

Rebuschi, aipatuz Oyharçabal (1983): "...there has to be a strong pause preceding the focalized constituent in that construction [galdegai postverbala],..."

Atzokoan gogoratzen genuén ondoko aipua ti Euskaltzaindia, non euskal instituzio horrek aipatzen duén pausa bat zein egin beharko litzake artén aditz bat eta bere galdegai postverbala:

["mutzurdin" galdegai postverbala] oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik. [Euskaltzaindia, 1987]

Gaurkoan gogoratu nahi genuke beste aipu bat non, kasu honetan Georges Rebuschi-k (1991an euskaltzain urgazle eta 2002an ohorezko euskaltzain izendatua) aipatzen digú Beñat Oyharçabal-ek hari bidalitako komunikazio personal bat (Oyharçabal: 1980an euskaltzain oso izendatua), eta non azpimarratzen den ze...

...there has to be a strong pause preceding the focalized constituent in that construction [galdegai postverbala],... [Rebuschi, aipatuz Oyharçabal, "A Note on Focalization in Basque", 1983]

A strong pause. Horretaz esán ze, atzo genioenez,...

Gure ikuspegitik (ikus "Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010) pausa foniko hori ez da beharrezkoa,...

...eta ez da beharrezkoa 1) ez noiz aditz osteko informazioa dén enfatikoa, 2) eztare noiz aditz osteko informazio hori ez den hain enfatikoa, baizik gehiago, neutroa (nahiz halere izán informazio rhematikoagoa eta prosodikoki markatuagoa zein aditzaren informazio rhematiko edo akaso thematiko transizionala). [2371] [>>>]

Guk nahiago genuke deituko balitzaio, adibidez, azentu (intonazio) progresiboa edo diskursiboa (non geroko informazioa izan ahal dén enfatikoa edo neutroa ere)

 Galdetzen zuén atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

¿Zer da azentu zintzilikatzailea?
Niri ez zait ethorten concepturic burura nahizta bai ezagutu zintilikatu verbua.

Esker anitz Erramun zatio zure galdera eta interesa. 

Gauza da ze Juan Garziak erabili zuén "zintzilikatzaile" adjetibo hori (ikus ondorengo aipua) noiz reféritu ki intonazioa on aditza noiz gero datozén galdegai postverbalak:

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Hortaz, Juan Garzia referitzen da ki goranzko intonazioa zein aplikatuko zitzaion ki aditzaren azken vokala noiz galdegaia agertzen dén postverbalki (galdegai postverbala). Juan Garziak horri deitzen dio "zintzilikatzailea", gure ustez akaso zeren intonazio horrek utziko luké entzulea (edo irakurlea) zintzilik, alegia itxarotzen geroko informazio enfatiko hori, geroko galdegaia.

Gainera, postulatu ohi da ze, halako galdegai postverbaletan, egin behar da pausa foniko bat artén aditza eta bere geroko galdegai postverbala:

Piramideak dirá [pausa fonikoa] eraikuntza batzuk zein...

Juan Garzia ez da hor mintzo gain pausa foniko hori, baina korronte nagusia izan da esatea ze behar zén pausa foniko bat artén aditz bat  eta bere galdegai postverbala (saiatu ginen erakusten ze pausa foniko hori ez da beharrezkoa, an "Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010). Ikus adibidez ondoko aipua ti Euskaltzaidia:

["mutzurdin" galdegai postverbala] oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.[Euskaltzaindia, 1987]

Aditz-osteko pausa foniko horrek areagotuko luké aspektu zintzilikatzailea on intonazioa zein egokitu beharko litzaioken i-azken vokala on aditza, zeren pausa horretan zinez zintzilik egonen baitzén entzulea, itxaroten galdegaia.

Gure ikuspegitik (ikus "Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010) pausa foniko hori ez da beharrezkoa, halan ze intonazioa ez da derrigor izan behar hain "zintzilikatzailea". Guk nahiago genuke deituko balitzaio, adibidez, azentu (intonazio) progresiboa edo diskursiboa (non geroko informazioa izan ahal dén enfatikoa edo neutroa ere). [2370] [>>>]

Gure ikuspegitik ondo egokiagoa da azentu arrunta ki markatu aurrerako norabide rhematikoa, optatiboki

