Ensunza (2001): "..., 'dira' eta 'lain' horiek normalean erabiliko ez genukeen hurrenkeran erabiliz."

Atzoko sarreraren harian, Martxel Ensunza-k, bere tesian ("Ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematiko-fisikoen irakurbidea", 2001, zeintaz jada mintzatu ginén hemen), oinohar batean komentatzen du ze "bi ta bi dira lau" eta "lau ta sei lain hamarr" sortzen dirá ti lekúaldatu lehenengoan aditza ("dira") eta bigarrenean postposizioa ("lain") ki posizio ez-ohikoak:

..., dira eta lain horiek normalean erabiliko ez genukeen hurrenkeran erabiliz. [Ensunza, 2001]

Eta gauza da ze, alde batetik, "da" edo "dira" edota, orohar, aditz aurreratuak izaten dirá ondo normalak an funtzio zehaztailea (foku zehaztailea), esan nahi baitá noiz bereziki zehaztu nahi dugún zerbait: ez soilik deskribatu, baizik zehaztu, eta erákutsi ze zehazten ari gara (gutxienez zenbait hizkeratan eta baita estandarrean ere).

Atzo etorri zirén zortzi.

Horrez gain, eta bestaldetik, "lain" postposizioa desdoblatu da, geldituz soildua an posizio aurreratu hori (gabé inguruko batere morfologiarik: "lau ta sei lain hamarr"), eta horrela ahalbidetuz irakurketa prepositibo eroso eta funtzional bat. Horrela joaten dira lantzén aurrerabideak, garabideak, zein ez diren baizik euskararen beraren mekanismoak, mekanismo propialak bezain universalak. [2192] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "59 = 7 X 8 + 3; eta irakurri genegi; 59 dira (ala "lain") 7 tol 8 ta 3

Atzo genioenez:

... azpimarratu nahi genuke nóla 1920an Bizkai-Aldundiak bultzatutako aritmetikak jasotzen duén beste saio ondo interesgarri bat ki adierazi berdintza horiek, alegia "lain" konparatibo desdoblatua ordéz "dira" edo "berdin":

Irakaslariari oharra: batzuetan lain be irakurri liteke. Onela: 4 + 6 = 10, irakurri daikegu: lau ta sei dira hamar; ala: lau ta sei lain hamar. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Halako tresna prepositibo horiekin erraztuko dirá kateak nola hau:

Eta hortxe daukagu: "lain" prepositiboa. [2191] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "4 + 6 = 10, irakurri daikegu: lau ta sei dira hamar; ala: lau ta sei lain hamar." [Esan nahi baitá "lain" konparatibo desdoblatua, ordéz "berdin" desdoblatua ere]

Duela sarrera batzuk ikusten genuén nóla Lopez Mendizabal hasten zen erábiltzen "berdin" hitza an modu prepositiboa ki adierazi berdintzak an expresio aritmetikoak (1913):

Eta gauza da ze erabilera berritzaile horietan sartu behar genuké orobat ondorengo erabilera ti "berdin" hitza an berdintza bat, zein dén erabilera prepositiboa (ikus ere hemen):

2 x(bider) 3 =(berdin) 3 +(ta) 3 = 6 [Lopez Mendizabal, 1913:24]

nahiz beheragoko expresioetan erabiliko dú "da..." edo "dira...":

Gure ikuspegitik, "berdin ..." horretan, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta oraingoan azpimarratu nahi genuke nóla 1920an Bizkai-Aldundia-k bultzatutako aritmetikak jasotzen duén beste saio ondo interesgarri bat ki adierazi berdintza horiek, alegia "lain" konparatibo desdoblatua ordéz "dira" edo "berdin":

Irakaslariari oharra: batzuetan lain be irakurri liteke. Onela: 4 + 6 = 10, irakurri daikegu: lau ta sei dira hamar; ala: lau ta sei lain hamar. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Ez al da zoragarria? Ez al da eredugarria? [2190] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "... euskal-esakerea zenbaizti-idazkerara eroatearren itz barri au asma bear izan dogu."

