Inés Fernández-Ordóñez (2004): "... hasta el castellano oriental de Alava, La Rioja y Soria, de rasgos lingüísticos de estirpe navarra. En el reino de Navarra, aparte de vascuence, también se hablaba una modalidad lingüística navarro-aragonesa, ..."

Jasotzen genuén, hemen, ondorengo textua ganik Inés Fernández-Ordóñez an "Alfonso X el Sabio en la historia del español" (2004, klikatu gain irudia ki irakurri hobeki):

En la época de Teobaldo I (1234-1253), todos los documentos regios están en romance desde 1244, ...

Esan nahi bata ze XIII. mendean Nafarroako Erreinua izan zén are aintzindaria ("o incluso adelantada") an erabilerá on romantzea an bere dokumentazio idatzia. Mende horretan, romantzea zén continuum dialektal bat non sailkatu ahal dirén zenbait aldaera. Eta zéin ziren aldaera horiek? Inés Fernández-Ordóñez-ek diosku an bere "Alfonso X el Sabio en la historia del español" (2004):

... hasta el castellano oriental de Alava, La Rioja y Soria, de rasgos lingüísticos de estirpe navarra. En el reino de Navarra, aparte de vascuence, también se hablaba una modalidad lingüística navarro-aragonesa, ... [Inés Fernández-Ordóñez, 2004]

Esan nahi baita ze, XIII. mendearen hasieran, continuum romantze horrek bázuén ekialdeko aldaera bat an (zonaldeak on) Araba, Errioxa eta Soria (de estirpe navarra), eta orobat bázen modalitate linguistiko navarro-aragonesa bat. [1611] [>>>]

Garray, non baitzen Numantia zaharra

Atzoko bi mapetan ikusten genuén Garray herria an beheko punta on Iruñeko Erresuma:

 

Akaso jende askok ez du jakingo ze Garray herrian aurkitzen zén Numantia zaharra. 

Eta nahiz inori ez zaion interesatzen, nik egin nahi diot omenalditxo bat ki nire birbirraitona Nicolás Peña Garray  (eta, jakina, ki bere aurrekoak ere), nok eraman zuén abizen numantino hori, Garray, ti 1823/12/23 ki 1905/09/05. Goian bego. [1610] [>>>]

Beste bertsio bat ti atzoko mapa an ber data (1035)

Atzoko sarreran ikusten genuen mapa bat adieraziz noráino heltzen zen Iruñeko Erresuma an garaia noiz hil baitzen Antso III. Nagusia (aterea ti euskarazko Wikipedia: Iruñeko Erresuma):

Iruñeko erresumako egoera Antso III.a Garzeitz Nagusiaren heriotzaren garaian

Source: Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco. Editorial Auñamendi. Tweaks for the area to the north of the Pyrenees: Urzainqui, Tomás. La Navarra marítima. Pamplona-Iruñea: Pamiela. page 65.

eta gaur ikusiko dugú beste mapa bat (aterea ti gaztelaniazko Wikipedia: Reino de Pamplona), non jasoko litzakén ber informazioa:

Reino de Pamplona a la muerte de Sancho III el Mayor (1035) información extraída del Atlas de Navarra Geografía e Historia editado por el Departamento de Educación del Gobierno de Navarra y EGN Comunicación ISBN 84-934512-1-5.

Dá beste bertsio bat ti atzoko mapa an ber garaia. [1609] [>>>]

Iruñeko Erresuma noiz romantzea sortzen ari zen

Atzokoan mintzatu ginelarik gain Nafarroako Resuma an XII-XIII. mendea, noiz hasi baitzen idazten an mintzaira romantzea (ordézkatuz latina), gaur atzerago joanen gara ki ikusi nolákoa zen Iruñeko Erresuma (izan baitzén aintzindaria on Nafarroako Errresuna) an XI. mendea, noiz ari zen jaiotzen mintzaira romantze hori (ti Wikipedia: Iruñeko Erresuma):

Iruñeko erresumako egoera Antso III.a Garzeitz Nagusiaren heriotzaren garaian

Source: Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco. Editorial Auñamendi. Tweaks for the area to the north of the Pyrenees: Urzainqui, Tomás. La Navarra marítima. Pamplona-Iruñea: Pamiela. page 65.

Antso III.a Gartzeiz hil zén an 1035. [1608] [>>>]

"En la época de Teobaldo I (1234-1253), todos los documentos regios están en romance desde 1244, ..." (Inés Fernández-Ordóñez, 2004)

Galdetzen zuén Josu Lavin-ek:

Naffarroaco Resumac eta calvinismoac iraun balute Euscal Herrian euscarac bercelaco aurpeguia eracusten luque egun, ezta?

Hori ondo aztertu beharko litzake, zeren, adibidez, ondokoa irakurri ahal dugu an "Alfonso X el Sabio en la historia del español" ganik Inés Fernández-Ordóñez (2004):

En la época de Teobaldo I (1234-1253), todos los documentos regios están en romance desde 1244, ...

