Txopi: "...albiste ona da, euskarak baduela baliabide ki konpondu arazoa."

Hona hemen Txopi-k atzo idatzitako komentarioa:

Dut nahi egin iruzkina buruz egutegia zein du atera udalak on Donostia ki urte 2019. Aipatu egutegia da benetan polita ta berezia. An bakoitza hilabete da kontatzen istorio txiki buruz hiria. Esaterako, non da kokatzen zuhaitz zaharrena on hiria. Edo zertaz ziren ipini tamariz arbolak an Alderdi Eder. Ere nola zen eraikin duela 200 urte erdialdea kin harriak on Igeldo eta Ulia eta abar, arte iritsi abendua, non da hitz egiten buruz Artikutza, zein da Donostia, nahiz egon an Nafarroa. Jakina, azalpenak dira ematen an euskara ta an gaztelera ta zoritxarrez, beti bezala da ulertzen ago errez an azken hizkuntza. Hori da albiste txarra, ordea albiste ona da, euskarak baduela baliabide ki konpondu arazoa. Zuek atera ondorioak.

MAIATZA:
Abuztuaren 31 kaleko 10. 12. eta 14 zenbakietako etxe luzangak 1813ko sutearen aurreko Donostia hartan nagusi zen Erdi Aroko partzelazio hertsiaren adibide ezinhobea dira.

Ta orain erderaz:

MAYO:
Las casas espigadas de los números 10, 12 y 14 de la calle 31 de Agosto son un ejemplo ideal de la constreñida parcelación medieval de aquel San Sebastián anterior al incendio de 1813.

Lehen testua da behar irakurri zenbait alditan ki ulertu, zeren besteak beste, da azaltzen an bukaera gakoa on testua. Aldiz an bigarren testua, bitartean dugu irakurtzen, dugu ulertzen informazioa ta ez dugu egin behar malabarismo ki erlazionatu alde desberdinak.

Bitartean ez dugu moldatzen hauek arazoak, erabilera on euskara da izango erabat txikia edo minoritarioa. Sozio-linguistak dute emango hamaika azalpen ta gainera ez dute izango arrazoi falta, baina denok dakigu -kontziente edo inkontzienteki- badela beste bat arrazoi.
Txopi

Bai, euskarak bádu baliabiderik ki konpondu arazoa. [417] [>>>]

Prozesua dá orokorra eta partikularra ere

Genioen an aurreko sarrera bat, jarráiki Euskaltzaindia, ze baliabide prepositiboen funtzio diskursibo nagusiak zirén: funtzio artikulatzailea afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta funtzio iragarlea afin efizienteki estrukturatu diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna.

Marko funtzional horren barruan, batzuetan diskursiboki komenigarria izan daiteke erabiltzea "a" baliabide burulehena afin aurkeztu sintagma absolutibo bat, baina ez dirudi halakorik behar denik noiz sintagma absolutiboa doa barrú beste sintagma prepositibo bat, demagun, inesiboa (nola plantéatu Josu Lavin-ek an aurreko sarrera):

an etxea zein esan nizun
an herriak eze ez dute argindarrik

Esan nahi baita ze ez dute ematen beharrezkoak forma astunagoak nola:

an a etcheac = etcheetan

Ez, nahikoa da:

an etxeak zein...
ki etxeak zein...
on etxeak zein...
gain etxeak zein...
burúz etxeak zein...
...

Bestalde, horiek-formak nola ondorengo hau (ikus orobat aurreko sarrera):

los de las casas

ez lirake bideratuko nola gaztelaniaz, baizik (puntu honetan) nola inglesez, erabiliz formak nola "those of", esan nahi baita "horiek on":

horiek on etxeak zein...

