Nondik nora mailegatu ohi dira baliabide estrukturalak?

Azter dezagun turkieraren kasua respektu perpausak kin aditz deklaratiboak.

Turkierak bádu perpaus konpletiboak egiteko modu regresibo zahar bat, zeinen arabera perpaus subordinatua kokatzen baita aurrén aditz nagusia. Hor, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá ez-finitua (non-finite verb), hau da, nolabait esan, aditz nominalizatu bat. Gutxi gora-behera litzaké honela:

1.: Gizonak niri Ayse-k liburua irakurria esan zidan.

Horretaz gain, turkierak garatu du "ki" baliabide prepositiboa afin lotu perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia. Atzekalde horretan, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá finitua; hau da, ez da joanen nominalizaturik, baizik jokaturik, nola doán aditz nagusia. Da honelatsukoa:

2.: Gizonak niri esan zidan ki Ayse-k liburua irakurria zuen.

Beraz, "ki" horrek eskaintzen du mekanismo sinple bat zeinekin kokátu perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia; eta hori komunikatiboki oso lagungarria dateke, bereziki noiz eman nahi diren perpaus konpletibo luze edo konplexuak (aurreko bi adibide horiek daudé moldatuak ti artikulua on Matthew Dryer titúlatzen "The positional tendencies of sentential noun phrases in universal grammar").

Horretaz, bi kontu:

1.: Nóla lortu du turkierak bere "ki" prepositibo hori?

Ba, mailegatuz "ki" hori ti hizkuntza persiar indoeuroparra (sintaxi postpositiboak errazago hartu ohi dituzte mailegu prepositiboak ezez alderantziz: mailegu sintaktikoen norabide-asimetria hori dá beste zantzu bat zek erakusten du garabidea). Bai, "ki" hori dá mailegu estruktural bat, nola izan daiteken euskararentzat mailegatzea "ke" baliabide prepositiboa ti gaztelania (izan ere, persieraz, "ke" erabiltzen dute, eta ez "ki").

Turkierak persieratik mailegatu dú "çunku" baliabide prepositibo kausala ere.

2.: Bi eredu horiek koexistitu egiten dira (eredu postpositibo eta prepositiboa).

Dio Larry Trask-ek, erantzunez ki komentario hau:

[Komentarioa] I read that the modern Persian for "and" is "va": compare Arabic "wa" = "and".

[Trask-en Erantzuna] Yes, and Turkish "and" is likewise borrowed from Arabic. Turkish has no native word for "and" -- a fairly common state of affairs in SOV languages, I think. Turkish has also borrowed the Persian complementizer 'that'. This has not ousted the native patterns for making subordinate clauses, which are non-finite (participial) in nature; rather, the two patterns coexist, with a good deal of functional and stylistic specialization.

Bistan da, mailegu estrukturalak aspalditik datoz, eta, dirudienez, SOV hizkuntzak dira mailegu estruktural horien hartzaile zaharrak.

Bestalde, turkieraz, "ki" hori erabiltzen dute nola baliabide erlatibo prepositiboa ere, baina soilik an modu ez-murriztailea, nahiz persieraz "ki" horiek izan ahal diren murriztaileak ere. Izan ere, turkieraz, perpaus erlatibo murriztaileak derrigor joan behar dira aurrén euren referentzia nominala (aurrekaria). Alde horretatik, asko garatu liteke turkiera.

Badirudi hor bádela antzekotasunik artén turkieraren eta euskararen egoera: bietan garatu baita erlatibo prepositiborik zein aski gutxi erabiltzen dén respektu joku komunikatibo aberatsa zein eskaini lezaketen.

Euskaran, bistan da, egon da mugimendu purista indartsu bat zek oztopatu du garapen soziala on bide progresiboak. Eta turkieran? [89] [>>>]

Esaldi deklaratiboak: hemen, Berrian eta Japonian

Erantzunez a Erramun Gerrikagoitia buruz hemengo galdera bat.

Definituko dugu hemen esaldi deklaratiboak nola hóriek osatuak per aditz deklaratibo nagusi bat (verba dicendi, hala nola "esan", "erakutsi", "pensatu", ...) eta perpaus suborbinatu konpletibo bat zeinen marka izaten da atzizkia "-(e)la".