Dakigunez, lehen euskal dokumentu administratiboak idatziko zirén an XVII. mendea (1616):

• "... Accordatzeco, iugatzeco, eta fin emayteco differend eta eguiteco orory, çoin herry huntaco haren Subiectec eta gendec baitute Roncaleco Vallearequy eta ber­ce gende Naffarrequuequy, ..." an lehen euskal dokumentu administratibo zibila (1616)

Lehenago, Etxepare-k idatzia zuén lehen euskal liburua an 1545. [1607] [>>>]

Lizarraga (1802): "Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ..."

Ari garelarik aipatzen zenbait sintaxibide zein agértu an prosa on Lizarraga, ikustagun nóla idazle nafarrak bideratzen duén erlatibo restriktibo bat útziz haren referente nominala gabén artikulurik (artikulua agertzen da an aditz aurreratua):

Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ... [Lizarraga, 1802]

Oso interesgarria. [1606] [>>>]

Lizarraga (1802): "... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ..."

Mintzo ginen atzo eta herenegun gain Lizarraga eta bere sintaxi aurrerazalea, zein, bide batez, izanen zen ber sintaxia zein erabiltzen zuen an bere mezak (esan nahi baita, ahozkoan). Horrá bere erantzun bat ki galdera explizitu bat gain aipatutako zerbait:

... Citharan au guciáu. Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, negarra sónua, ta conféssioa cántua. [Lizarraga, 1802]

Kasu horretan nahasten dirá kontextu diskursibo zehaztailea, non zehazten da zérbait zein aipatu den lehenago, eta kontextu diskursiboa on erantzun explizituak, non, finean, baita zehazten dá erantzun bat ki galdera explizitu bat. Edonola ere, argi dago emaitza:  

... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ...

Ikus "Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea".

Lizarraga dá aurrepausu handia an norabide bakarra

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Cein ona den Liçarraga!

Bai, nola genioén an ondorengo sarrerak, Lizarraga dá aurrepausu handia an norabide bakarra:

• Lizarraga: aurrerapausu handia an norabide bakarra
  

• 1.: Lizarragak ez du betetzen a-legea e-galdegaia

• 2.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du (S)VO ordena

• 3.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du eskurako edozein baliabide prepositibo

• 4.: Zenbat-eta unitate itsaskor laburragoak, hainbat dikurso jarraituagoa, fluituagoa... 

Lizarragak erakusten du norabidea:

• Zertan aritu beharko ginake?
  

Aurreko sarreran planteatzen zén ondoko galdera:

Zertan ari gara?

eta orain erantzun nahi genioke ki ondorengo galdera:

Zertan aritu beharko ginake?

Horrela nabarmendu dezagun distantzia handia arten zér egiten ari garen (diren) eta zértan aritu beharko ginaken baldin nahiko bagenu landu euskara.

Eta erantzuteko, fijatu gintezke an bideak nondik ibili Lizarraga, zeintaz mintzatu berriak garen. Zeren, bera bezala, aritu beharko ginaké...

• ... desaktibatzen galdegaiaren legea, zein pasatu beharko litzake ki izan amesgaizto bat, lege-baliorik batere gabekoa;
• ... interpretatzen ze SVO izan ahal da berdin neutrala, edo are neutralagoa, zein SOV, halatan ze, SVO irakurtzean, ez genuken derrigor interpretatu behar galdegairik dagoenik, ezta, egotekotan, galdegai hori aditz-aurrekoa denik (S);
• ... normalizatzen a erabilera e edozein estruktura burulehen zein inoiz erabili den, eta azkenik,
• ... aztertzen eta lantzen a erabilera e edozein mekanismo sintaktiko inoiz erabilia, berdin nola erabilera e beste edozein garabide sintaktiko posible eta egoki.

Horretantxe aritu beharko ginake.

Zentzuzko norabide bakarra.

Azentuak ki diferentziatu erlatibo aurreratuak: "Orduán erránzue, nic billatzendút zaldibát duéna achsuriarén atzéquia, edo buztana." (Lizarraga, 1802)

Aipatzen genuén atzo Joakin Lizarraga, Elkanokoa, eta nóla berak ez zuen batere arazorik ki erabili "yago" konparatibo desdoblatua (pre eta postpositiboa) noiz nahiago zuen:

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa on Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen ("Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak"):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa.

Textu horretan ikusi ahal dugu nóla apaiz-idazle horrek erruz erabiltzen baitzituen azentuak, zeinekin erakutsi nahi zuén, neurri batean bederen, nóla intonatu behar ziren bere esaldiak, modu horretan ere erákutsiz, ez-gutxitan, zéin estruktura sintaktiko ulertu behar zen. Ikustagun adibide bat:

Orduán erránzue, nic billatzendút zaldibát duéna achsuriarén atzéquia, edo buztana. [Lizarraga, 1802]

non, nahikoa liraké aditzetako azentuak arrén ulertu ze segitu behar dugu aitzina ki aurkitu parte rhematikoagoak:

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat duéna achsuriaren atzequia, edo buztana.