Prozesua dá orokorra eta partikularra ere. [416] [>>>]

Mendebaldeko euskaran "a" erakuslea prepositibo bihurtu da: "a etxea"

Eta aipatuz berriro a-artikulua on Adolfo Arejita titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Baina Bizkaialdeko euskerak ez eban beste euskalkien bardin jokatu. Bizkaieraz hirugarren graduko erakusle A formak jarraituko dau, baina erakusle-mugatzaileen arteko beste bereizpide bat indartu dau: tokiz aldatzea. Erakusleak izenaren ezkerretara jarri, aldi berean izen horri eskoian mugatzailea eransten jakola, erakuslearen gradu bardineko mugatzailea, hain zuzen ere. Horrela, hiru erakusleak heldu dira mugatzaile izatera, -au, -ori, -a, pluralean forma bikoitza dalarik, -ok/-ak.

Bizkaieraz erakusleak modu honetan erabiltzen dira gaur: oneek umeok, orreek gauzok, areek gizonak, au etxeau, ori maiori, a neskatillea... Egia da sarritan, erakusle eta mugatzaileak gradu berean ipintea ez dala betetzen leku batzutako euskeran (Gernikan, Mungian...), baina beste batzutan ondo zehatz, barriz (Ondarroa, Markina...). Badirudi gero ta indar gehiago hartzen doazela au umea, ori liburua ta antzeko formak [Arejita, 1985:146]

Hortxe dugu, beraz, "a" erakusle prepositiboa euskaran berez sortua, eta, esan gabe doa, erabiliz bere mekanismo propioa. Hortik soilik dago pausutxo bat ki (lortu) "a" artikulu prepositiboa, hain justu ber pausutxoa zein jada eman baitzen noiz pasatu zen ti "(h)a" erakusle postpostiboa ki "-a" artikulu postpostiboa. Esan nahi baita ze erabili behar da ber mekanismo propioa. [415] [>>>]

Ekialde-erdialdeko dialektoetan, erakusle berria: "hura"

Jarrai dezagun kin Adolfo Arejita eta bere artikulua ti 1985 titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Badirudi, funtzino-aldatze hori dala-ta [ikus herenegungo sarrera], 3gn graduko erakusleak indartu beharra izan dauala (bizkaieraz izan ezik), (H)URA forma hautatuaz. Lehenagoko (H)A(R) forma zaharrak seinalatzaile-indarra galdu eban ezkero, forma berezi indarbarritu bat behar eban nominatibo kasuan. Bestela, gizonA eta gizon A forman arteko nahastea sortzen zan.

Gaztelaniaz ere hirugarren graduaz bardin jazo da. Latineko erakuslea (ille) artikulu bihurtu zalarik, accu-ille forma indarberrituaren bitartez lortu zan gaztelaniaren erakusle barria: aquel. [Adolfo Arejita, 1985:145-146]

Inglesez bereiztu zirén "that" eta "the", gaztelaniaz "aquel" eta "el", eta euskararen ekialde-erdialdeko dialektoetan "hura" eta "-a". Baina gauza da ze euskararen eremuan ere, hain justu bizkaieran, prozesu orokor horrek berak izanen zuen aldaera propio ondo interesgarria, non, "-a" artikulu postpositiboa garatzean, ez zen sortuko "hura" erakusle postpositibo indartua, baizik "a" erakusle bera baina prepositibo bihurtua, nola ikusi behar dugu an hurrengo sarrera. [414] [>>>]

"a", nola "the": ez generorik, ez numerorik

Galdetzen du Erramun Gerrikagoitia-k an aurreko sarrera:

Gustatzen zait "A sorrera" hori. Baina nola litzateque plurala, esaterako "Las farmacias de Bermeo"?

Nola zioskun Euskaltzaindia-k an bere 2008ko "Testu antolatzaileak. Erabilera estrategikoa" gogoangarria, textu-antolatzaileen funtzio nagusiak dirá artikulatú eta iragarrí. Eta ezin nengoke adosago, bereziki respektu baliabide antolatzaile prepositiboak, horixe egiten baitute nagusiki: artikulatú afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta iragarrí afin efizienteki estrukturatu dezagun gure diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna. Finean, eta ikuspuntu batetik, bi funtzio horiek ez dira baizik bat eta bera: diskursoak askoz hobeto korritu dezan, erraztuz zer-eta komunikazioa.