Jesus Maria Agirre itzultzaileak dio honako hau buruz esaldi deklaratibo horiek:

DEKLARAZIOA
Verba dicendi edo aditz iragarleak, askotan jartzen dira enuntziatu hasieran, aditz operatibo, bideratzaile eta aurkezleak baitira. Euron artean, ESANen portaera oso nabaria da, zentzu honetan, hegoaldeko literatura batipat herrikoian. [J.M. Agirre, Euskal Gramatika Deskriptiboa, 834. or.]

Har dezagun, adibidez, joan den ostiralean Berria egunkariak emandako titular nagusia:

"Bonbek bakeari eta askatasunari bide emateko zantzuak" daudela dio Sanzek.

Hortxe dugu esaldi deklaratibo normal horietako bat zeinek daukan joskera hain anormala nola antikomunikatiboa.

Esango nuke Berria egunkariak báduela famá on eskaintzea euskara estandar zaindua; eta, gogoratu uste dudanez, behin baino gehiagotan jarri da nola adibidé on euskara estandar ia perfektua. Ondorengo aipuak jasotzen ditu hitz batzuk ti Ibon Sarasola burúz "Euskaldunon egunkaria", baina uste dut hitz horiek berdin ere aplika dakizkiokeela a Berria:

(Ibon Sarasolak) Egunkariaren egitekoa goraipatu zuen, hizkuntzaren ikuspegitik batez ere: “Euskararen normalizaziorako tresna garrantzitsuenetakoa kendu digute Egunkariarekin batera, Euskaltzaindiak jarritako arauak eguneroko lanera moldatzeko tresna eraginkorrenetakoa baitzen”.

Sarasolaren iritziz, “ez dago inolako zalantzarik euskararen normalizazioan Euskaltzaindia bezainbesteko lana egiten ari zela” Egunkaria.

Nik, ordea, ez dut uste goikoa bezalako titularrek emango diotela a euskara ezer goraipagirririk, eta bai, ordea, kenduko, ondo kenduko ere.

Esaldi deklaratiboek askotan izaten dute sujetu oso labur bat zeinek dún zimentatzen oinarri thematikoa (Sanzek: bi silaba), eta aditz nagusi are laburragoa zeinek irágarri deklarazio-mota (dio: bi silaba), hala nola galdegai luze edota konplexu bat zein baita deklarazioa bera ("Bonbek bakeari eta askatasunari bide emateko zantzuak" daudela: 26 silaba).

Evidentea iruditzen zaigu ze goiko mezu hori hagitz hobeto ulertuko zen baldin eman baligute aurrena sujetua, gero aditza eta azkenik deklarazioa. Ikus Deia-k nola ematen duen lehenengo orrialdean informazio berbera:

Titularra:

Sanz contradice el discurso oficial del PP y confiesa su esperanza en el proceso de paz

Azpititularra (zein baita interesatzen ziguna):

Afirma que se atisban signos de que las pistolas y las bombas pueden dejar paso a la paz y la libertad

Bistan da, Deia-ko azpititularrak informazio gehiago ere ematen du an modu askoz informatiboagoan, irakurgarriagoan, eta abar.

Berria-ko hizkuntzalariek akaso esan lezakete ze euskararen ordena dá SOV, eta horrek aldatzen dituela gauzak, baina euren goiko titular hori ez da SOV ezpaze OVS (hots, Mahomarena eginda: nola galdegaia dén luze edo konplexua, desthematizatu dezagun esaldia), eta, gainera, esaldi deklaratiboetan, eta areago deklaratibo konplexuetan nola titular hori, euskaraz ere estandarragoa da SVO ezi SOV (ohitu gara a estruktura hori):

Egia esan, lizentzia hitza ez da beharbada egokiena holakoetarako, zeren lizentzia horren arabera jokatzen baita normalena (ez dela, alegia, noizbait gogoz beste hartu beharreko erabaki halamoduzko bat, arauaren salbuespen sistematiko moduko bat baizik).

Formulatzea oso erraza da, hara: galdegaia perpaus konpletiboa denean, aditzaren eskuinera doa eskuarki. [Juan Garzia, Joskera lantegi, 229: kasu honetan azpimarrak dira Juan Garziarenak]

Beraz, goiko erabilera ez da soilik antikomunikatiboa eta antiperiodistikoa (deklarazioa soilik bihurtu da interesgarri noiz ezagutu dugún autorea), baizik-eta gainera antiestandarra, zein baita ja akaboa on kontratransgresioa.