Hor, "duéna" azentuatu horrek esanen liguke ze ari gara irakurtzen erlatibo aurreratu bat, esanen liguke norántza jarraitu behar dugun bilátzen informazio finagoa, informatiboki relevanteagoa, rhematikoagoa. Bai, azentua izan ahal da oso interesgarria ki lagundu ondo ulertzen perpaus erlatibo aurreratuak.

Oharra: Orobat idatz geinke goragoko erlatibo hori erábiliz "zek" edo "(e)ze" erlatibo murriztaileak:

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat zek dú achsuriaren atzequia, edo buztana.

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat ze dún achsuriaren atzequia, edo buztana.

Azken kasu honetan, azentua ez da hain lagungarria nola goragokoan, non iruditzen zaigún beharrezkoa.

"ze ...", "zein ...", "nola ..." subordinatzaile konparatiboak dirá harribitxiak, osátuz altxor handia

Konprobatzen genuén adibidez atzo nóla euskarak bere historia luzean zehar garatu ditún hainbat subordinatzaile burulehen, zein, hala ere, ez diren ia erabiltzen. Esan nahi baita ze, egon bádaude, baina ez dira erabiltzen, nahiz izán guztiz erabilgarriak eta lagungarriak.

Adibidez, esango genuke ze, subordinazio konparatiboan, euskara aurkitzen dá guztiz ondo hornitua kin era guztietako baliabideak eta aldaerak, zein, ondo landuz gero, dirén harribitxiak, osátuz altxor handia:

•  nola ...
  

• altuagoa(a) ze ...  / altuago(a) zein ...
  

• berdin urruti zein ...  / berdin urruti nola ... 

• gutxio zerga ze ...   /  gutxio zerga zein ...
  

• gehio zerga ze ...   /  gehio zerga zein ...

eta anitz aukera gehiago, zein erabili ahal dira noiz nahi den berdin nola aukera postpositiboak, nola ikusten genuen an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún osoki:

• "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa
  

Atzokoan genioenez, irabazi ahal dira, eta ondo bidean irabazi beharko liraké, mundu oso bat posibilitaté informatibo-expresibo, ondo gozagarriak, zein diren derivatzén ti erabilí aukera sintaktiko burulehen funtzional eta efektiboak. Eta horixe da kuestioa, horixe da abiapuntu eta ikuspuntua nondik jarri beharko ginake begira ki etorkizun sintaktikoa.

Eta gauza da ze euskarak bádu tradizio luzea an eredu bikoitzak edota zeharo desdoblatuak, non aukera prepositiboak eta postpositiboak elkarbizi izan diren naturalki. Puntu honetan gogoratu nahiko genuke a expresioa "yago zerga" = "zerga yago", zein Gilenek zúen erabiltzen hemen (originalki hemen), eta zein ez den baizik "gehio zerga" edo "gehiago zerga", non bistan denez, "gehiago" konparatiboa aurreratu zaio ki "zerga" referentea, justuki desdoblatuz a estruktura konparatiboa nondik datorren.

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa e Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen (Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa.

Bai, an ber parrafoa, euskara hutsa.

"ze" edo "zein" dirá nexu subordinatzaile konparatiboak aurkéztuz perpaus subordinatu konparatiboak

Atzoko sarreran esaten genuen ze "ze" nexu konparatiboa dá subordinatzaile bat barné perpaus subordinatu konparatibo bat. Eta justuki horretaz mintzatu ginen an ondoko sarrera gain "zein" konparatiboa ere:

• "zein" konparatiboa dá subordinatzaile bat
  

Aurreko sarreran aipatzen genituen zenbait esaldi konparatibo kin "zein" partikula ("hain ... zein ..." edo antzekoak), eta oraingoan azpimarratu nahiko genuke ze halako esaldien "zein" konparatibo hori dá subordinatzaile edo menderatzaile burulehen bat (esan nahi baita ze aurkezten ditu perpaus subordinatuak edo menderatuak) nahiz askotan "zein" horren ostean soilik agertu explizituki izen bat, edo izen-sintagma bat (zeinen barruan egon liteke beste perpaus subordinatu bat, adibidez erlatiboa) edo izenorde bat (izan ere, beste guztia doa eliptiko).

Ikus aurrena esaldi hau:

Ezta ain erraz, zein askok uste daben. Añ EL1 123 (EL2 109 zeinda).

non explizitoki ematen zaigu perpaus menderatu osoa kin bere sujetu ergatiboa (askok) eta bere aditza (uste daben). Edo ikus beste hau ere:

Edo nik izan baneu sufritzeko / gatx oek biotzau ainbat zabala / zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B) 1193rb. 

non "zein" perpausaren sujetua (nik) gelditu dá eliptiko.

Beste batzutan, ordea, soilik explizitatuko zaigu izen edo izen-sintagma bat:

Baize enaz orren delikadua zein judegua barikuz. Mic 13r. Dala berori aen ondo etorri zein urte onak. Ib. 13r.  

non, lehen esaldian ematen zaigú perpaus subordinatuaren sujetua (judegua) eta osagarri bat (barikuz), utziz aditza eliptiko ("dan" an "enaz orren delikadua zein dan judegua barikuz") bitartean-ze bigarrenean, nola genioen, soilki agertuko zaigu izen-sintagma bat (urte onak), aditza eliptiko doalarik (zein diran urte onak).