Horrela "ki" batek edo "an" batek artikulatu eta iragarri egiten duté zentzu datibo-adlatibo-finala edo inesiboa on euren osagarriak, ahalbidetuz diskurso koherenteagoa, hala sintaktikoki nola interpretatiboki. Eta gauza da ze funtzio horiek betetzeko, ez dute behar ez generorik ezta numerorik ere ("ki etxea", "ki etxeak"; "an etxea", "an etxeak"). Berdin ere nola "burúz" edo "artén". Eta berdin ere nola "a" artikulua ere: "a-etxea", "a-etxeak".

Halaxe da inglesez ere, non, abiatuz tik 3. graduko erakusle singular "that", sortuko baitzen artikulu definitu orokor "the", zein balia daiteke hala singularrean nola pluralean: "the house", "the houses".

Gainera, euskararen kasuan daukagú ergatiboa, zeinen singularra bát dator kin absolutibo plurala, "ak" (ikus Josu Lavin-en komentarioa an aurreko sarrera), areago justifikatuz goragoko erabilera, "a", zein ezin den nahastu kin erabilera ergatibo bat.

Azkenik esan ze, printzipioz, "a" artikulatzaile-iragarlea soilik erabiliko litzake noiz konsideratu beharrezkoa (dá beste aukera bat), akaso askoz modu bakanagoan zein inglesez edo gaztelaniaz. [413] [>>>]

Nóla sortu ziren euskal artikulu definitu postpositiboak: prozesu propio bat

Ikusten genuen an aurreko sarrera nóla euskarak, bere artikulu definitu orokorrena sortzeko, "-a", zún ibili bere bide propioa, abiatuz ti bere 3. graduko erakuslea: "ha". Hori izan zen bide berbera zein segitu zuten, adibidez, inglesak edo gaztelaniak, baina, euskararen kasuan:

• Izanik jatorrizko "ha" erakuslea postpositiboa, handik derivatutako artikulu definitu berria ere izanen zén  postpositiboa:"-a", eta ez prepositiboa nola inglesez edo gaztelaniaz.
• Nola genioen hemen, partikula postpositiboek izaten duté joera handiagoa ki bihurtu sufijo (esan nahi baitá atxikiak) ezez partikula prepositiboek ki bihurtu prefijo (esan nahi baitá atxikiak): bide horretatik, euskal artikulua finean itsatsiko zen ki izena zeinen ostean zihoan, bitartean ze inglesez edo gaztelaniaz artikulu prepositiboek segitzen dute solterik.
• Euskararen kasuan, hirugarren graduko artikuluaz gain, sortuko ziren lehenengo eta bigarren graduko artikuluak ere, nahiz izan gerota gutxiago erabiliak.
• Euskararen eremuan, ekialde-erdialdeko dialektoek eta mendebaldekoak segituko zituztén bide ondo bereiziak noiz ezberdintzen erakusle zaharra eta artikulu berria, nola ikusiko an ondoko sarrerak.

Horrek guziak ez du baizik erakusten euskararen berezitasuna noiz burutzen bere prozesu propioa (eta universala ere) arrén sortu, kasu honetan, artikulu definitu postpositiboak. [412] [>>>]

Adolfo Arejita (1985): "...artikulu edo mugatzaileak erakusleetan dabela euren jatorria"

Itzuliz orain ki sorrerá on artikuluak, hor ere euskarak ibili ditu bide universalak, baina ez horregatik gutxiago propio. Honela mintzo zen Adolfo Arejita an 1985 burúz jatorria on euskal artikulu mugatzaileak an bere lana titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Gauza jakina da honezkero, izen sintagmei loturik erabili oi doguzan artikulu edo mugatzaileek erakusleetan dabela euren jatorria, eta latinetik erromantzeetara gertatu dan aldaketa berbera jasan dauala euskerak ere: (H)AU, (H)ORI, (H)A erakusleak, posizino enklitikoan erabilieran, artikulu balioa izatera heldu dira, -au, -ori, -a, latinetik erromantzeetara ille > el, le jazo dan beretsu. [Arejita, 1985:145]

Bide batez, Luis Lauzirika-k, beheragokoko komentarioan, ohartarazten dit nóla:

Ille formatik dator "el" articulua, baina "le" forma dativoa, nire eritziz, dator tik "illi", "ille"ren forma dativoa.