Hiru egun atzera, ikusten genuen nóla a autorea edo autoreak on liburuá "Euskal-Zenbakiztia" (1920) zúen edo zúten proposatzen tresna prepositibo bat (hitz bat) ki adierazi zatiketak:  

8 : 2 idazten dogunean,  ... irakurriko dogu zortzi zat bi.

zeintaz oinohar batean diotén:

Azketsi ostera be, irakurlea, baña euskal-esakerea zenbaizti-idazkerara eroatearren itz barri au asma bear izan dogu. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Hitz hori ("zat"), argi denez, derivatu da ti "zatitu" aditza, antzera nola "tol" derivatua zen ti "tolestu" aditza (ikus sarrera hau) akaso bilatuz tresna labur eta funtzional bat, nahiz, gure ikuspuntutik, bi expresio horietan inportanteena ez da hitza bera (zein, ondo pensatuta, izan zitekén edozein) baizik bere posizioa tartén zatigaia eta zatilea an posizio prepositiboa respektu bigarren zenbakia (zatilea). Horrexegatik da inportantea saio hori, eta aurrerapausu handia, zein gerora konsolidatuko zén an "zati" forma, gaur egun guztiz normaldua. [2189] [>>>]

Ehunekoak idazten dirá % 72, eta irakurtzen dirá "ehuneko hirurogeita hamabi", baina "1 metro" ez da idazten "metro 1"

Atzokoan galdetzen zuén Erramun Gerrikagoitia-k:

Esateraco daucagu

72 m (metro)
eta ere
72 %

¿Zelan iracurri 2.a?

Ehunekoetan idazten dá ehunekoen sinboloa (%) lehenago zein haren zenbakia:

% 72

 halan ze irakurketa egiten da jarraituz ordena sinboliko idatzia:

ehuneko hirurogeita hamabi

Puntu horretaz, ondoko informazioa irakurri ahal dugu an Euskara batuaren Eskulibiburua:

"Ehuneko hainbeste adierazteko marka, zenbakiaren aurretik jar bedi. Adibidez: % 5 = ehuneko bost" (Euskera, XVI, 1971 ).

Baina "1 metro" ez da idazten "metro 1", baizik berdin nola "1'5 metro", zein irakurtzen dén "bat koma bost metro" (ikus atzoko sarrera). Orduan, zergátik ez "bát metro" ere, eta beti ere aukeran. [2188] [>>>]

Zergátik ez dago irakurketa-aukera sinboliko hori kin "bat" zenbakia? Esan nahi baita, "1 metro" irakurri esánez "bát metro", an ber hurrenkera zeintan agertzen den

Atzokoan genioén:

..., gaurkoan aipatu behar dugu bát aitzindari ti esapideá "8 zati 2" an zatiketak, zein dén hain zuzen ere "8 zat 2", nola konprobatu ahal dugun an azken egunotako "Euskal-Zenbakiztia" (1920)

non erabiltzen genuén "bát aitzindari" ordéz "aitzindari bat", járriz "bát" artikulu interminatua ("bat" zenbatzaile zaharra) lehenago zein bere izena ("aitzindari") eta hola emánez jarraitutasun gehiago ki expresioa (zeren "bat" postpositibo horrek ulertu ahal da nola sintagma-bukaera, eta horrek batzutan ez du laguntzen ki jarraitu diskursoa erosoki). 

Eta gauza da ze, zenbakia erabiliz gero, honela idatziko da:

• 1 metro

• 1,5 metro

baina esatean, honela esan behar omen dugu:

• metro bat

baina

• bat koma bost metro

sórtuz hor tirabira bat artian "bat" postpositiboki irakurria  eta "bat koma bost" prepositiboki irakurria. Ikus nóla azaltzen den puntu hori an Euskaltzaindiko Jagonet gunea:

Beraz, bádugu idazkera sinbolikoa, bidéz zenbakia ("1 metro"), eta idazkera ez-sinbolikoa, bidéz letrak ("metro bat"), an kontrako ordenak, baina biak esan beharko liraké "metro bat", nahiz ez dugun ikusten zergátik idazkera sinboliko hori ("1 metro") ezin aukeran irakurri an ber hurrenkera nola idatzita dagoen:

1 metro = bat metro edo metro bat

eta erabiltzaile bakoitzak aukeratu dagiela zér nahiago duen an erabilera bakoitza. 

Izan ere, proposatzen zaiguna dá erabil daigula ohiko irakurketa textual postpositiboa an expresio sinboliko bat zein idazten den an kontrako ordena, eta ondo da irakurketa postpositibo hori aukeran egon dadin, baina, gure ikuspegitik, ez litzake izan behar derrigorrezkoa, horrela útziz bidea ki irakurketa jarraituagoak. Eman daigun beste adibide bat, akaso argiagoa, konsideratuz honako expresio sinbolikoa:

8 > 5

zein normalean irakurtzen dugún:

8 handiago 5

nahiz baita irakurri ahal dugún :

8, 5 baino handiagoa

Biak aukeran daude, nahiz, diogunez, normalean aukeratzen dugú "8 handiago 5". Zergátik ez dago aukera hori kin "bat" zenbakia? Esan nahi baita, "1 metro" irakurri esánez "bát metro", an ber hurrenkera zeintan agertzen den. [2187] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "8 : 2 idazten dogunean, ... irakurriko dogu "zortzi zat bi"."