Genioen atzo ze, galdegai postverbalak seinalatzeko, azentu normala dá argiki jarraituagoa zein bi puntuak [:], eta berdin esan ahal da respektu apostrofoa (koma garaia) ['] eta baita respektu komak eurak ere [,]. Gogora daigun, puntu horrretaz, honako sarrera, zeintan komentatzen genuen nóla komek eta koma garaiek gehiago sugeritzen dutén pausa ezenez jarraitutasun fluitua (antzerakoa gertatzen da kin bi puntuak ere):

• Hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua 

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Gure helburutarako, bereziki interesgarria litzaké azentu akutua, zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa":

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, baizik soilik markátzen etorrerá on osagai rhematikoagoak (ezenez azentuduna), seinalatuz horrela norántza zuzendu behar den atentzio informatiboa (eta horrekin lotutako guztia).

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjuntzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa aldé ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute norántza progresatzen den informazioa. [Balbula, 2019]

Nolabait esan, azentu akutua litzaké azentu progresiboa, nola genioen an sarrera titulatzén "Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)":

Gauza da ze azentu akutuak, guk deitú "progresiboak", tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditzak on perpaus erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena.[Balbula, 2019]

Azentu akutu ez-derrigor zintzilikatzaileak, baizik sinpleki indikatzaileak (indikatzen dute norabide bululehena eta, hortaz, intonazio-molde burulehena, zein ez den izan behar derrigor zintzilikatzailea).

Horixe, gure ikuspegitik ondo egokiagoa da azentu arrunta ki markatu aurrerako norabide rhematikoa, optatiboki, noiz nahi den, noiz egoki ikusten den. Bai, azentu normala dá jarraitua, sinplea eta argia. [2369] [>>>]

Juan Garziak (2013) gero gogoratzen dizkigú "bi puntuak" [:] ("Astrofisika [zera/hau] da: ..."), baina ez azentu normala ("Astrofisika dá ..."), askoz jarraituagoa

Atzokoan ikusten genuen nóla Juan Garziak 2013an proposatzen zigún eranstea apostrofo bat aurrén aditza ki markatu galdegai postverbal bat:

Hortaz, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito? Ondo da, baina bigarren puntua dá: zéin seinale berezi? Zeren gauza da ze Juan Garziak bere 2013ko artikulu horretan ez dú jada soluziotzat aipatzen azentu normala (azentu akutua) baizik ... apostrofo bat [']!!

Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat ['] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean), hala seinalatzeko sintagma hori ez dela galdegai mintzagai baizik,... [Juan Garzia, 2013]

eta jarraian proposatuko digú beste bide bat:

Astrofisika [zera/hau] da:...

noiz askoz errazagoa, jarraituagoa eta normalagoa litzakén:

Astrofisika dá ...

azentu progresibo edo diskursibo sinple bat, zeintaz, dirudienez, Juan Garzia ahaztu egin den. [2368] [>>>]

2013an Juan Garziak jada ez du aipatzen azentu normala nola soluzio sinple, erraz eta evidentea ki saihestu seinalizazio-arazo berdin-sinple bat

Genioen atzo ze:

Puntu honetan gogoratu nahi genuké ondorengo aipua, non Juan Garziak (2013) ezin hobeto laburbiltzen duén arazoaren berezko izaera hutsala, esanez:

...arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito? [Juan Garzia, 2013]

Hortaz, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito? Ondo da, baina bigarren puntua dá: zéin seinale berezi? Zeren gauza da ze Juan Garziak bere 2013ko artikulu horretan ez dú jada soluziotzat aipatzen azentu normala (azentu akutua) baizik ... apostrofo bat [']!!

Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat ['] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean), hala seinalatzeko sintagma hori ez dela galdegai mintzagai baizik,... [Juan Garzia, 2013]

Esan nahi baita ze 2013an Juan Garziak jada ez du aipatzen azentu normala nola soluzio sinple, erraz eta evidentea ki saihestu seinalizazio-arazo berdin-sinple bat, baizik ze mintzo da burúz...

...apostrofo bat ['] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean),.. [Juan Garzia, 2013].

Eta are askoz hobe (eta, gure ustez, are askoz aipagarriago) iruditzen zaigú jartzea azentu normal bat gain aditza ki markátu optatiboki norabide rhematikoa (enfatikoa edo neutroa). [2367] [>>>]

Arazoaren berezko izaera hutsala

Puntu honetan gogoratu nahi genuké ondorengo aipua, non Juan Garziak (2013) ezin hobeto laburbiltzen duén arazoaren berezko izaera hutsala, esanez:

...arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito? [Juan Garzia, 2013]

Bai, horretaz mintzo ginen an 2022ko sarrera hau ere, zein gogoratzen dugún osorik:

• Juan Garzia (2013):"... arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?"