Beste batzutan, prononbre edo izenorde soil bat agertuko zaigu ordezta perpaus osoa, hala nola an:

Ain antxinakoa zein bera. H.

non irakurri genezake:

Ain antxinakoa zein den bera.

Esan nahi baita ze, nahizta batzutan soilik agertu explizituki izen bat, edo izenorde bat, ari gara mintzatzen buruz subordinatzaile bat eta perpaus subordinatu konparatibo bat.

Bai, "ze" edo "zein" dirá nexu subordintzaile konparatiboak aurkéztuz perpaus subordinatu konparatiboak. [1601] [>>>]

"Ni naiz gutxio altua ze zu", non progresiboak dirén: 1) "ze" nexu subordinatzailea, 2) "ze zu" perpaus subordinatu konparatiboa, eta 3) esaldi osoa

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitiak:

Nic, aitzitic, dudanean iracurten comparativo progresivoa dut gogoetatzen ze hori comparativo progresivoa da referitua ki phrasea, ezen phrase comparativoa da progresivoa.

Baina, ostera, zure comparativoa, comparativo progresivoa referitzen da (soil) ki particula comparativo hori -casu hontan, ze perticulea-.

Beraz, ba dira, edo behintzat ba dirateque, phrase comparativo progresivoac eta ere particula comparativo progresivoac zein aplicatzen dira an phrase comparativoac.

Bai, bádira nexu progresiboak (burulehenak), perpaus subordinatu progresiboak (burulehenak), esaldi progresiboak (burulehenak), eta baita sintaxi progresiboak ere (noiz existitzen dirá aukera burulehenak ki adierazi edozein erlazio sintaktiko). 

Progresibitatea edo burulehentasuna dá ezaugarri bat ze egotzi ahal zaion ki edozein estruktura non elementu sintaktikoak daude ordenatuak an modu koherente-progresiboa (burulehena). Demagun honako esaldia:

• Ni naiz gutxio altua ze zu

Hor dugu:

• ze: nexu subordinatzaile burulehena (progresiboa).

• ze zu (zaren): perpaus subordinatu konparatibo burulehena (progresiboa).

• ni naiz gutxio altua ze zu: esaldi burulehena (progresiboa).

Hirurak dirá progresiboak an neurria ze dirén burulehenak. [1600]

Tresna konparatibo progresiboak (burulehenak) eta ... regresiboak (buruazkenak)

Atzokoan gogoratzen genuen 2019ko sarrera bat non aplikatzen genion "progresibo" adjetiboa ki "...ze ez..." konparatiboa: 

Atzoko sarreran aipatzen genituen zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa ...

Horren harira, Erramun Gerrikagoitiak zioén:

Atzo ere erabili nuen vueltaca buruan progresivo adjectivoa baina gaur dut galdetzen hortaz zeren atzo ez nuen nahi izan nahasi kin atzo nuenena tractatzen.
Nola nic ez dudan harrapatzen zer da comparativo progresivoa, nahi nuque explica daizun horren zergatia Jesus, ezen zergatic da comparativo hori progresivoa. Esquerrac aitzinetic.

Zembat comparativo daude? Progresivoac eta ...

Eskerrak zuri Erramun zatio zure galdera.

Progresiboak eta ... regresiboak, zein, kasu honetan, izanen lirake ber gauza zein "burulehenak" eta .... "buruazkenak", baina azpimarratuz ze, adibidez, ordena burulehenean informazioa aurkezten da an modu progresiboa: lehenago buruak eta gero euren osagarriak.

Izan ere, "ze ..." partikula konparatiboa, berdin nola "ze ez ...", dirá progresiboak edo burulehenak zeren kokatzen dira hehenago zein euren osagarri konparatiboak, hola aurkéztuz osagarri konparatibo horiek, eta prestátuz mezu-jasotzailea ki interpretatu osagarri horiek an baldintza sintaktiko, informatibo eta expresibo abantailatsuak, orohar.

"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran

Zioén atzo Erramun Gerrikagotiak:

Comentatzen duzu Jesus "ze ez" particula comparativoa. Baina erabili ahal da, esango nuque, soilic "ze" noiz ez da marcatzen negativotasuna. Esateraco,

Ni gazteago naiz ze nire arreba biac.

Ezen bi hauec, "ze" eta "ze ez" dira particula comparativo bat eta bera baina 2.ean da marcatzen negotivotazuna.

Bai, esan  geinke:

Ni gazteago naiz ze nire arreba biak. 

Ni gazteago naiz ze ez nire arreba biak.

edo:

Hobe da gorde ze eske.

Hobe da gorde ze ez eske.

Gogora daigun ondorengo sarrera:

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

Atzoko sarreran aipatzen genituen zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa (ikus an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance", 1586). Gaur, ber liburutik aipatu nahi dugú beste adibide bat non erabiltzen dá "...ze...":

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat  [40]

Ohartu ze, garai hartan, hori izango litzaké esaera zahar bat zein, printzipioz, esango litzaké komunki.