Jarraituz kin gure asmoa ki aztertu nóla joan diren sortzen esapide matematikoak nola adibidez "8 ken 4" an kenketak, gaurkoan aipatu behar dugu bát aitzindari ti esapideá "8 zati 2" an zatiketak, zein dén hain zuzen ere "8 zat 2", nola konprobatu ahal dugun an azken egunotako "Euskal-Zenbakiztia" (1920):  

8 : 2 idazten dogunean,  ... irakurriko dogu zortzi zat bi.

Puntu honetan azpimarratu nahi genuke nóla "zat" zatitzaile horrek gauzatzen duén mejora funtzional handia respektu bere aurreko esapidea, zein aurkitzen dugun an Lopez Mendizabal (1913, ikus sarrera hau) eta erábiliz ber zatiketa (8:2):

8:2 irakurtzen da 8, 2'ek zatituba, edo 2, 8'an [Lopez Mendizabal, 1913:28]

Pasatu gara ti esapide postpositiboak eta etenduak nola "8, 2'ek zatituba" edo "2, 8'an", ki esapide prepositibo eta jarraitu bat: "8 zat 2". Aurrerakuntza dá ezin ukatzekoa. [2186] [>>>]

Nork irabazi du? Sinpleki esanda, denok

Gaurkoa hasteko, gogora daigun nóla atzo agertzen zitzaigún "-ko" sufijoa (ikus sarrera hau eta bere hurrengoak) an erabilera multiplikatiboa (an "Euskal-Zenbakiztia", 1920):

Obeto litzake seiko lau irakurtea (orrela da-ta), baña ez da au bere euskerazko itz-yoskera egokia. [Bizkai-Aldundia, 1920:29]

Bestela esan:

seiko lau (6 X 4)

esapide horrek mantenduko luké multiplikandoa lehenago ze multiplikatzailea, baina kokatuz zenbakia (zenbatzailea) an bigarren posizioa ("seiko lau") ordezta an lehenengoa nola an:

lau seiko

hau da, hasi beharko litzake irakurtzen ti bigaren zenbakia (4). Hori ikusita, proposatzen duté "tol" prepositiboa:

sei tol lau (6 X 4)

naturaltasun osoz.

Hortaz, "lau seiko" esapidea ez litzake egokia ki emán 6 X 4 zeren hasi beharko litzake irakurtzen ti azken zenbakia, halan ze hurrengo pausua justuki izanen zén esapide horri buelta ematea (pausutxo bat) ki lortu esapide hura zein Andoni Egaña-k komentatzen zuén adibidez hemen:

sei lauko (ki emán 6 X 4)

zein, euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea izanik ere,

• Andoni Egaña (2022): "Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen."

zúen kokatzen "-ko" sufijoa ostén bigarren zenbakia, justuki an bukaera on esapidea, eraginez arazo nabariak ti atzerakarga:

•  Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

• Andoni Egaña (2022): "Ditxosozko '-ko' biderkatzailea heltzen zenerako ..." [Finean, mintzo gara gain atzerakarga]

Soluzioa ondo etor zitekén ti "tol" tresna prepositiboa (prepositiboa respektu bigarren zenbakia) berdin nola adibidez ti "bidér" prepositibo multiplikatiboa (berriro respektu bigarren zenbakia), nola finean gertatu den, halan ze gaur, zorionez, esan ahal dugú naturaltasun osoz:

sei... bidér lau ... berdin hogeitalau

Nork irabazi du? Sinpleki esanda, denok. [2185] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "Obeto litzake "seiko lau" irakurtea (orrela da-ta), baña ez da au bere euskerazko itz-yoskera egokia."