Bai, hala da. Eskerrik asko!

Izan ere, Adolfo Arejita aipu horretan ari da burúz frantsesaren "le" eta gaztelaniaren "el" artikulu definituak, biak ere erromantzeak, eta ez burúz "le" izenordain klitiko indirektoa on gaztelania, nola nik, gaizki, intérpretatu an sarrera honen aurreneko versioa. [411] [>>>]

"zein" erlatiboak: aukeran murriztaile, mugagabe, VO eta... gabén subordinazio-marka

Azken sarreran aipatzen genituén zenbait motá on "zein" erlatiboak (mota murriztailea, mota mugagabea, VO ordena an perpaus erlatiboa), zein, izanik ere ondo sustraituak (an sorrera berá on erlatibo horiek) eta izanik ere ondo interesgarriak diskursiboki, ez diren gomendatzen, baizik, gehiago, desgomentatzen:

Ikus: "Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aldiz, eta nola komentatzen genuen hemen, báda laugarren jatorrizko ezaugarri bát an "zein" erlatiboak zein bai aldezten den. Ari naiz burúz beharra ki erabili "-n" subordinazio-marka an perpaus erlatiboak, zein ez litzakén baizik zeharkako galderetako "-n" bera.

Dakigunez, zenbait autoreren lumetan, jatorrizko erabilera hori zabalduko zén ki erabilera arinagoak non ez zen itsasten halako marka subordinatiboa:

Ikus: Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile subordinatuak
edo:  Ez genuke eginen baizik segitu bidea zein zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek 

Sarrera horietan genioenez, aukerako "-n" subordinazio-marka erlatiboa dá beste aukera sinplifikatzaile interesgarri bat zein ez litzaken galdu behar. [410] [>>>]

Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik izan ahal dira azaltzaile-mugatu-OVak, halan ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VOak. [409] [>>>]

Atonizatuz (atono bihurtuz) galdetzaileak, adverbioak edo izenordainak sortu ohi dirá erlatiboak, preposizioak edo artikuluak

Aurreko sarreran ikusten genuen zéin zen bide tipikoa nondik sortzen dirén artikulu definituak (atonoak) tika erakusleak (tonikoak). Eta gauza da ze prozesu horrek bádu analogia argia kin sorrerá on erlatibo murriztaileak, nola "zein" (atonoak), ti euren kide galdetzaileak (tonikoak):

Ikus: Mekanismo propioak: zeharkako galderak an sorrera on zenbait eraikuntza erlatibo

edota kin sorrerá on zenbait preposizio (atono), nola "in" (edo, antzera, "an") ti euren pareko adverbioak (tonikoak):

Ikus: Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

Izan ere, prozesuaren buruan gertatzen dá reanalisi sintaktiko bat (erakuslea nola artikulu, galdetzailea nola nexu erlatibo, adverbioa nola preposizio), zein den islatzen fonologikoki an atonazioa on erakuslea, galdetzailea edo adverbioa.

Gogora dezagun eskematikoki zéin izanen zen prozesua nondik sortuko ziren nexu erlatiboak ti galdetzaileak: 

1:  Erlatibo korrelatiboa (galdera-erantzuna):

1.1: Zuzeneko galdera:

Zéin lagun etorri ziren atzo? Lagun horiek etorri dira gaur ere.

1.2: Zeharkako galdera, nondik etorriko litzake "-n" subordinazio-marka:

Zéin lagun etorri ziren atzo, eta lagun horiek etorri dira gaur ere.

2: Erlatibo anaforikoa:

2.1: Erlatibo oraindik tonikoa:

Gaur etorri dira lagun horiek, zéin etorri ziren atzo.