Juan Garziak dio an bere "Galdegaia aditzaren atzean" (2013):

Behin baino gehiagotan aipatu dudan moduan, definizio eta gisakoetan dago une honetan estandarraren barneko ezbaia, egitura sintaktikoak ez baitu halakoetan (oso) garbi uzten salbuespenei dagokien azpikodea aplikatu behar denetz, hots, galdegaia aditzaren aurrekoa izan beharrean atzekoa denetz hor. Izan ere, (azpi)kode alternatiboa aplikatu behar dela adierazten duen seinale bakarra ahozkoan halakoetan baliatzen den intonazio alternatiboa da, eta, idatzian seinale bakar hori galtzen denez, irakurleak, defektuz, kode arrunta aplikatuko du noski, eta ez salbuespenei dagokiena. Edo deserosotasuna eragingo dio, behintzat, irakurketa-zalantzak. Ikusi, esate baterako, segidako pare hau, egunotan irakurria:

Ilustrazioa da gizakiak berak eragindako heldugabetasunetik irtetea. Heldugabetasuna da beste norbaiten laguntzarik gabe bakoitza bere ulermena erabiltzeko gai ez izatea.

Horietan ados (samar) egonez gero, kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?

Guztiz ados. 

Oso-oso argi dirudi ze euskara estandarrak ezin du galdu halako aukera sintaktiko potente eta efektibo bat noiz, nahi izatekotan, kontua konpon liteken hain sinpleki nola jarriz azentu bat an aditza:

Ilustrazioa dá ...

Heldugabetasuna dá ...

Eta, zehazkiago mintzatuz, ez da galtzen soilik aukera bat, baizik bi aukera potente eta efektibo, hala nola ere guztiz beharrezkoak:

• SVO kin galdegaia an objetua.

• SVO neutroa kin informazio rhematikoena an objetua.

Azentua beti ere optatibo, betiko moduan.

Argi denez, arazoa konpontzen da ezin errazago bidéz azentu normal sinple bat noiz idazleak uste baitú ze azentu horrek errazten dú irakurketa. Zinez, hain sinple. [2366] [>>>]

Juan Garzia (2013): "...arbitrariotasunak eragindako irakurketa-eta interpretazio-zalantza etengabea da eragozpenik handiena libretasun bridagabean."

Genioén atzo ze baldin saiátu idazten galdegaiak batzutan postverbalki eta bestetan preverbalki (aráuz gure interes komunikatiboak), esan nahi baitá...

«batzuetan aditzaren aurrean eta bestetan atzean»

hortxe Juan Garzia-k esaten digu ze hori da kodea kentzea, eta ez kodea aldatzea. Gure ikuspuntutik, ordea, kodea aldatzea, eta baita kentzea ere, dá ezinezkoa bihurtzea idáztea estruktura bat (alegia, galdegai postverbala) zein aski normaltasunez erabiltzen den an euskara mintzatua, hala kolokiala nola formala, hala nola ere an idatzi zaharrak. 

Hori bái dela kodea aldatzea, hori bái dela kodea kentzea, larriki pobretuz kodea, larriki pobretuz hizkuntza, ezbidean barrena.

Juan Garzia-k planteatzen dú dilema bat:

• sintaxia guztiz irauli (emanez beti galdegai postverbala), hola ezárriz beste kode bat,  

ala

• arbitrariotasunak eragindako irakurketa- eta interpretazio-zalantza etengabea, ... libretasun bridagabean.
  

eta azken hori, dioenez, izanen litzaké eragozpenik handiena ki idátzi galdegai postverbalak:

Hala, bada, non eta «proposatzen» dena kodea irauli eta beste bat ezartzea ez den, arbitrariotasunak eragindako irakurketa-eta interpretazio-zalantza etengabea da eragozpenik handiena libretasun bridagabean. [Juan Garzia, 2013, ikus beherago an kontextu zabalagoa]

Horretaz, bi kontu. Alde batetik, kontextuak askotan, eta are gehienetan, esanen digú zéin den galdegaia, nola genioen an ondorengo sarrera, zein gogoratuko dugún osorik:

• Gehienetan kontextuak esanen badigu ere,...