Atzokoan irakurtzen genuén ondorengo hau buruz nóla leitu multiplikazioak:

Batzuek ikur ori (X) bidar irakurtea gura dabe, baña ez da ondo. Toleskun au: 6 X 4, ezin liteke sei bidar lau irakurri (ez dalako orrela), lau bidar sei baño. [Bizkai-Aldundia, 1920:29]

eta horren jarraian, hortxe agertuko zaigú "-ko" sufijoa an erabilera multiplikatiboa ("seiko lau"):

Obeto litzake seiko lau irakurtea (orrela da-ta), baña ez da au bere euskerazko itz-yoskera egokia. [Bizkai-Aldundia, 1920:29]

Bestela esan:

seiko lau (6 X 4)

esapide horrek mantenduko luké multiplikandoa lehenago ze multiplikatzailea, baina kokátuz numerala ("lau") an bigarren posizioa ("seiko lau") ordezta an hasiera, nola an:

lau seiko

zeinekin hasi beharko litzaken irakurtzen ti bigaren zenbakia (4). Hori ikusita, proposatzen duté "tol" prepositiboa:

sei tol lau (6 X 4)

naturaltasun osoz. [2184] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "Batzuek ikur ori (X) "bidar" irakurtea gura dabe, baña ez da ondo. Toleskun au: 6 X 4, ezin liteke "sei bidar lau" irakurri (ez dalako orrela), "lau bidar sei" baño."

Atzokoan hasi ginen irakurtzen beheragoko oinoharra (aterea ti "Euskal-Zenbakiztia, 1920), eta non, atzokoaren jarraian, egiten zaigún ondoko komentario interesgarria gain "bidar" esapide multiplikatiboa:

Batzuek ikur ori (X) bidar irakurtea gura dabe, baña ez da ondo. Toleskun au: 6 X 4, ezin liteke sei bidar lau irakurri (ez dalako orrela), lau bidar sei baño. [Bizkai-Aldundia, 1920:29]

Hor mintzo zaigú gain ohiko "bidar = bider" postpositiboa, zein kokatzen dén geroago zein zenbakia zeini egiten dion referentzia ("5 bidar 7"), adieraziz multiplikadorea, alegia zénbat bider errepikatu edo doblatu behar dén kantitate jakin bat, ondorengoa, zein dén multiplikandoa. 

Gauza da ze erabilera textual hori ez da batere flexiblea, oztopatuz ze erabiltzaileak koka dagién multiplikandoa an lehenago zein multiplikatzailea, esan nahi baitá oztopatuz ordena bat zein askotan nahiago izaten den. Besteak beste, horretaz ere mintzo ginen an ondoko sarrera (bereziki an textuko 1. puntua), zein gogoratzen dugún osorik:

• "bidér" bihurtu dá tresna prepositiboa

Aurreko bi sarreretan mintzatu gara gain "-ko" atzizki biderkatzailea eta bere sorrera abiátuz ti "o" erakusle zaharra. Baina, bestalde, baita erabili dá "bider" tresna, zein bihurtu dén tresna biderkatzaile prepositiboa, nahiz batzuetan ametitzen duén erabilera (eta intonazio) ez-prepositiboa ere. Esan nahi baita ze batzuetan (eta hala izanen zen lehenengo erabileretan) lotu ahal dugú "bider" hori kin bere aurreko kopurua, zehaztuz zénbat biderrez errepikatu behar dén bere ondorengo zenbakia:

• 5 bider 2
  

zein litzakén antzeko eredua nola:

• hirutan hogoi

edo are:

• hirur hogoi = hirurogei

Eta halaxe sortuko zén "5 bider 2" esamoldea ere (esánez zénbat bider errepikatu behar dén geroko kantitatea), non "bider" ez dén berezko tresna prepositibo biderkatzaile bat (intonatiboki lotzen da kin bere aurreko 5-a, eta ez kin bere osteko 2-a). Baina, ohi bezala, denborarekin, ikusiko zén ze erabilera hori ez zen hain funtzionala nola "bidér" prepositiboa, zeren, 

1.: alde batetik, "bidér" prepositiboa deslotu da ti bere erabilera literal zaharrena ("bost bider" = "bost aldiz"), orain prepositiboki signifikátuz ideia multiplikatibo abstraktuago bat, eragiketa multiplikatiboa. Eta justuki biderketa dá oso eragiketa matematiko flexiblea: "1500 (euro) bidér 12 (hilabete)" edo "12 (hilabete) bidér 2500 (euro)", nahizta lehenengo adibide horretan "bider" literal bat bihurtu beharko litzaké postpositiboa (izan beharko litzaké: "1500 (euro), 12 bider" zeren "1500 bider, 12" ez da hor irakurketa egokia), halan ze orohar kokapen postpositibo horrek oztopatuko luké biderketaren ulermen jarraitu, artikulatu eta efizientea, bereziki an biderketa minimoki konplexuak. Aitzitik, "bidér" prepositiboa deslotu da ti bere zentzu literal hori, onartuz edozein interpretazio eta posizio biderkatzailea (berdin ondo doá "1500 bidér 12" edo "12 bidér 1500"): esan nahi baita ze versio prepositiboa funtzionalki orokorragoa da, flexibleagoa.

