Demokratia versus demokrazia

Dio Josu Lavin-ek an aurreko mezu bat ezen euskaldun kontinentalek euskaraz mintzo direlarik v ahoskatzen dutela frantsesen modura.

Baina guk gainbegiratu dugu Michelenaren "Fonética histórica vasca" (non irakurleak ezagutu ahal izanen ditu antigoaleko eta atzoko bertako ahoskerak), eta ez dugu aurkitu arrastorik txikiena ere ti "v" labiodental euskalduna.

"v" labiodentala aipatzen da noiz mintzatzen baita buruz latina edo romantzea, an, adibidez, termino hauek:

En inicial vasc. f- aparece ocasionalmente en lugar de rom. b-, v- p- : vizc. fadura "vega, marisma", a.-nav. faratila "taravilla", fau(n) "vano, fofo", felderako (Pouv.) "galgo" (y felderaka "galga"), b.-nav. ferde "verde" (ya Pouv.), or. fite "enseguida", sul. fóltsü "pulso", lab. frogatu "probado, demostrado", vizc. frakak pantalones, a.-nav. futre "buitre", etc. El cambio puede deberse a muy distintas causas: disimilación, dificultad para reproducir rom. v (cf. fite) o sencillamente el valor expresivo de f debido a su rareza. [265-266]

Luis Michelenak erabiltzen du idazkera fonetikoa, eta, beste adibide baterako, idazten digu:

bo(r)ontháte "voluntad" < uoluntatem. [216. or.]

Michelenak eskaintzen digu hiztegi bat non aurkitzen baitira berak liburuan komentatutako hitz guztiak an idazkera fonetikoa, eta ... nik ez dut aurkitu ezta "v" bat bera ere.

Bai, ordea, agertzen dira beste soinu batzuk zein erabili dituzte hainbat euskaldun kontinentalek aspalditik ere, nola "ü" (hor ere, nik uste giro irekia egon behar dela afin idatzi "ü" edo "u", baina guk momentu honetan behintzat ez genuke orokorrean "ü" soinua idatziko).

Michelenaren hiztegi fonetiko hori gure gustukoa da, oso; eta hor aurkitzen ditugu sarrera hauek:

birjina
birtute
borondate, -t(h)ate
-dade

Hala ere, badirudi ze zenbait hitz hasi dira ahoskatzen kin "v" à la frantsesa, hala nola "video". Jakin nahi genuke zéin den fenomeno berri horren hedapena; esan nahi baita, gutxi gora behera, zein da zerrenda hon hitzak zein ahoskatzen dituzte kin "v"? Iparralde osoan ahoskatzen al dira? edo da zeozer marjinala?

Bestalde Erramunek dio ze hitzek badute existentzia propio bat, eta gu ados gaude respektu hitzaren edukia, baina ez respektu hitzaren grafia. Uste dut ze hitz internazional mailegatuak (nola "ikonoklasta" edo "demokrazia") oso inportanteak dira kontzeptualki (hau da, kontzeptu edo ideia internazional horiek dira mugarri kulturalak zein zaindu eta propagatu behar dira), baina grafia gardendu daiteke arazorik gabe, salbu an kasu partikular eta bakanak non-eta egoki den grafia ere gordetzea.

Jakina, hitzari ez zaizkio egin behar retoke arbitrarioak, baizik soilik horiek zein behar diren afin adaptatu hitz internazioanala a etxeko grafia (zein gure ustez egon beharko litzake aski hurbil ti etxeko ahoskera).

Grekeraz erabiltzen dute "demokratia", baina guk ez genuke egon nahi denbora guztian idazten "demokratia" eta antzekoak bitárten esaten dugún "demokrazia" (are gutxiago "demokratia" idaztea bitartez karaktere grekoak). Bai, ordea, idatziko genuke "demokratiko" (eta ez demokraziko) bitárten esaten dugún "demokratiko", normaltasunez. [94] [⇶]

"Versolari" versus "bersolari"

Idazten dú Axularrek:

Bada erraiten duenic, eta eguia; haurretic poçoin iaten vsatcen dena, azquenean poçoiñez haz ditequeyela, eta mantena.

Bada baldin hunein gauza bortitza, eta indartsua bada vsantça; Cer eguinen du bethi ere, gaztetic çahartceraino, beccatutan vsatu denac? Nola vtçico du çaharrtcean, gaztean coberatu duen usantça? Veldur naiz vtz ezteçan. Ceren San Crisostomo’c dioen beçala. Annosa pasio medicamento momentaneo non curatur. Arraçadura vrthatua, narrio çahartua, çauri gaizcoatua, ezta pontu batetaco midicuntçaz sendatcen, ezta behingo visitaz erremediatcen, eta ez hain fite leheneco estantera, estatura eta egoitçara bihurtcen.

Bai, nik ere uste dut gauza bortitza dela usantza, hain ere bortitz non, batzuetan, ez diogun gure buruari galdetzen ea gure ohitura hori ba ote den ona edo ez hain ona.