Mintzo ginen atzo buruzki optatibitatea on azentu ortografikoak euskaraz, eta nóla azentuak jartzea edo ez jartzea ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia e-anbiguetatea, baizik nahikoa izan beharko litzakela idazleek iriztea azentuaren lagungarritasun interpretatiboa.

Eta gauza da ze Juan Garziak (jada aipatua hemen buruzki azentuak) behinda egín bere proposamen azentualak respektu galdegai postpositiboak, eta justuki segituan, izkin eginen die ki halako aukera azentualak an erabilera estandarra:  

Ez naiz noski notazio hori idazkera estandarrerako proposatzen ari, baina hori pentsatuz eskandalizatu den irakurleak kontu egin beza halakoei uko egiteko baldintza, hain justu, idatzizko kode jakin bati xuxen-xuxen darraizkion joskerak erabiltzea dela, eta bere intentzioaren araberako irakurketarik ezin duela eskatu gero, inolako markarik gabe ahozko lizentzia bat erabili badu. [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 162]

Hor, Juan Garziak damaigu halako azentuei uko egiteko baldintza: erabil daitezén galdegai preverbalak exklusiboki, jarraiki galdegaiaren legea. Baina, zorionez, ez dago kontua hain baldintzatua zeren gehienetan kontextuak esanen digu zéin den zentzua on informazioa, eta zéin den bere parte rhematikoena. Gainera, bistan da ze idazle zaharrek maiz erabili dituzté galdegai postverbalak ge azenturik.

Baina, egia bada ere ze idazle zaharrek normaltasun osoz erabili dituzte halako galdegai postpositiboak ge erábili inolako azenturik, ez da gutxiago egia ze halako azentuek laguntzen dute deskodetzen zéin den intentzio informatiboa e-idazlea, halatan ze, ez lirake hain beharrezkoak, baina bai ondo lagungarriak an euren optatibitatea.

eta, beste alde batetik, hala ezbalitz ere (kontextua ez balitz hain argigarria), oso errazki jar daiteke azentu normal bat adieráziz ze galdegaia bilatu behar da justuki aurrerantza ordezta atzerantza (bereziki hasieran oso lagungarri dateke halako azentuak jartzea). Beraz, hori balitz eragozpenik handiena (ki idátzi normaltasunez galdegai postverbalak), zinez oso eragozpen txikia litzake.

Ez, Juan Garzia-k planteatzen duén eragozpenik handiena ez da hori, baizik beste bat zein azalduko digún gerotxoago, beste bat zein, bere ustez, izanen litzake euskararen beste urrats bat galbiderantz. [2365] [>>>]

Hori bái dela kodea aldatzea, hori bái dela kodea kentzea, larriki pobretuz kodea, larriki pobretuz hizkuntza, ezbidean barrena

Hasten genuén atzo gure sarrera esánez:

Ikusi dugú atzo eta herenegun nóla Juan Garzia arduratu dén burúz nóla idatzi galdegai postverbalak, landuz zenbait idazpide, zeinen artean aurkitzen den guk erabilitakoa ki markatu galdegai postverbal horiek berdin nola ere bestelako material rhematikoak zein ez diren galdegaiak. Horretaz, zerbait gehiago ere idatzi du (mintzatuko gara horretaz aurreraxeago),...

Gaur mintzatuko gara burúz Juan Garzia-k idatiztako beste artikulu bat: "Galdegaia aditzaren atzean" (2013), publikatua an 31eskutik, non autorea berriro mintzo zaigun burúz nóla idatzi galdegai postverbalak. Artikulu hori, gainera, dá aurrerapen bat ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015), publikatua ga Euskal Herriko Unibertsitatea. Nola genioén an sarrera hau, artikulua hasten dá honela:

nondik azpimarratuko genuke hau:

... noiznahi galdegaia -ahozkoan aukerako izaten den bezala- idatzian ere esaldiaren amaieran kokatzeko kontuaz.

Bai, argi gera bedi ze mintzo gara gain estruktura sintaktiko bat zein aukerakoa baita ahozkoan.

Esan nahi baita ze Juan Garzia ez dabil saiatzen zabáltzen euskararen espektro komunikatibo estandarra ki estruktura potente guztiz erabilgarriak, eta areago guztiz erabiliak an ahozko euskara (kolokiala eta formala), baizik-ze, kontrara, bere ahaleginak gehiago bilatzen du ez dalila onetsi estruktura sintaktiko progresibo hori an euskara idatzia, zein, azken finean, amaitzen den izáten registro formala.