"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran.

"ze ez" an Orotariko Euskal Hiztegia

Atzo ikusten genituén zenbait erabilera konparatibo kin "ze ez". Horrá Orotariko Euskal Hiztegiak zér dakarren gain estruktura zahar hori:

Hortxe, oraintxe, guztiz eskura.

Mikoleta (1653): "Obeda, nic diñoda gusurra se es urteac."

Gaur itzuliko gara ki atzo aipatutako "Modo breve de aprender la lengua vizcayna" (Mikoleta, 1653), gogóratuz hango estruktura konparatibo hau:

Obeda, nic diñoda gusurra se es urteac.

Dá estruktura konparatibo zahar bat zein orobat agertzen dá, adibidez, an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596), nola genioen an gure sarrera titúlatzen:

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean (1596)

Orriotan mintzatu gara behin baino gehiagotan buruz estruktura konparatibo progresiboak nola "ezez":

• 1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

edo "zein":

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak

edo honako aldaera hauek:

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."

Orain aipatu nahi dugu beste aldaera bat zein berriki erabili dugu an sarrera hau, hain justu "...ze ez...", eta zein agertzen baitzaigu, forma horretan, jada an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596):

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean. (1596:432)
Lasterrago escua aora çe ez burucora. (1596:184)
Obe da gorde çe es esque. (1596:320)
Obe da aurpegui gorri ce ez bioza balzqui. (1596:322)
Catuac daroen oquelea gueyago da verea çe ez eurea. (1586:468)

Bide batez esan ze, estruktura hori ere, sortu zén erabilíz mekanismo propioak.

Bai, an 1596, 1653 edo 1659.

"ganik" markátuz osagarri agentea an estruktura pasiboak

Orriotan batzutan erabili dugu prepositiboki "ganik" baliabidea (edo "ga" ere"). Jarraian ikusten dugu erabilera bat zein aurkitzen den an Mikoletaren "Modo breve de aprender la lengua vizcayna" (1653:2):

Juan fue herido de Pedro; Joane heriduric egon ysandá Peru-ganic

Hor ikusten dugú "ganik" markátuz osagarri agentea an estruktura pasiboak. [1595] [>>>]

arren ... = afin ...

Eta dokumentuez ari garelarik, gogoratu gara kin iragarki zahar bat (1851) zeintaz jada mintzatu ginen hemen, eta non, besteak beste, aurkitzen dugu estruktura final bat zein batzutan erabiltzen dugu an orri hauek: 

• arren ...    ( = afin ...)
  

Gogora daigun aipatutako sarrera osoa:

Mekanismo propioak: "... egin dezagun arren" vs."arren(-eta) ... egin dezagun"

Hortxe daukagu, beheko iragarkian, "arren..." estruktura finala bi alditan erabilia an esaldi berbera. Izatez, "arren(-eta)..." prepositibo hori ez da baizik produktua ti desdoblatú prepositiboki bere baliokide pospositiboa ("... arren"). Esan nahi baita, "...egin dezagun arren" =   "arren ... egin dezagun":

Soilik nahi nuke azpimarratu ze mekanismo hori dá propiala e euskara.

Bai, zeren hor ez da agertzen soilik tresna interesgarri bat, baizik-ere mekanismo bat propiala te euskara.

Errepikatzen dugu: 1616an, lehen dokumentu administratibo zibilean, normaltasun osoz, perpaus erlatibo restriktibo bat kin "zein" ("çoin")

Atzo konstatatzen genuen nóla horrétan dokumentuan zein konsidera liteke euskarazko lehen testigantza administratibo zibila (1616), dén agertzen, normaltasun osoz, perpaus erlatibo bat kin "çoin", zein gainera dén restriktiboa.

Errepikatzen dugu: 1616an, lehen dokumentu administratibo zibilean, normaltasun osoz, perpaus erlatibo restriktibo bat kin "zein" ("çoin").

"... Accordatzeco, iugatzeco, eta fin emayteco differend eta eguiteco orory, çoin herry huntaco haren Subiectec eta gendec baitute Roncaleco Vallearequy eta ber­ce gende Naffarrequuequy, ..." an lehen euskal dokumentu administratibo zibila (1616)

Atzokoan aipatzen genuen gutun bat (datatua an 1616) zein ondo konsidera liteke euskarazko aurreneko textu administratibo zibila. Imanol Trebiñok (2001) dio an bere "Administrazio zibileko testu historikoak":

XVII. mendeko hasierako eskutitz hauek jo genitzakeen gure arloko lehen testuak legez ... [Trebiño, 2001:24)

Atzo komentatzen genuen nóla lehen textu administratibo zibil horren aurreneko perpausa hasten zen esánez "zeren ...", eta gaur azpimarratu nahi genuke ze lehen dokumentu horretan bertan aurkitu ahal dugú perpaus erlatibo bat kin "zein ...":

... Accordatzeco, iugatzeco, eta fin emayteco differend eta eguiteco orory, çoin herry huntaco haren Subiectec eta gendec baitute Roncaleco Vallearequy eta ber­ce gende Naffarrequuequy, ... (1616)

 non "... orory, zein ..." hori dén, gainera, erlatibo restriktiboa.