Kontua ez da soilik ze halako erabilerek ez dutela jotzen an norabide egokia, baizik ze jotzen ari direla aúrka aurrerapen linguistiko partzialak zein diren estandarizatu edo gramatikalizatu an euskara; hau da, kontrako norabidean: horretan ere ereduzkoak ote? edo, akaso horrexegatik ote dira ereduzkoak batzuentzat?

Eta gauza da ze, ez soilik SVO sintaxietan, baizik munduko SOV hainbat sintaxitan ere, galdegai deklaratiboak jarri ohi direla atzé aditz nagusia (euskara estandarrean gainera, horixe da salbuespen nagusia a arau orokorra on jartzea galdegaia aurré aditza). Dá adibide ona buruz nóla arrazoi komunikatiboek tira egiten duten ti estruktura linguistikoak an norabide konkretu bat: norabide progresiboa.

Japonieraz, berriz, menpeko deklaratiboak ere emanen genituzke an modurik kanonikoena (SOV), eta, jakina, itxaron behar genuke harik azkena afin enteratu ea "Sanzek esan ote zuen", "Sanzek ukatu ote zuen", "Sanzek zin egin ote zuen", "Sanzek ezeztatu ote zuen", "Sanzek baieztatu ote zuen", noiz-eta aditz nagusiaren informazio hori dén informazio estrategiko klavea afin zuzenean interpretatu informazio potentzialki konplexu hori zein, japonieraz, emanen zitzaigun aurretik.

Ohitura hori antikomunikatiboa da hemen eta Japonian. [88] [⇶]

SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa

Azken sarreran ikusitako "F1 → dislokatua → F2" prozesu hori finean ez da baizik gramatikalizazioa on estruktura komunikatibo ahaltsu bat.

Bistan da, aditza erlatiboki gehiago aurreratu ohi da noiz nahi den eman osagarri luze edo konplexu bat, noiz nahi den irabazi denbora afin kodifikatu gure diskursoaren parte rhematikoena (eginez pausa koherenteak), noiz nahi den bukaeran expresatu mezuaren fokua (akaso hari emanez intonazio bereziki enfatiko bat, zeinen emaitza izan liteken inkluso enfatikoagoa ze F1), ...

Aditza kokatu ahal izatea artén mintzagaia eta galdegaia dá gramatikalizatzea estruktura komunikatibo ahaltsu bat, dá “ofizioz” eskura izatea hainbat aukera komunikatiboki ahaltsu, zein, gero, baliatu daitezken ala ez. Estruktura gramatikalizatu horrek, apárte artikulatu erosotasunez mezu potentzialki luzeak (esaldia ibili ahala pentsatuak), dú ematen aukera ki sórtu mezu zainduagoak, landuagoak, pausatuagoak, koherenteagoak, irekiagoak, aberatsagoak, artikulatuagoak, informatiboagoak, malguagoak,... (beste estruktura eta baliabide prepositiboak ere erabiltzen dira lan artikulatzaile horretan).

Hala nola munduko hizkuntzek, garatu ahala, jotzen dute ki kokatu sujetoa aurré objetua, islatuz lehentasun komunikatibo orokorra on thema respektu rhema, eta horrela gramátikalizatuz estruktura sintaktiko ahaltsu bat; era berean ere, existitzen da joera bat, apalagoa bada ere, aldé gramatikalizatu aditza aurré bere objetua, bereziki an hizkuntzak azpi behar komunikatibo altuak (zenbat eta behar handiagoak, joera sendoagoa). Hain sinple, hain erraz.

Beste kontu bat da ea joera hori gauzatzen den (ala ez) an hizkuntza konkretu bat. Garabidean barrena, orohar, ez da nahikoa izaten joera komunikatibo bat existitzea, baizik ze halaber behar dira hizkuntzetan baldintza intralinguistiko (aukera estrukturalak eskura izatea) eta extralinguistiko (giro soziolinguistikoa) egokiak za(t) garapena, eta gauza da ze azken baldintza (extralinguistiko) horiek izan ahal dirá hain latzak nola erabakiorrak afin aurrerapausuak eman daitezen (ala ez), epe laburrean bederen.

Epe luzean pensatu nahi dugu ze munduko hiztun guztiek lortu ahalko dituzté aukera progresiboak. [87] [>>>]

F1 -> dislokatua -> F2, baina nekez alderantziz

[Erantzunez a Erramun Gerrikagoitia buruz aurreko mezua.]