2.: bestetik, goragoko estruktura horrek (5 bider, 24) huts egiten du noiz erabili nahi ditugún, adibidez,  unitateak an kantitate horiek, edo bestelako osagarriak. Aitzitik, "bidér" prepositiboa ondo doa hor ere:

• 5 egun bidér 24 ordu (an egun bakoitza)

eta areago noiz katea luzatu nahi dugún:

•  5 egun bidér 24 ordu (an egun bakoitza) bidér 60 segundu (an ordu bakoitza)

non, jada, "bidér" horren irakurketa ez-prepositiboa bihurtzen dá ondo nahasgarria, ondo eskertuz irakurketa prepositiboa. 

Hortaz, nahizta batzuetan ametitu irakurketa ez-prepositibo zaharragoa (hala erabiliko zén an bere sorrera), "bidér" jada bihurtu dá tresna prepositiboa (adieraziz operazio matematiko abstraktu eta flexible bat tartén bi faktore trukagarri segun gure interes komunikatiboa), eta justuki prepositiboa izaten da bere defektuzko erabilera eta irakurketa, zein dén funtzionalki orokorrena, flexibleena eta potenteena.

Horregatik gainditu behar zén ohiko irakurketa textuala, sórtuz oraingo "bidér" prepositiboa:

5 bidér 7 berdin 35

zein, sabuspenak salbuespen, dúen begiratzen aitzina ("bidér 7", prepositiboki) ordezta atzera ("5 bider 7", postpositiboki). [2183] [>>>]

Zéin litzake arazoa baldin orokortu balitz "tol" ordéz "bidér"?

Bueltaturik ki liburua titulatzén "Euskal-Zenbakiztia" (1920), zeintaz mintzatu garén adibidez duela 3 egun, báda han oinohar bat non, besteak beste, esaten dén ze:

Oraindaño, dakidanez beintzat, tol ez da euskeraz ezer izan. Baña euskal-esakera zenbakizti-idazkeraren mail edo kirira ekarteko, itz berriren bat-edo-beste asmatu bear. [Bizkai-Aldundia, 1930:29]

Alde batetik hartu dá "tolestu" ("doblatu", "plegatu", ikus sarrera hau) ki emán "multiplikatu", eginez zabalkuntza semantiko bat zein ez den bereziki ezberdina ti gertatuá kin adibidez "garatu", zein  momenturen batean hasi zen erabiltzen an kontextu orokorragoak, hedatuz bere esanahia eta gure ustez an modu oso egokia, gaur naturaltasun osoz erabiltzen delarik (ikus sarrera hau).

Seguruena irudituko zitzaigún oso normala (are regularra) baldin, funtzio multiplikatibo hori adierazteko, hartu balitz "toles" aditz-erroa ("5 toles 7") berdin nola hartu dirén beste erro batzuk an antzeko funtzioak (adibidez "5 gehi 7"), aurkitzen direlarik guztiz normalduak.

Kasu honetan, ordea, aditz-erroa ("toles") laburtu da, sinplifikatu da (beste mekanismo bat, sinplifikazioa, orokorki erabilia) an "tol" ondo ulergarria baldin erábili "tolestu" aditza. Zéin litzake arazoa baldin orokortu balitz "tol" ordéz "bidér"? [2182] [>>>]

"lei" (ti "legi" edo "ledi") eta, bide beretik, "leza"

Atzokoan mintzo ginén burúz ondoko adizkiok, zein finean ez dirén baizik sinplifikazioak ti euren versio batuak:

genegi (= genei) = genegike = geneike = geinke 

zeinen forma tripersonalak geldituko liraké honela:

genezaioke = geneioke = geneio

zenezaiekete = zeneiekete = zeneiete

eta solik erabiliz forma objetu-sigularrak (kin objetu singularrak eta pluralak ere):

genezaizkioke = genezaioke = geneioke = geneio 

zenezaizkiekete = zenezaiekete = zeneiekete = zeneiete

Iruditzen zaigú beste aukera interesgarri bat noiz hala nahi den (beti ere aukeran).

eta gaur gogoratu nahi genuke ze jada mintzatu ginén gain halako forma erlatiboki sinpleagoak, adibidez an beste sarrera hau:

• Eusebio Erkiaga: "Nork egin leza holako lanik?"