 Behin hori esanda (gogoratuta), ikus daigun gure (gaurko) intereseko zatia:

Eragozpenik handiena arbitrariotasuna da, kodeen etsai zuzena izaki. Izan ere, gauza bat litzateke kodea guztiz aldatzea («galdegaia beti esaldi-amaieran»), eta beste bat, oso bestelakoa, dena berdin libre uztea («batzuetan aditzaren aurrean eta bestetan atzean»). Ez noski izatez txarra delako beti libretasuna, baizik eta testugilearen askatasun arbitrario hori irakurlearen zalantzabide sistematiko bihurtu ohi delako. Kodea kentzea da hori, eta ez kodea aldatzea, eta kodea da informazio-trukearen bermea.

Beraz, noizta saiatzen ari garen idazten estruktura sintaktiko bat zein dén aukerakoa an ahozkoa, alegia noizta saiatzen ari garen normaltasunez idatzi daitezén galdegai postverbalak (esan gabe doa: noiz egoki ikusten den), edo bestela esanda:

«batzuetan aditzaren aurrean eta bestetan atzean»

hortxe Juan Garzia-k esaten digu ze hori da kodea kentzea, eta ez kodea aldatzea. Gure ikuspuntutik, ordea, kodea aldatzea, eta baita kentzea ere, dá ezinezkoa bihurtzea idáztea estruktura bat (alegia, galdegai postverbala) zein aski normaltasunez erabiltzen den an euskara mintzatua, hala kolokiala nola formala, hala nola ere an idatzi zaharrak.

Hori bái dela kodea aldatzea, hori bái dela kodea kentzea, larriki pobretuz kodea, larriki pobretuz hizkuntza, ezbidean barrena. [2364] [>>>]

Juan Garzia (1997): "Ez naiz noski notazio hori idazkera estandarrerako proposatzen ari, ..."

Ikusi dugú atzo eta herenegun nóla Juan Garzia arduratu dén burúz nóla idatzi galdegai postverbalak, landuz zenbait idazpide, zeinen artean aurkitzen den guk erabilitakoa ki markatu galdegai postverbal horiek berdin nola ere bestelako material rhematikoak zein ez diren galdegaiak. Horretaz, zerbait gehiago ere idatzi du (mintzatuko gara horretaz aurreraxeago), baina orain geldi gaitezen an bere jarrera burúz erabilerá on idazkera horiek an estandar idatzia:  

Ez naiz noski notazio hori idazkera estandarrerako proposatzen ari, ... [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez dago aldé, noski, nahizta halako azenturen bat ez erabiltzeak berekin dakarrén zurruntasun sintaktiko handia an idazkera, zeren jakin daigun ze...

... halakoei uko egiteko baldintza, hain justu, idatzizko kode jakin bati xuxen-xuxen darraizkion joskerak erabiltzea dela, eta bere intentzioaren araberako irakurkertarik ezin duela eskatu gero, ... [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Juan Garzia-k planteatutako aukera horretan, alegia:

azentu argigarri bezain sintaktikoki askatzaile bat versus zurruntasun sintaktiko handia

guk argi daukagu ze jartzen gara guztiz aldé erábili azentu diskursibo edo progresibo bat (noiz ikusi egoki), zeinekin lasai askoan idátzi euskararen sintaxi guztiak, noski. [2363] [>>>]

Juan Garzia-ren beste bi aukera grafiko desgaldegaitzaile

Atzokoan gogoratzen genuén Juan Garziaren azentu desgaldegaitzaile bat:

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Gaurkoan aipatuko ditugú Juan Garzia-k berak komentatutako beste bi aukera: 

Kontrako bidetik ere marka liteke, alegia azentu grabe batez adieraziz aditzaren aurreko sintagma ez dela kasu horretan galdegaia: 

Piramideàk dira ... 

edo bi prozedurak erabiliz: 

San Benitò bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Horiek ere desgaldegaitzaileak. [2362] [>>>]

Gogoratuz Juan Garzia-ren azentu desgaldegaitzailea

Genioén atzo burúz Zerbitzari-k aipatutako azentu desgaldegaigarri hori:

Horretaz mintzo izan dá Juan Garzia, nok aipatu baititú zenbait aukera azentual desgaldegaigarri (horien artean goragoko azentu akutua), nahiz ez duén aldeztu azentu horren erabilera. Guk azentu horren erabilera hedatu dugu ki egoerak non ondorengoa ez den galdegaia (baizik sinpleki informazio rhematikoagoa baina neutroa) edota ki egoerak non ezberdindu behar dirén erabilera prepositiboak (osagarri rhematikoagoa aurrerantza) eta postpositiboak (osagarri rhematikoagoa atzerantza), eta deitu diogu azentu diskursiboa edo progresiboa, baina, finean Juan Garzia-ren soluziobidea da, nahiz, diogunez, berak ez duén aldeztu azentu horren erabilera.

Eta gaur gogoratu nahi genuké gure beste sarrera bat, non komentatzen genuén Juan Garzia-ren azentu hori eta nóla genioen ze ber marka ortografikoa erabil litekén an beste kasu batzuk non helburua ez den desgaldegaitzailea, baizik soilik erakustea zéin den norabide rhematikoa, alegia norántza bilatu beharko dugún informazio osagarria, orohar prosodikoki indartsuagoa (nahiz izán azentu neutrala). Hortxe doa, osorik:

• Horrá azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilerá on azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an "Joskera lantegi" respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Hortxe dago halaber gure azentu progresiboa edo diskursiboa. [2361] [>>>]

Zerbitzari: "Arazo hori konpontzeko, Rubio jaunak proposatzen du tilde desgaldegaigarri batez markatzea Iparraldeko erabilera,..."

Gaur aterako gara ti gure aurreko ildoa arrén ekarri hona ondorengo komentarioa ganik Zerbitzari (an Erramun Gerrikagoitia-ren blogá deitzen Referentziak), zeintan, erantzunez preseski i Erramun bera, Zerbitzari mintzo da burúz arazoa on nóla bereiztu (eta interpretatu, eta intonatu...) galdegaia an esaldi idatziak non ordena ez den SOV, baizik SVO (ikus hemen):

Proposatzen duzu esaldi honen ordez:

"Hamasek Egiptoren eta Qatarren su-eten proposamena onartu du"

beste hau idaztea:

"Hamasek onartu du Egiptoren eta Qatarren su-eten proposamena".

Konponbide horrek arazo berri bat sortzen du, ordea, gure tradizio sintaktiko bikoitzaren dikotomiatik heldu dena (Iparralde/Hegoalde, edo, nahiago baduzu, Sortalde/Sartalde). Labur azalduko dut.

Hegoaldetarren ohiko erabileran, ahozkoan nola idatzian, aditzaren aurrean doana maiz hartzen da galdegaitzat:

Nork onartu du su-eten proposamena? > "Hamasek onartu du su-etena"

Iparraldean, aldiz, aditzarekiko posizioak ez du baitezpada determinatzen esanahia, halako maneraz non Iparraldeko tradizioan posible ezeze usaiako ere baden antolamendu hau:

Zer egin du Hamasek? > "Hamasek onartu du su-etena"

Erabilera edo ohidura sintaktiko bi horiek (Iparraldekoak eta Hegoaldekoak) elkarrekin talka egiten dute, inkonpatibleak dira, eta irakurleak ez badaki aldi bakoitzean zein paradigmatan kokatu behar duen bere burua esaldia xuxen dekodetzeko, zure proposamenari adiera bat edo beste bat eman diezaioke: 1) Hamasek onartu du baina enparauek ez dute onartu vs. 2) Hamasek egin duena izan da onartzea...

Ataka hori arazo gogor bat da euskal sintaxian, baina bakan edo inoiz ez da aipatzen, ez baita harrigarri jakinik zeinen abila den euskal intelligentsia linguistikoa ezikusi egiteko aflijitzen gaituzten gaitz handienei.

Arazo hori konpontzeko, Rubio jaunak proposatzen du tilde desgaldegaigarri batez markatzea Iparraldeko erabilera, eta, zure adibidera itzuliz, honela izkribatzea:

"Hamasek onartu dú Egiptoren eta Qatarren su-eten proposamena."

zeinarekin abisatzen zaio irakurleari "Hamasek" hitza, esaldi horretan, ez dela galdegaia.

Ikusten duzunez, Erramun, gutxien uste den tokian konponbide bati arazo berri batek darraio.