Lehenengo perpausa hasten da kin "zeren ..." (1616)

Imanol Trebiñok (2001) bildu ditú hainbat dokumentu administratibo zahar an bere "Administrazio zibileko testu historikoak", zeintatik zaharrenetako bat dá gutun bat zein bidali zion Zuberoako agintari batek ki Erronkariko alkatea an 1616 (dá lehenengo gutuna ti korrespondentzia zabalago bat zein luzatu zen artio 1617). Honá gutun horren hasiera:

 

Gaurkoan soilik azpimarratu nahi genuke ze bere lehenengo perpausa hasten da kin "zeren...".

"nola ...", "berdin nola ...", "antzera nola...", "orobat nola ...", "hala nola ..." ...

Atzo komentatzen genuen ze tradizioa interpretatu beharko litzake an klave inspiratzaile-sortzailealea. Eta atzo bertan erabiltzen genituén honako konparatiboak:

berdin nola ...

antzera nola ...

orobat nola ...

eta antzera erabil geinkén:

nola ...

hala nola ...

denak ere jarrai-ki ber eredua, baina adibidez lehenengoak azpimarratzen dú berdintasuna (berdin nola ...) eta bigarrenak soilik antzekotasuna (antzera nola...). Eta, nola genioen hemen:

Sarrera honetan aipatzen genuen a estruktura "antzera nola...", zein, nahiz izán antzekoa nola "berdin nola...", ez dudan aurkitu hortik zehar izkribaturik. Estruktura horretan ez dugu expresatzen derrigor berdintasuna, baizik soilik antzekotasuna, zein den zerbait gutxiago exigentea.

Eta hori ere, eskura dago. 

Bai, nola ere beste guztiak.

Tradizioa izan beharko litzaké inspirazio-iturri eta soluzio-bide, ez indar-alkondara

Zioen atzo Josu Lavinek:

Batu (edota bathu) aditza gure traditioneco aditza da.
Batu participioa’ adjectivo modura (euskara batua) ia inexistenta içan da gure literatur traditionean.

"Batu" dá partizipioa te "batu" aditza, berdin nola "bateratu" dén partizipioa te "bateratu" aditza, edo  antzera nola "osotu" dén partizipioa te "osotu" aditza, eta orobat nola "galdu" dén partizipioa te "galdu" aditza". 

Esan nahi baita ze, gure literatur tradizioan ez dira agertzen soilik erabilera konkretuak, baizik-ere mekanismo sortzaileak, eta kasu konkretu horretan agertzen zaigú mekanismo sortzaile bat zeinekin partizipioak bihur litezke adjetibo, nondik sortu dira hainbat adjetibo, eta nondik sor litezke adjetibo gehiago ere zeintan baloratu beharko litzaké, basikoki, euren funtzionalitatea, euren funtzionalitate komunikatiboa.

Tradizioa izan beharko litzaké inspirazio-iturri eta soluzio-bide, ez indar-alkondara.

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): " ... euskararen gramatika-eskoletan ad infinitum (eta ad nauseam) aipatzen ziguten galdegai ospetsuaz."

Galdetzen zuén atzo Josu Lavinek:

Cergatic dirade hain different 1571.co textu hau eta oraingo euscara idatzia?

Ba zeren, orain nagusitu dá ezbidea, eta ez garabidea. 

Eta ezbide horretan, aurren-aurreneko puntu guztiz fundamentala dá galdegai-legea, zein irakatsi da, aplikatu da eta baita zuzendu da (adibidez an textu-liburuak) artio bilakatu akaso seinalerik nabarmenena te euskal prosa kontenporaneoa, zein dén, finean, estandar formala.

Puntu horretaz, atzokoan gogoratzen genituén ondoko hitzak te Mitxel Kaltzakorta (2008) buruz-ki galdegai-legea:

... eta gogor zigortzen da haren legea [galdegai-legea] bete ezean, behintzat eskola-euskaltegietan. [Kaltzakorta, 2008:201]

Horretaz ere, Fernandez eta Ortiz de Urbina-k (2007) diote:

 ... euskararen gramatika-eskoletan ad infinitum (eta ad nauseam) aipatzen ziguten galdegai ospetsuaz. (Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:229)

Bai, ad infinitum eta ad nauseam, kontra praktika zaharra, kontra praktika mintzatu landu modernoa, kontra tendentzia orokorra arten munduko hizkuntzak, kontra komunikazio potenteagoa.

Mitxel Kaltzakorta (2008): "... eta gogor zigortzen da haren legea [galdegai-legea] bete ezean, behintzat eskola-euskaltegietan"

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Galdegaiaren contua burutic kendu beharra dago.