2.2: Erlatibo jada atonoa:

Gaur etorri dira lagun horiek zein etorri ziren atzo.

Ohartu ze, jatorri horren arauera bederen, perpaus erlatiboaren aditzak joko luke ki kokatu justuki atzén nexu erlatiboa, lein-ze atzerago.

Bestalde, komentatu ze, erlatiboen kasuan, bilakaera dá zerbait konplexuagoa ezez artikuluetan; izan ere, aurrena gertatzen da birrordenazio sintaktiko bat (dislokazio bat) arrén kokatu galdetzailea an posizio anaforikoa (pausu hau ez da beharrezkoa an bilakaerá on artikuluak zeren hasieratik ondo kokatuak dira), eta gero dator birranalisia, zein, diogunez, islatzen den an atonazioa on galdetzailea. [408] [>>>]

Nóla sortzen diren artikulu definituak ti erakusleak

Genioen an aurreko sarrera, ze, munduan zehar, artikulu definitu atonoak, nola "the", tipikoki sortzen dira ti erakusle tonikoak, nola "thát". Hans Adler hizkuntzalariak azaltzen digu nóla gertatzen den prozesua, gainetik bada ere, to get a feeling:

Modern Romance and Germanic languages have indefinite and definite articles, but their ancestors Latin and proto-Germanic didn't have them. It's easy to get a feeling for how the numeral one and demonstratives evolved into them.

Suppose we start with a language in which it is normal not to use articles:

(1) There is tree over there. Tree is tall.

[...] Sometimes you want to stress it's only one tree, and that the tree in the second sentence is the same as the one in the first sentence:

(2) There is one tree over there. That tree is tall.

Now it can happen that over the centuries, the style (2) of expressing things becomes more and more popular until finally using one;or that doesn't necessarily stress anything any more and style (1) falls totally out of use. At this point, the pronunciation of unstressed one and that becomes more and more careless, until it is distinguishable from stressed one; and that:

(3) There is a tree over there. The tree is tall. [Hans Adler]

Bai, hasieran hiztunak egin nahi izaten dú referentzia explizitu bat ki jada aipatutako "tree" zehatz eta definitu hori, eta horretarako erabiltzen du erakuslea: "thát tree", zein baita tonikoa, eta zein, funtzio diskursibo horretan normalizatu ahala, joango den bilakatzen artikulu berezitu atonoa: "the tree". [407] [>>>]

Inglesezko "the" artikulua ez da baizik "that" higatu bat

Genioen an aurreko sarrera nóla munduko hizkuntzetan ez den batere arraroa koexistitu daitezén hitz-aldaera ezberdinak an erabilera sintaktiko berezituak. Horren adibide bat dirá inglesaren "that" erakuslea eta "the" artikulu definitua; eta beste bat, inglesezko "one" numerala eta "a" artikulu indefinitua. Irakurtzen dugu an Wikipedia:

Articles have developed independently in many different language families across the globe. Generally, articles develop over time usually by specialization of certain adjectives or determiners, and their development is often a sign of languages becoming more analytic instead of synthetic, perhaps combined with the loss of inflection as in English, Romance languages, Bulgarian, Macedonian and Torlakian. [Wikipedia]

Interesgarria da azpimarratzea nóla artikulu definituak eta indefinituak garatu dirén independenteki an anitz familia linguistiko barrén mundua. Gainera, bádira garabide tipikoak:

Definite articles typically arise from demonstratives meaning that. [Wikipedia]

eta:

Indefinite articles typically arise from adjectives meaning one. [Wikipedia]

Bai, inglesezko "the" artikulu definitu orokorra ez da baizik "that" erakusle singular higatu bat, berdin nola "a" artikulu indefinitu singularra ez den baizik "one" numeral higatu bat, halatan ze, egun, hitz beraren bi aldaera ezberdin koexistitzen dira an erabilera sintaktiko eta semantiko berezituak (specialization). [406] [>>>]

"lein" dator ti "lehen" nola "zein" datorren ti "zeren"

Aurreko sarreran genioen nóla "lein" hitza (1 silaba) dén derivatzen ti "lehen" (2 silaba), eta nóla halako aldaera laburtuak izan ahal dirén bereziki egokiak (eta are beharrezkoak) ki sortu nexu sintaktiko espezifiko, arin eta funtzionalak.