Aipatu genuén atzo "lezake" forma:

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dá bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

zein, genioenez, izanen zén printzipioz redundantea ("le-" eta "-ke" batera), eta diot printzipioz, zeren orobat erabil lei kin helburu pleonasmikoa. Edonola ere, zenbait hizkeratan errepikapen hori izan zeikén (zitekeen, zeikean) aukerakoa, hiztunak erabil leikelarik "lei" edo "leike" transitiboak segun bere helburu komunikatiboa, aukeratuz arten laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike").

Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":

le za > leza → lezake
le gi > legi → legike 

non, hizkera batzutan, bereziki 3. personan, "-ke" atzizkia geldi zeikén aukeran afin laburtu edo indartu expresioa (izan ere, 3. persona horretan ez zuen sortzen arazorik kin lehenaldia). Gerora, perifrastiko bihurtzean, "*ezan" aditza gamatikalizatuz joan zén nola laguntzaile (ez da bestela erabiltzen):

egin le(g)ike = egin lezake = egin ahal(ko) luke

Eta gauza da ze, "lezake" ere, noizbait erabili da gabé "-ke" an 3. persona hori ("leza" = "lezake"), akaso analogiaz, islatuz mendebaldeko "lei" = "leike". Ikus Eusebio Erkiaga euskaltzainaren erabilera hau ("Neurtitzak"):

Esan nahi baita: "Nork egin lezake holako lanik?

edota orobat an beste sarrera hau: 

• Zenbait hizkeratan existitzen dá "lei" vs "le(g)ike" eta "le(d)iteke"

Genioen atzo ze:

..., "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin da aipaturiko zentzua e posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua.

Geroago etorriko ziren aditz perifrastikoak, analitikoagoak, zatituagoak (zeinekin, aparte lortú sinplifikazio morfologikoa, lortuko zén aukera oparoagoa), eta eurekin aditz laguntzaileak, zein ez ziren baizik betiko aditz trinko zehatz batzuk, zein ziren ezberdinak segun euren erabilera transitiboa (adibidez, "egin") edo intransitiboa ("edin"). Horrela sortuko ziren, adibidez:

etor ledike > etor leike  (antzera nola "letorke")
ekar legike > ekar leike (antzera nola "lekarke")

halan ze aditz trinko jakin horiek (laguntzaile bihurtuak) erabiliko ziren askoz maizago zein lehenago. Eta akaso maiztasun horrekin, zenbait hizkeratan gordeko ziren erabilera zahar-laburragoak, zeren maiztasuna eta laburtasuna ez dira izaten bidaide desegokiak. Edonola ere, gauza da ze, diogunez zenbait hizkeretan, entzun ahal dira adizki potentzialak non ez den agertzen "-ke":

Ea bada, ez izu-bildurtu; arerioa txakur estu bat da; ausika egin lei, guk gura ez izan arren; tentau gaikez;... [Añibarro, Lore sorta espirituala, 1802]

non daukagun:

lei < legi < le gi

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitárten "leike" dén bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

Bestalde, "lei" forma orobat dagokio ki "edin" laguntzailea, nola konproba daikegun an ondoko pasartea (Juan Mateo Zabala an bere sermoiak, 1816-1833), non adizki hori agertzen den alternatuz kin "leike" (eta sermoi berean gorago daukagu "leiteke" ere an ber zentzua):

Egunean egunean dantzugu senarrai esaten: Ai Aita! Jaungoikoak emon eustan emazte bat, ezin beragaz bakerik egin leike: ain da temosea, ain da berbalaria ta min luzekoa, ain arrabiosea ze neure arimea galdu erazoten deust. Emazteak barriz diño: Jaungoikoak emoniko senar bat baukat, zeinegaz ezin bizitzarik egin lei; beti beti dago nire kontra, ezin ikusi nau, berbatxu bat egiten bot aserratuten da, ezin gusturik ezetan-bere emon deutsat. [Juan Mateo Zabala, Sermoiak, 1816-1833]

Hor dugú:

lei < ledi < le di

zeinen alternatibak diren "leike" (bisilabikoa) edota "leiteke" (batuko "liteke") trisilabikoa, non esan behar da ze "te" eta "ke" betetzen ari dirá ber funtzioa redundanteki, antzera nola an "litzateke" ("litzake"). Azpimarratu, azkenik ze, Zabala-k, bere sermoietan erabiltzen ditú "lei", "leike" eta "leiteke" formak, aukeran, hirurak ere. Esan nahi baita ze, "lei" forma zaharra, hor daukagu, bitxi, distiratsu, labur, eta aukeran.