Horretaz gogora daigun zér zioen Mitxel Kaltzakortak (nori bidali nahi diogu orriotatik agur bero bat) an bere liburua deitzén "Prosa komunikagarriago egiten. Zenbait proposamen (1)", 2008 (ikus halaber an gure sarrera titúlatzen "Galdegaia, totem ustela"):

Gaur galdegaia totemtzat dago, gurtu beharrekotzat, eta berak gidatuta, berak itsuaurreko eginda, irakasten-idazten da nagusiki-edo (eta gogor zigortzen da haren legea bete ezean, behintzat eskola-euskaltegietan). Gainera, irakurleok ohituta gaude egon gaur eguneko prosan irensten ezinbestean "galdegaia + aditza" blokea. Baina okerrago gertatzen da bloke hori, bunker hori, badago perpausaren azken aldean, orduan irakurketa, batez ere perpaus luzeetan, errukigarria bihurtzen da, jasanezina, ernegagarria, kabreatzekoa. [Kaltzakorta, 2008:201]

nondik:

... eta gogor zigortzen da haren legea [galdegai-legea] bete ezean, behintzat eskola-euskaltegietan.  

Espero dugu ze gauzak hasiko dira aldatzen kin Euskaltzaindia (2011).

XVI. mendean (Leizarraga), SVO neutroa non informazio guztia dén berria

Atzo aipatzen genuen ondoko galdera-erantzuna te Leizarraga (ikus adibidez hemen):

[M] Hobequi adi ditecentzat, gaitecen bataz eta berceaz bereciqui mintça. Eta Lehenic, cer da Baptismoaren significationea?
[H] Baptismoak ditu bi parte. Ecen hartan Iaincoac representatzen draucu gure bekatuén barkamendua, eta guero gure regenerationea, edo spirituzco arramberritzea.

Gaur azpimarratu nahi genuke ze erantzun horretako bigarren atalean agertzen zaigu SVO neutro bat, non, gainera, informazio guztia dén berria, rhematikoa (eta informazio rhematikoena an objetua):

Ecen hartan Iaincoac representatzen draucu gure bekatuén barkamendua, eta guero gure regenerationea, edo spirituzco arramberritzea.

zehazki:

Iaincoac (S) representatzen draucu (V) gure bekatuén barkamendua (O).

SVO neutroa, foku zabala, kasu honetan esaldi osokoa. Eta bigarren partean berdin, nahiz orain sujetua eta aditza bihurtu dirén thematiko, halan-ze gelditu dira eliptiko:

... eta gero [Iaincoac (S) representatzen draucu (V)]  gure regenerationea, edo spirituzco arramberritzea (O).

XVI. mendean, SVO neutroa.

Edonola ere, hainbat kasutan kontextuak argi uzten du zéin izanen den informazio rhematikoena: aditz ostekoa

Aurreko sarreretan aritu gara komentatzen nóla azentu nimiño bat izan ahal dén lagungarria ki erakutsi adibidez ze hasierako sujetu bat ez da enfatikoa (ez da foku markatua, kontrastiboa). Juan Garziak zioén (ikus hemen): 

... , kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito? [Juan Garzia, 2013]

Bai, hala da.

Edonola ere, esan behar da ze hainbat kasutan ez da existitzen batere anbiguetate pragmatikorik, zeren lehenengo momentutik kontextualki oso argi dago zéin den informazio berria: hain zuzen ere, aditz ostekoa (neutroa edo enfatikoa). Hala gertatzen zen adibidez an galdera-erantzun sorta ze aipatzen genion ki Leizarraga hemen:

[Ministrea] Orain, eçagutze horren sommarioa cein den, hireganic labursqui ençun nahi niquec.
[Haourra] Hura da Christino guciéc eguiten duten fedearen confessionean: cein communzqui ...
...
[M] Eta cer erran nahi da Iesus.
[H] Iesus erran nahi da hambat nola Saluatorea, ...
...
[M] Eta Sacrificadoregoa ceric da?
[H] Haur da Iaincoaren aitzinean presentatzeco officioa eta authoritatea, ...
...
[M] Gatocen orain hirurgarren partera.
[H[ Hura da Spiritu saindua baithan dugun sinhesteaz.
...
[M] Cer da Eliça catholicoa?
[H] Hura da, Iaincoac vicitze eternaleco ordenatu eta elegitu dituen fidelén compainiá.
...
[M] Cer da Penitentiá?
[H] Penitentiá da, gaizquiaz desplacer ukaitea eta unguiaren onhestea Iaincoaren berldurretic proceditzen dela ...
...
[M] Cer erran nahi da tentationea?
[H] Leku hunetan tentationea erran nahi da deabruaren finecia eta enganioa, ceinéz ...
...
[M] Cer da Sacramendua?
[H] Sacramendua da, Iaincoaren gureganaco amorioaren testificatione exteiorbat, ceinec ...
...
[M] Hobequi adi ditecentzat, gaitecen bataz eta berceaz bereciqui mintça. Eta Lehenic, cer da Baptismoaren significationea?
[H] Baptismoak ditu bi parte. Ecen hartan Iaincoac representatzen draucu gure bekatuén barkamendua, eta guero gure regenerationea, edo spirituzco arramberritzea.