Munduan zehar, bestalde, ez da batere arraroa ze koexisitu daitezen hitzen forma higatuagoak eta euren kide gutxiago higatuak an erabilera sintaktiko (edo morfologiko) ezberdinak.

Euskaran, konsidera dezagun "zein" galdetzailea, zein gerora bihurtuko baitzen "zein" erlatiboa ere. Gauza da ze, hain justu "zein" galdetzaile eta erlatibo hori ez da baizik "zeren" higatu bat, nola konproba dezakegu konsultatuz gure hiztegi referentziala:

zein: Etim. De "ze(r)en", en composición "zen-" (cf. zenbat, etc.). [Orotariko Euskal Hiztegia]

Hots, "zein" forma guztiz normalizatua sortu dá segituz ber bide fonologikoa nola "lein". Esan nahi baita ze, "lein" dator ti "lehen" nola "zein" datorren ti "zeren". [405] [>>>]  

"lein-ze..." (2 silaba) versus "lehenago ezik..." (6 silaba)

Azken sarreran aipatzen genuen Gilen-ek emandako adibide bat non agertzen zén "lein" hitza ki esan "lehen". Eta gauza da ze halako aldaera formalak izan daitezké ondo interesgarriak afin adierazi adiera (erabilera) sintaktiko espezifikoak.

Adibidez, "lein-ze" erabil liteke espezifikoki ki egin konparazioak:

lein ezik... = lein-ze...

non, ageri denez, "lein" hori ez den baizik "lehen" laburtu bat (silaba bat gutxiago), eta non "ze" hori ez den baizik bat-forma laburtu ti "ezik" (beste silaba bat gutxiago), halatan ze "lein-ze" horrek ematen digú bi silabako konparatibo espezifiko eta matizatu bat.

Izan ere, gauza ona da (eta ez gutxitan erabakiorra an erabilera) ezen nexu sintaktikoak izan daitezén arinak, eta ez astunak. Nexu sintaktikoak erruz erabiltzen dira, etengabe ere, eta baldin astunak, bihurtu daitezke nola hesiak zek oztopatu fluitu diskursiboa. Ez da berdin aukeratzea: "lehenago ezik..." (6 silaba) edo "lein-ze" (2 silaba): bigarrena (laburragoa, arinagoa) izan beharko litzaké forma orokorragoa, bitartean ze lehenengoa (luzeagoa) geldi liteke tzat erabilera askoz-askoz-askoz enfatikoagok, non akaso oso-oso-oso bereziki azpimarratu nahi dugun konparatiboa (akaso silabaz silaba ahoskatua). 

Agerikoa (estatistikoki aisa konprobagarria) da nóla, munduko hizkuntzetan zehar, nexu sintaktiko erabilienak ondo laburrak izaten diren, gehienetan monosilabikoak. Gauza da ze maizatasunak higatu egiten ditu halako hitzak, eta utzi behar zaie bilatzen euren versio arin funtzionalena. Nola genioen hemen, beharrezko baliabide burulehenak ezin dira izan edozein, bereziki noiz maiz erabiliko diren. Formak baldintzatzen dú funtzio posiblea, baldintzatzen dú funtzionalitatea. [404] [>>>]

Hain bertan nola ondo ahaztuak, gutxi preziatuak, eta gutxiago landuak, nahiz izan harribitxiak

Aurreko sarreran Txopi-k zioskun ze, euskal baratze sintaktikoan, behar dira landatu eta gero landu edonongo fruitu eta produktuak afin izan dadin hain sintaktikoki efiziente eta, azken buruan, hain komunikatiboki eraginkor nola beste edozein baratza zein dén aukeran. Gogoratu behar dugu ze ari gara burúz komunikazio artikulatu, fin eta potentea, zein dén, bistan denez, zerbait zein landu behar dén ondo.