Josu asaldatu da zeren nik nahiago dut idaztea “unibersitate” (eta inkluso “unibersidade”) lehenago ezi “universitate”. Erramunek esango dit ze kontu visual bat dela, begietatik sartzen zaigula grafia, eta min ematen diola ikustea “bisual”. Eta “bista”? eta “berba”? eta “berso”? Horietan guzietan ez dago arazorik, zeren ... ohituta gaude.

Alderantziz, harritu egiten gara noiz ikusten dugún gaztelaniaz “versolari”, zeren ohitu gara a “b” hori ti "bersolari". Kasu horretan min bisuala eman diezaguke ikustea “versolari”, nahiz latinetiko “versus” izan haren jatorri ortografikoa. Ohitura hutsa.

Josuk erabiltzen du “doktore”, baina hori dator ti latina “doctor-oris”, nola “sculptor-oris” (akusatiboan “sculptore(m)”).

Inglesez idazten da “doctor”.
Frantsesez idazten da “docteur”.
Gaztelaniaz idazten da “doctor”.

Eta euskaraz ... “doktore”?

Baina, kasu horretan ez dio minik ematen a Josu, zeren ohitu da. Rusoek idazten dituzte “v”-ak bitártez  “B” letra ti euren alfabeto zirilikoa (eta “b”-ak bitártez “b” antzeko bat), eta ez die minik ematen, zeren ohitu dira. Antza, greko modernoek ere "B" idazten dute "v" soinua (bhta=víta).

Gaztelaniaz idazten da “proyecto”, inglesez “project” eta euskaraz "proiektu", eta ez du minik ematen. Zergátik? Zeren ohitu gara. Egia da ze errazago ohitzen gara noiz inguruko hizkuntzak jarraitu dituzten bide ortografiko dibersoak; eta zailagoa dela ohitura hartzea noiz ingurukoek jarraitu dute antzeko bidea eta gurearen ezberdina. Baina, azken buruan ez da ezer sakonik an grafia, ezbada gardentasuna (grafia opakorik ez, mesedez).

Axularrek idazten zuen “v”-a nola balitz “u” an hitz hasiera ("u" letra ez da baizik "v" eboluzionatu bat). Ohitura hori zaharra izango zen, baina galdu da. Eta orain markatua zaigu ikustea "v" ordéz "u". Baina, tira, ohitura-kontua da. [93] [⇶]

"Sugeritu" versus "sujeritu"

Ortografia ez da nire kezka nagusia, bistan denez. Baina, hala ere, egin nahi nuke komentario bat burúz tituluko pare hori: "sugeritu" versus "sujeritu" (ikus hau ere). Irakur dezagun Euskaltzaindia-ren razonamendua buruz ortografiá on zenbait hitz:

Iturri zaharra latina delarik, mailegu berriak hartzen direnean, orainarteko hitzek izan duten ohizko bideari jarrai dakioke hitzaren bukaerari dagozkionetan, eta, euskal literaturaren tradiziozko usarioa bikoitza denean, ahozko mintzairan ere beste horrenbeste gertatu izanik, ahal dela joera hedatuenari eutsiko zaio, literatura zaharrean izan duen pisua ere gogoan hartzen dela, edo, erraz ezin erabaki baledi, oraingoz biak har litezke;...
...
Latinez minimun, -i, orain minimo, Axularren lejitimo formaren erara, latinez legitimus, -a, -um.

Latinez universum, -i, orain uniber(t)so, zaharrago den ber(t)so bezala, latinez versus, -us.
...
Latinez universitas, -atis, akusatiboan universitate(m), orain uniber(t)sitate, bukaerako -tate hobetsirik.

Razonamenduak gora behera, azken buruan erabakia hartu eta Hiztegi Batua-n agertuko dirá "minimo", "unibertso" eta "unibertsitate", eta zuzentzaileek horrexen arabera zuzenduko dute (ez al zen nahikoa hobestea?).

Ikus orain beste hau:

Mailegu zaharretako j eta i ikutu gabe, orain mailegatzen diren hitzetan g grafia hobetsiko da: biologia (biologoa), geografia (geografoa), filologia (filologoa), dramaturgia (dramaturgoa). Jakina da g grafema /g/ bezala irakurri ohi dela euskaraz edozein bokalen aurrean.

Beraz, "sujeritu" mailegu berria denez, euskal akademiaren arabera "sugeritu" beharko zen, baina ahoskatuz "sugeritu", eta ez "sujeritu". Hortaz, euskal akademiak lehenesten dú grafia gain ahoskera (grafiaren arabera datorkigu "g" suave hori). Nire ustez, hitzak (ahoskerak) izanen luké lehentasuna, eta ez grafiak .

Hiztegi Batua-n ez da agertzen ez "sugeritu" ezta "sujeritu" ere (baina Harluxet-enean agertzen da soilik "sugeritu"). Haatik, Google-en gehiagotan agertzen da "sujeritu" (35) ze "sugeritu" (17).