Patu tristea gurea, alafedea.

Zerbitzari.

 Horrá hari osoa:

Bai, sartzeke an diferentziak artén Iparraldeko eta Hegoaldeko usadioak respektu galdegai mintzatuak edo idatziak, egia da ze, hizkuntzaren garabidean, guztiz beharrezkoa da ze, hala mintzatuan nola idatzian ere, onar daitezen ordena progresiboak (enfatikoak edo neutroak), non esaldiaren parte rhematikoena, berriena, zehatzena (galdegaia izan ala ez) kokatzen den an bukaera on esaldia.

Zeren aipatu da ze halako SVO ordenak onartzeko arazo bat izan ahal da ze idatzian batzuetan orden ahoriek izan ahal dira interpretatiboki anbiguoak, eta gauza da ze horren soluziobidea izan ahal dá hain sinplea nola tilde bat erabiltzea noiz uste baitugu egoki finéz seinalatu norabide rhematikoa (delarik galdegaia edo bestelako elementuren bat zein den rhematikoagoa zein hitz azentuatua: horrela ere ondo ezberdin daitezke erabilera prepositiboak eta postpositiboak).

Horretaz mintzo izan dá Juan Garzia, nok aipatu baititú zenbait aukera azentual desgaldegaigarri (horien artean goragoko azentu akutua), nahiz ez duén aldeztu azentu horren erabilera. Guk azentu horren erabilera hedatu dugu ki egoerak non ondorengoa ez den galdegaia (baizik sinpleki informazio rhematikoagoa baina neutroa) edota ki egoerak non ezberdindu behar dirén erabilera prepositiboak (osagarri rhematikoagoa aurrerantza) eta postpositiboak (osagarri rhematikoagoa atzerantza), eta deitu diogu azentu diskursiboa edo progresiboa, baina, finean Juan Garzia-ren soluziobidea da, nahiz, diogunez, berak ez duén aldeztu azentu horren erabilera.

Guk, ordea, guztiz aldezten dugu ordena/azentu horren erabilera (noiz ikusi egoki), zeinekin euskara idatziak (eta berarekin mintzatuak ere) eginen zuén aurrerako salto ondo relevante bat. [2360] [>>>]

Baina noiz bilátu "igobide klasikoa" an Google, zér topatu dugu? Zero emaitza (aúrka "igoera klasikoa" kin 579 emaitza)

Atzo eta herenegun azpimarrratzen genuen ze:

Bai, "igoera" bat izan ahal dá:

Norabait igoz egiten den ibilbidea. [Elhuyar, 1993]

edo, bestela esanda, nonbaitera igotzeko bidea.

eta, ikusiz ze adiera hori ez da agertzen an "Euskaltzaindiaren Hiztegia", galdetzen genuen honako hau: ...

Hala ere, eta errepikatuz atzoko galdera, nóla esan behar genuke aráuz Euskaltzaindia?

Ba, ideia hori emateko, guk topatutako referentzia hurbilena izan dá "igobide" hitza, zek daukán bere sarrera propioa an "Euskaltzaindiaren Hiztegia" signifikátuz justuki: "igotzeko bidea", nola ikusi ahal dugun an ondorengo irudia:

Beraz, dirudienez, Euskaltzaindia-k nahiago luké "igobide klasikoa" ezez "igoera klasikoa". Baina noiz bilátu "igobide klasikoa" an Google, zér topatu dugu?

• "igobide klasikoa" 

• Ez da bilaketa honen emaitzarik aurkitu

Esan nahi baitá: zero emaitza, bat ere ez, berdin-berdin nola an "igotze klasikoa":

• "igotze klasikoa" 

• Ez da bilaketa honen emaitzarik aurkitu
  

eta oso ezberdin zein atzoko "igoera klasikoa":

• "igoera klasikoa"

• 579 emaitza inguru

Edonola ere, argi dago ze Euskaltzaindia-k bádu hor gogo eta jarduera proaktibo bat. Arazoa da ze, alde batetik, jarduera proaktibo hori dá arauemailea (izan beharko litzaké sinpleki sugeritzailea, nola genioen an "Aldez akademia iradokitzailea, ez araugilea"), eta beste alde batetik, gauza da ze jarduera proaktibo hori ez doa an norabide bereziki ona, baizik gehiago, an norabide nagusiki txarra, lexikoan ere. [2359] [>>>]