Hortaz, azpimarratu nahi nuke ze, euskal baratzean bertan, bádaude jada, eskura, hainbat fruitu, produktu eta teknika, hainbat baliabide (akaso morfologian ezkutaturik, baina hortxe), estruktura eta mekanismo morfosintaktiko, zeinekin, eta behinda ondo landurik, euskal baratzea heldu liteke ki kotak on efizientzia eta eraginkortasun sintaktikoa aisa konparagarriak kin beste edozein hizkuntza sintaktikoki aurreratu zein mintzo den an mundua.

Gilen-ek (azkenaurreko sarreran) eskaintzen digú ondorengo adibide ederra, zein, jakina, eskertu nahi genioke, berdin nola Txopiri bere gogoeta:     

Aroztegian butz egin zak lein ezik burña aŕ. [A EY III, 174]

Hortxe bertan, adibidez, daukagu euskal baratzeko fruitu eder bat: "ezik..." konparatiboa, zein den produktua ti "ez + partitiboa", zein noizbait hasiko zen erabiltzen postpositiboki, eta zein, euskal baratzeko txoko batzuetan, joan zen evoluzionatzen eta zabaltzen ki erabilera prepositiboak ere (nola edo hala erlazionatuak), zeinen artean aurkitzen dugu goragoko konparatibo burulehena: "lein ezik...+ aditz-erroa".

Gilen-en adibide horretan biltzen da euskal baratzearen potentzialitatea, potentzialitate itzela, arrén joan eraikitzen baliabide eta estruktura gerota burulehenagoak eta arinagoak arartez material eta mekanismo morfosintaktiko propialak. Hortxe bertan daude, askotan esku-eskura, oinarrizko materialak eta oinarrizko mekaniskoak, hain bertan nola ondo ahaztuak, gutxi preziatuak, eta gutxiago landuak, nahiz zinez izán harribitxiak. [403] [>>>]

Mekanismo sintaktiko garatzaileak, edonongoak

Mintzo da Txopi an azken sarrera gain euskal baratza:

Berriro dut esango, gure euskal baratzak ez badu nahikoa elikagai, hiztunak ditu erabiliko ondoko baratzak, beraz hobe dugu landatu lehenbailehen falta diren fruitu ta barazkiak, konplexurik gabe! Eta lasai, ditugu euskaldunduko horiek produktuak, nola egin genuen bere garaian kin babarrunak on Tolosa, piperrak on Gernika eta Ezpeleta, papak on Araba edo alkatxofak on Nafarroa. Den-denak euskal produktuak. Eusko Label. [Txopi]

Gauza da ze, berdin nola matematika ez den inongoa, baizik edonongoa, horrela ere dira edonongoak hizkuntzen mekanismo sintaktiko garatzaileak.

Gero, mekanismo horiek behar dira inplementatu (gradualki) kin material linguistiko konkretuak eta abiatuz ti aukera konkretuak: hor sartzen dira aspektu lokalagoak on prozesu bat, zein berez dén universala. [402] [>>>]

Jarri tomatea hantxe non katuak egin siesta

Gaur goizean, Aizu! aldizkaria irakurtzen nengoelarik (2015eko uda), begitara salto egin dit ondoko komikiak:

Hor, goiko partean, dio:

"Katuak non egiten du siesta? Han jarri tomatea" [Jakoba Errekondo]

non dauzkagu bi esaldi korrelatibo ("non?... han") zeinen aurrenekoak (galdera horrek) funtzionatzen du nola perpaus erlatibo murriztaile bat (izan ere, halakoxe esaldi korrelatiboetan dago hazia on perpaus erlatiboak kin anaforiko galdetzaileak):

Jarri tomatea hantxe non katuak egin siesta

Bai, galdera-erantzun estruktura korrelatibo horiek daude an jatorria bera on perpaus erlatiboak kin anaforiko galdetzaileak, zein jatorri horretan izanen ziren murriztaileak, perpaus erlatibo murriztaileak. [401] [>>>]