Jon Agirre itzultzaileak (Itzulpen Zerbitzu Ofizialeko buru izandakoak) ezin hobeto azalduko digu "F1 -> dislokatua -> F2" mekanismoa, zein den aipatzen hemen. Dio Jon Agirrek:

"Hau da polita (eta ez hori)", zuk diozun bezala, zuzena da, baina ez da zuzen bakarra, zuk ere aditzera ematen duzun bezala. "Polita da hau (eta ez motza)" ere zuzena da. Azken honen esanahia dauka nik idatzitako "hau da polita" esaldiak. Idatziz ezin entonatu, eta diozun bezala entonazioak garrantzi handia du, baina saiatuz gero ea lortzen dugun. Saiatu honela irakurtzen: "hau da... (badakizu zer? ba... benetan) polita", horrela irakurtzea nahi nuke nik zuzentzat jotako "hau da polita" (= hau da' polita).

Hortxe dauzkagu:

• F1.: "Hau polita da", non "polita-da" dá intonazio-unitate bat (galdegaia dá "polita").
• DISLOKATUA: "Hau da' polita", non "da" eta "polita" doaz an intonazio-unitate ezberdinak (galdegaia dá "polita" eta ez "hau").

Galdegai-estruktura dislokatu horiek akaso hasiko ziren erabiltzen kin osagarri luzetxo edo konplexutxuak, edo noiz beharko zuten irabazí denbora afin pensatu hobeki nóla eman galdegaia, edo noiz nahiko zioten eman esaldiari halako suspense moduko bat, edo noiz nahiko zuten sartú azalpenezko tarteki bat inter aditza eta galdegaia, ... hau da: egoera berezietan.

Jon Agirrek oso ondo ilustratzen du denbora transizional gehigarri hori zein hiztunak dún hartzen afin erabili nola nahiago duen (normalean bilatuko du bere ideiari ematea formarik egoki eta finduena):

"hau da... (badakizu zer? ba... benetan) polita".

Aurreko tarteki hori ("... badakizu zer? ba... benetan") esplizitatuz gero, gure galdegaia joango zén esaldi-bukaerara (eta, hor, jarraituko zuen izaten galdegai).

Goiko estruktura dislokatu hori ("Hau da' polita" hori) izanen dá, hasiera batean, markatua, arraro samarra, ezohikoa, baina pixkanaka, normal bihurtzen da:

Joskera arruntetik ateratzen dena markatua da; hori zuzena da, eta, ni behintzat, ez nau lotsatzen erabiltzeak. Baina markatua gutxitan erabiltzen da definizioz, ohikoa bihurtzen denean markatua izateari uzten diolako edo.

Horixe da mekanismo sintaktiko sinplea zein Aske-k deskribatu, eta, aurreko mezuan esan bezala, mekanismo horren azken buruko arrazoiak dira komunikatiboak; hain zuzen: osagarri luzeek edo konplexuek edo bereziki landu nahi ditugun horiek dúte eskertzen transizio egoki bat bai kodifikatzean, eta baita deskodifikatzean ere; eta horrexegatik dute joera a joatea atze aditza, zeinek ematen digu informazio estrategikoa bezain sinplea buruz osagarriaren zentzua (adibide argi bat: perpaus deklaratiboak).

Sintaxi progresiboak esanguratsuki laguntzen digu progresatzen an gure kodifikazioa, eta esanguratsuki laguntzen digu prozesatzen gure deskodifikazioa. Jakina, sintaxi horren garapenean, baliabide prepositiboen papera oso inportantea da. [86] [⇶]

...there isn't a simple mechanism which favors that change (OV->VO) ... [Jon Aske]

Jon Aske dá hizkuntzalari euskaldun bat, zeinek bere tesian landu zuen euskararen hitz-ordena:

In my dissertation on Basque word order (UC Berkeley 1997) I proposed a solution for the "original" predominance of OV order as well as for the predominance of OV > VO shifts over VO > OV shift.

Jon Askek, erantzunez a Newsmeyer, ematen dizkigu azalpen hauek:

There is a strong correlation between grammatical subject and topic, on the one hand and grammatical object (when there is one) and focus. Indeed, the category subject seems to be but the grammaticalization of the category topic (although not all subjects are topics, and some are indeed foci).

non agerikoa baita planteamendu funtzionala. Askek dio:

The focus element, besides being accented, typically goes either in
(1) F1 position: Right before the verb, which is also rheme-first position, only preceded by any settings there might be, including a phrasal topic; or it goes in
(2) F2 position: Right after the verb (rheme-second position); or finally
(3) It may also be "bumped" to the end of the rheme, or "dislocated" to the right, as it were, into an intonation unit of its own (not to be confused with so-called "right dislocation" in English, which is really an antitopic construction).