Dirá aukerak zein batzuetan izan ahal diren gure interesekoak. Batzuetan edo akaso askotan. [2181] [>>>]

Bilatuz aditz-aukera sinpleagoak: "genegi = genegike" (obviatuz "-ke" sufijo potentziala)

Gaur egin nahi genuke ohartxo bat gain aditz-forma bat ("genegi" ordéz "genegike" non obviatzen dén "-ke" sufijo potentziala) zein erabiltzen den an liburua zeintaz air garen (1920ko "Euskal-Zenbakiztia": ikus adibidez atzoko sarrera):

Finean forma hori dá:

genezake = genegike = geneike = geinke = genegi = genei

zeinen forma tripersonalak geldituko lirakén honela:

genezaioke = geneioke = geinkio = geneio

zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

eta solik erabiliz forma objetu-sigularrak (esan nahi baitá kin objetu pluralak ere: ikus "J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik.""):

genezaizkioke = genezaioke = geneioke = geinkio = geneio 

zenezaizkiekete = zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

Iruditzen zaigú beste aukera interesgarri bat noiz hala nahi den (beti ere aukeran). [2180] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra "tol" irakurteko bidea hartu dogu."

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Behar zutén eta sortu zuten. Txapela kentzekoa (ikus "Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe"." edo "J.M. Agirre (2012): "anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…"").

Giro sortzaile hartan, Bizkai-Aldundia-ren textu horrek zioén beherago:

Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra tol irakurteko bidea hartu dogu. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Ildo horretan berean, gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera ere, non aipatzen genituén ondoko hitzak ti Fatamendi (1917): 

• Fatamendi (1917):  "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

nahiz, nola genioén an sarrera hori, normalean, ez den ezer berezirik asmatu behar, baizik soilik erábili hizkuntzaren beraren materialak eta mekanismoak: adibidez hizkuntzaren mekanismo desdoblatzailea, non elementu postpositibo bat hasten dén erabiltzen aurreratuta ere (ez al da hori oso mekanismo normala eta hain propiala nola universala?)

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Horixe da bidea, bide bizigarri bakarra. [2179] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "5 x 7 = 35; ... bost tol saspi dira ogetamabost."

Herenegun aipatzen genuén aritmetika-liburu bat zein Bizkai-Aldundia-k bultzatu zuen an 1920, bidéz bere Erri-Irakaskuntza-Batzordea, eta non hasi ginen ikusten novedade eta urrerapausu ondo interesgarriak (ikus ere atzoko sarrera) respektu lan aintzindaria ganik Lopez Mendizabal (1913, ikus adibidez hemen). Zehazkiago, ikusi genuén nóla agertzen zitzaigún "ken" esapidea (egun hain naturala baita) an kenketak (lagundua kin "-tik" ablatiboa an bere aurreko zenbakia: "zortitik ken 4 dira lau"), prestatuz bidea ki ondorengo aurrerapausuak (non erabiliko baitá "ken" prepositibo hutsa).

Horrá orrialdeá burúz multiplikazioa (edo toleskuna), zeintan agertzen dén beste berrikuntza azpimarragarri bat: "tol" tresna prepositiboa an tolesketak (aterea ti "tolestu") eta honela erabilia:

5 x 7 = 35

ta irakurri genegi: bost tol saspi dira ogetamabost.

Behar zutén eta sortu zuten. Txapela kentzekoa (ikus "Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe"." edo "J.M. Agirre (2012): "anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…""). [2178] [>>>]

"zortzi'tik ken bost dira iru" dá esapide artikulatuago bat non aditza (aditz-erroa: "ken") kokatu dén prepositiboki respektu bere osagarria (zein den bost), eta non zortzia eta bosta ez diren ematen jarraian, soilik banatuak kin koma bat (pausa bat)

Atzokoan azpimarratzen genuen a garrantzia zein, guretzat, eman behar zaion ki hasi erabiltzen aditz-erro bat (finean forma inperatibo bat: "ken" tikan "kendu", "ken egizu") afinda sortu adierazpide matematiko berri bat:

Ikusten denez, "ken" berri hori doá lagundua kin "-tik" an aurreko zenbakia. Iruditzen zaigú oso aurrerakuntza interesgarria respektu aurreko esamoldea, zein ikusi ahal dén an:

• Lopez Mendizabal (1913): "... 10, 5 gutxiago izango dira 5, 10-5=5"

Bai, oso aurrerapausu interesgarria.