Nik bozka emanen nuke aldéz "sujeritu", aldéz "unibersitate", eta aldéz "video" (latinezko hitza signifikátuz "dakusat"); eta, nire ustez, euskal akademiak ez lituzke horiek txartzat jo behar, nahiz hobetsi beste aukera posible horiek. 

Horrela, egonen litzake marjina gehiago, malgutasun gehiago, eta giro irekiago bat zek erraztuko bailuke ez soilik garapen ortografiko konsensuatuago bat, baizik ere beste edozein garapen. [92] [>>>]

Aldez akademia iradokitzailea, ez araugilea

Erantzunez a Txopi respektu bere hemengo komentarioa (ikus halaber hau mezua).

Nire ustez, akademia bat izan daiteke hizkuntza batendako gauza ona edo txarra dependituz ti giro linguistikoa zein nagusitzen baita bertan. Esan nahi baita giroa aurrerakoia balitz, akademia bat izan liteke tresna oso egokia eta are beharrezkoa afin erraztu bidea alde garapen funtzionala on hizkuntza (euskararen kasuan, uste dut beharrezkoa dela, baina, jakina, norabide onean!). Giroa atzerakoia bada, akademia bera izan liteke erremintarik kaltegarriena za hizkuntza zein gestionatu nahi baita.

Giro horretan gaur egun, inportantzia handia dute hizkuntzalariek; zeren, zuzenean edo zeharka, hizkuntzalariak dira erantzule nagusiak on giro linguistiko eraikitzaile edo perversoa zein nagusitu daitekeen barne hizkuntz akademia bat noiz aztertzen eta proposatzen bidearen ardatz nagusiak.

Adibidez, demagun ze euskararen akademia hipotetiko batek ateratzen du dokumentu bat non dioen (inoiz ez agindu) ze aditza aurreratu daiteke, eta, egoki iruditzen zaigunean, ez dezagula dudarik izan, eta erabil dezagula aditz nagusia aurre haren konplementuak, ahoz eta idatziz.

Era berean, demagun ametsetako akademia horrek oparitzen digula idazki bat non komentatzen ditu onura komunikatiboak zein atera litezkeen ti erabiltzea baliabide erlatibo prepositiboak, hala mintzatuan nola idatzian. Edo, demagun akademia horrek ahalbidetzen digula erabiltzea "ezi" konparatiboa, eta, antzeko bidetik, sujeritzen digula ze has gintezke erabiltzen "buruz" prepositiboa, ikusiz norabide onean doazela.

Jakina, sugerentzia horiek erraztuko lukete bidea, nahiz-eta bidea askatasun osoan egin beharko litzake, inongo agindurik gabe. Beraz, agertzen gara aldéz akademia iradokitzaile bat, ez araugilea.
Eta azpimarratu nahi dugu ze, ikusten dugu goiko hori guztia oso faktible, ekarriz hizkuntzari izugarrizko onura. [91] [⇶]

Hitz funtzionalak, labur

[Erantzunez a Txopi eta Josu respektu euren hemengo komentarioak (ikus halaber hau mezua)]

Estruktura da zerbait kualitatiboa, bitarten hitzen luzera da zerbait kuantitatiboa. Ez gutxitan, halere, alde kuantitatiboak izaten ditu ondorio kualitatiboak, eta baita alderantziz ere.

Ildo horretatik, nik bere inportantzia onartzen diot a afera printzipioz kuantitatiboa on hitz-luzera, adibidez an hitz funtzionalak, zeinen luzera izan baitaiteke determinantea per euren erabilera edo ez-erabilera.

Frogatu da ze, hizkuntzetan zehar, hitz funtzionalak izaten dira esanguratsuki laburragoak ze hitz ez-funtzionalak. Eta logikoa da, zeren hitz funtzionalak dira, alde handiz, maizen erabiltzen diren hitzak (inglesez: "the", "of" eta "and" omen dira hiru hitz erabilienak). Halako hitz funtzionaletan inportantea dirudi laburrak izan daitezen, zeren, esan bezala, euren luzera izan liteke hesi bat per euren erabilera.

Bide batez, hor dago arazo estruktural bat: nola lortu endogenoki halako hitz egokiak? Nola garatu baliabide prepositibo, eroso eta labur bat, baldin ez bada hizkuntzan halakorik? Ez bada, nondik atera?

Beste problema bat respektu hitz-luzera sortzen da ti aglutinazioa: hitzak gehi atzizki-kateak. Berdin nola aditzetan diran sortzen forma sintetiko-trinko aski zailak, bestelako hitzetan ere hala gerta daiteke. Esan nahi baita: "erabilerarentzat" edo "erabilerarako" iruditzen zaizkit zailagoak zi, adibidez, "per erabilera", non zatiketa analitiko-koherenteak ahalbidetzen digu pausatxoa inter bi elementuak, hala nahi badugu.

Beraz, hitz funtzionalak, labur; modu analitiko-koherentea lagun. [90] [⇶]