Gero erakusten digu nolako sinpleak izan daitezken klasifikazioak:

Languages fall into two basic types:
Type 1: those which place the focus constituent consistently in F1 position (right before the verb), and never in F2 position, (so-called OV languages); and
Type 2: languages which place the focus constituent either in F1 position (right before the verb) OR in F2 position (right after the verb), depending on the construction and depending on the degree of salience, or focality of the focus in the assertion. More focal foci go in F1 position and less focal ones in F2 position. (Focus bumping is a possibility in either language type, though it may be rare in some rigid Type 1 languages).

Horrela, konsidera genitzake hurrenko hiru hizkuntza-mota hauek:

1. : Hizkuntza OV zurrunak nola japoniera, non fokua soilik kokatu ahalko da aurre aditza.
2. : Hizuntza OV malguagoak nola euskara, non lehenetsi ohi da aukerá F1 (batez ere foku laburretan), baina non den existitzen F2 ere, nahiz den gutxiago erabilia eta markatuagoa; izan ere, euskara estandarrean soilik dugu F1 aukera eta salbuespentxo batzuk.
3. : Hizkuntza VO klasekoak nola gaztelania, non den lehenesten F2 aukera, nahiz orobat existitú F1: tipo honetan F1 izaten dá erabilera aski markatua, aski adierazkorra, eta aski enfatikoa.

Zergátik jotzen dute sintaxiek an norabidea: 1 → 2 → 3? Askek erantzún:

So, why is OV > VO order change more common than the inverse:

1) I believe that there is a relatively simple mechanism for the development of an F2 position in a Type 1 language, namely through the gradual overuse of the strategy of focus bumping to an intonation unit of its own following the main assertion.
...
2) I believe that losing an F2 position ("VO > OV"), that is, losing a contrast, is a much less common change because there isn't a simple mechanism which favors that change and perhaps also for unknown cognitive reasons.

Edo Askek bere tesi-laburpenean dioenez:

The increasingly liberal use made of this latter focusing option by many speakers suggests that perhaps it is becoming relatively unmarked. I believe that this may be leading to a reanalysis of the extraposed position as postverbal for some speakers. This might explain the historical change from OV to VO as consisting of the acquisition of a new focus position, with the concomitant specialization of the positions. The opposite change from VO to OV order, on the other hand, would involve the loss of the postverbal focus position, a change which is quite rare in language.

Dudarik gabe, eta finean, asimetria horren arrazoiak dirá komunikatiboak. [85] [⇶] [A26] [A27] [A27B] [A15] (EZ [A28])

... the drift from OV to VO is motivated by the processing ease (Bingfu Lu)

Frederick Newmeyer-ek ("one of the first generativists to call attention to the ideas of the functionalist wing of the field") zioen honako hau an 1998:

One might even conclude that the OV preference is a remnant of a 'proto-world' OV (caused by what?), which functional forces (but what functional forces?) are skewing gradually to VO. And, indeed, linguists coming from a variety of direction (Venneman, Givon, Bichakjian, and others) have concluded something very much along those lines.

Bingfu Lu hizkuntzalariak erantzun zion honela:

I venture to posting my tentative opinions below: 

1.
There may be several reasons for proto-languages to tend be OV rather than VO. For instance, OV and SV are harmonious. Both O and S are dependents of the head V. Languages prefer OV over VO just like they prefer SV over VS.

2.
Proto-languages are expected to be simple in terms of nominal expressions. However, along with the developing of NP internal structure and the extension of the size of NP, the pressure to move large NP to the end of sentence increases too. Between S and O, O is more likely to be heavy. That is why O, but not S, tend to postpone.

Matthew Dryer 1980's "The Positional Tendencies of Sentential Noun Phrases in Universal Grammar." (Canadian Journal of Linguistics 25: 12-195) argues that postposing of sentential NPs is overall preferred over preposing. Languages only resort to preposing when postposing would violate the rigid V-final order.

3.
In addition, a heavy O is normally a piece of new information. New information tends to appear later in the sentence. Therefore, everything else being equal, a heavy O tends postpone rather than prepose.

4.
On the other hand, if a language starts with SVO order, there seems no obvious motivation to drift to SOV, unless O is a pronominal or clitic.

In short, the drift from OV to VO is motivated by the processing ease.

Egitan, ezin ninteke egon adosago. [84] [⇶]