Printzipioz, esapide hori ez da urruntzen ti ohiko erabilera:

8 - 5 = 3

zortzi'tik ken bost dira iru.

zeren "ken" hori lotua baitoá kin bere aurreko ablatibo hori ("-tik"). Baina, hala ere, dá lehenengo pausu bat ki sortu esapide artikulatuago bat non aditza (aditz-erroa: "ken") kokatu dén prepositiboki respektu bere osagarria (zein den bost), eta non zortzia eta bosta ez diren ematen jarraian, soilik banatuak kin koma bat (pausa bat), nola an goragoko esapidea ti Lopez Mendizabal:

zortzi, bost gutxiago izango dira hiru.

Errepikatzen dugú: dá oso aurrerapusu interesgarria zein ezin den minimizatu. [2177] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "zortzi'tik ken bost dira iru" (8 - 5 = 3)

Aurreko sarreretan ikusi dugú nóla 1913an gertatu zén lehenengo saio sistematikoa ki lándu esamolde matematikoak:

• Zéin da lehenengo liburua azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontextu bat?

hala nola ere ondoko artikulua ti Fatamendi an 1917:

• Fatamendi (1917):  "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

Gaur aipatu nahi genuké beste liburu bat, Bizkai-Aldundia-k 1920an argitaratua:

zein dén oinarritzen gain gorago aipatutako lana ganik Lopez Mendizabal:

eta non agertzen dirén aurrerapausu ondo interesgarriak, nola adibidez "ken" esamoldea an kenketak:

8 - 5 = 3

zortzi'tik ken bost dira iru.

Ikusten denez, "ken" berri hori doá lagundua kin "-tik" an aurreko zenbakia. Iruditzen zaigú oso aurrerakuntza interesgarria respektu aurreko esamoldea, zein ikusi ahal dén an:

• Lopez Mendizabal (1913): "... 10, 5 gutxiago izango dira 5, 10-5=5"

Bai, oso aurrerapausu interesgarria. [2176] [>>>]

Errepideak desdoblatu ahal dira, eginez nolabaiteko bi errepide, bakoitza an norabide ezberdin bat, eta sintaxibideak ere joan ahal dira gerota gehiago desdoblatzen, sortuz SOVO sintaxi mixtoa

Lehengo batean aurkitzen genuén "doblatu" aditza artén arrotzhitzak zein Erramun Gerrokagoitia-k aukératu noiz azaldu zér diren hitz horiek:

"doblatu" horrek, apárte "bikoiztu" edo "errepikatu", esan nahi dú "egin dobladura bat":

antzera nola "plegatu" aditzak esan nahi duén "egin plegadura bat":

edo "tolestu" aditzak "egin tolestura" bat:

Hor doá 3. adiera ti "doblatu" aditza:

eta adiera bat ti "plegatu" aditza":

edo 1. adiera ti "tolestu":

eta plegatua dena, desplegatu ahal da:

berdin nola tolestua dena destolestu ahal den:

justuki berdin nola doblatua dena, desdoblatu ahal den. Gainera, errepideak desdoblatu daitezke, eginez nolabaiteko bi errepide, bakoitza an norabide ezberdin bat. Eta nolabait horrela ulertu behar dirá euskararen desdoblamenduak, zeinen bitartez, alde batetik, desplegatzen baita tresna sintaktikoen potentzia guztia, eta bestetik, lortzen dirá aukera sintaktiko bikoitzak, desdoblatuak, bakoitza an norabide bat.

Bide batez esán ze, azken adiera hori ("desdóblatu errepideak") agertzen zaigú an estilo-liburua ti "Berria" egunkaria, nahiz kin asteriskoa (ulertzen dugú ze horrela agertzen da zeren Euskaltzaindiaren Hiztegia-k ez dakar aditz hori):

Eta bai, esan dugunez, zentzu batean, sintaxiak ere desdobla daitezke, garatuz, desplegatuz, destoleztuz edo desdoblatuz aukera burulehen potenteak, horrela bikóiztuz bideak, eta sortuz SOVO sintaxi mixtoa, zeinen inguruan gogoratu ahal dugún, adibide, gure sarrera-zati hau:

• Azentu diakritiko tonikoa ere

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia on herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Bai, garatuz eta eskainiz aukera burulehenak, horrela bikóiztuz bideak, eta sortuz SOVO sintaxi mixtoa. [2175] [>>>]