Horietan guztietan, adibidez, aurreko galderak (kontextuak) argi uzten du zéin izanen den informazio rhematikoena: aditz ostekoa.

Juan Garzia (1997): "Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko"

Mintzo ginen herenegun buruzki interesa ze izan leikén seinalizazio bat noiz esaldiko informazio rhematikoena dén postverbala. Juan Garziak zioén: 

... , kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?

Horrekin ados geundelarik, harritu egiten ginen noiz ikusten genuen ze Juan Garziaren lehen aukera seinalizatzailea zén ... apostrofo bat:

Baina, apostrofo bat?  

Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat [‘] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean) ... [Juan Garzia, 2013]

areago noiz gogoratzen dugun ze 1997an Juan Garziak aproba batzuk eginak zituen kin azentu normal bat. Ekar daigun berriro hona gure sarrera titulatzen "A azentu intonatibo zintzilikatzailea e Juan Garzia":

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilera e azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an Joskera lantegi respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, Joskera lantegi, 162]

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea e diskursoa.

Herenegun genioenez, ez dirudi apostrofoa aukera egokiena, ez baitirudi hain egokia nola azentu progesiboa (ez derrigor zintzilikatzailea, eta horregatik orokorragoa), beti ere optatiboa.

Seguruena, ez da pasako denbora asko artio ikusi aukera teknologiko ondo interesgarri horiek integratuak an "Word"

Josu Lavinek zioen atzo:

Accentuac badu problema bat eta da hitz differentçat harcen dutela haimberce programma informaticoc da eta dá, adibidez. 

Bai, hala da. Hori dá kontu informatiko bat, arazo bat zein programa batzuk báduten (Word-ek, kasu), eta beste batzuk ez (Blogger-ek, kasu). Eta, kontuan hartuz zure eskakizun guztiz ulertzekoa, hobe litzake baldin Word-eko programatzaileek erantzungo baliote gainératuz beste aukera bat an euren "Word"eko "bilaketa" menua, non bilatzaileak ez luken kontuan hartuko azentua (edo azentuak) noiz bilatzen terminu bat. 

Gauza da ze, Word-ek báditu "bilaketa" aukera batzuk, baina justuki zuk eskatutako hori ez (seguruena zeren inglesez ez dago azenturik). Era berean, interesgarria litzake baldin Word-ek emanen balu zuzeneko aukera ki egin bilaketa anizkoitzak (terminu bat baino gehiago an ber bilaketa). Seguruena, ez da pasako denbora asko artio ikusi aukera teknologiko ondo interesgarri horiek aisa integratuak an "Word". Beti ere, aukeran.

Baina, apostrofo bat? Askoz hobe, azentu progresiboa

 Genioen atzo:

Eta gauza da ze, Juan Garziaren aldetik, ez legoke batere arazorik ki erabili seinale berezi bat ki markátu adibideko SVO ordena hori (ikus 'Juan Garzia (2013):"... arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?"'). Izan ere, jarraian dio:  

... , kontu tekniko batera iritsita gaude: arazoa intonazio berezi hori markatu gabe geratzea bada, zergatik ez dugu seinale berezi batez markatzen, eta kito?

Horrek ere badu bere historia, ez baikara oraingoak lehenak auzi horri heltzen. Nik neuk, horretaraino, ez nuke inolako eragozpenik, eta proposatu ere proposatu izan dut halako seinalizazio bat bide horretatik jo nahi lukeenarentzat. Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat [‘] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean), hala seinalatzeko sintagma hori ez dela galdegai mintzagai baizik, eta galdegaia, beraz, aditzaren ostean doala. [Juan Garzia, 2013]

Bádirudi ze Juan Garzia referitzen ari da ki salbuespenezko kasu batzuk, baina kasuistika hori ez da relevantea orain, edo gutxienez ez da hain relevantea nola ze Juan Garziaren ereduan bertan (berak proposatua) erabil liteke optatiboki ("bide horretatik jo nahi lukeenarentzat") seinalizazio bat ki markatu aditz osteko galdegaiak (eta bide beretik erabil liteké SVO neutroetan ere, utziz ki kontextua ea objetua foku enfatiko den ala ez).

Guztiz ados, berriro ere.

Baina, apostrofo bat?  

Aski litzateke, esate baterako, apostrofo bat [‘] eranstea aditzaren aurreko hitzari (edo, hobe, aditzari berari, aurrean) ... [Juan Garzia, 2013]

Nola genioen hemen, gure ustez, báda aukera askoz hobeagoa: azentua gain aditza (edo gain laguntzailea):

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Gure helburutarako, bereziki interesgarria litzaké azentu akutua, zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa":

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, baizik soilik markátzen etorrerá on osagai rhematikoagoak (ezenez azentuduna), seinalatuz horrela norántza zuzendu behar den atentzio informatiboa (eta horrekin lotutako guztia).

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjuntzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa aldé ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute norántza progresatzen den informazioa. [Balbula, 2019]

Hortaz, apostrofo bat? Askoz hobe, azentu progresiboa.