Krutwig (1971): "Unificación literaria del verbo auxiliar vasco"

Atzokoan Josu Lavin-ek zioen:

Hemen Krutwigen aditzari buruzco lan hori: 

https://www.dropbox.com/s/c5i1bz3211tvc34/verbo_auxiliar_vasco_fks_v4.pdf?dl=0

Eskerrik asko, Josu, zatio jarri denen eskura lan bat (gain euskal aditz auxiliarra) zein izan zén saritua ganika Euskaltzaindiko epaimahai bat an 1971:

Epaimahaikide izan ziren P. Lafitte, I. Berriatua eta Txillardegi.

eta zeinen titulua, ikusten dugunez, dén: 

"Unificación literaria del verbo auxiliar vasco" [Krutwig, 1971]

Hortxe, irakurgai. [1795] [>>>]

Hirugarren partikula datiboa: '-ra-', zein etor litekén justuki tik aurreko egunetako "-la-" modal bera ere

Jarraikikó gara mintzatzen gain "-(k)ara" forma, baina orain egin daigun tarte txiki bat ki gogoratu ze existitzen da hirugarren partikula datibo bat: "-ra-", zein Josu Lavin-ek aipatzen zuén atzo (eta zein, bide batez, erator litekén justuki tik aurreko egunetako "-la-" modal bera). Josu-k gainera, atzokoan bertan esaten digú nóla Federiko Krutwig-ek azaldu zión ondorengo hipotesia gain ustezko diferentzia semantiko bat artén "-tsi" eta "-ki":

deutsut
derauçut

Bi hauen arteco differenciei buruz galdeturic Federico Krutwigec erran cerautan ecen DEUTSUT moducoetan objectua passatzen datequeela objectu indirectutic subjecturat

Liburua hartu deutsut

eta DERAUÇUT moducoetan objectua doaqueela subjectutic indirecturat:

Liburua eman derauçut

DIÇUT moducoetan objectua ez doaqueela ez subjecturat ez indirecturat, baina berce batençat datequeela:

Liburua eman/hartu diçut Josebari emaitecotz, adibidez.

Nire ikuspeguitic
TSI dativoac hauxe expressatzen duque: barneranz, beheranz
eta QUI [KI] dativoac, ordea, camporanz, goranz

Honec explicatzen luque bi aditz hauen arteco desberdintassuna:

jaitsi vs. jaiki

eta bi factitivoen artecoa ere:

eraitsi vs. eraiki

Hassieraco JAI- horrec jo, joan aditzac ekarten deuscuz bururat.

Egun guztiz synonymoac dirade derauçut, deutsut eta diçut.

Gogora daigun halaber nóla Euskaltzaindiaren epaimahai batek saritu zuén Krutwig-en lan bat gain eukal aditz auxiliarra, zein momentuz ez den eskuragarri. Ikus:

• Euskaltzaindiaren artxiboa: 'Aurkeztutako bost lanetatik, bakarrik gordetzen da J. Oregirena.'
  

• Oso berri pozgarria: ikusi ahalko da Krutwig-en lan saritua gain euskal verbo auxiliarra
  

Josu, nóiz jarri behar duzu lan hori denen eskura? [1794] [>>>]

Báda antzeko salbuespenik an ekialdeko hizkerak: "-ala" aurka "-(a)ra", zeinen oinarrian egonen litzakén ber "la" modala

Azken sarreretan ari gara argudiatzen ze "euskala" forma izan zitekén zaharragoa zein "euskara", halan-ze amaierako "la" hori izanen litzakén ber "la" modal adverbiogilea zein ager zitekén an beste hainbat forma, nola, adibidez, an oinarria on adlatiboa. Eta gauza da ze justuki an adlatiboa on ekialdeko hizkera batzuk agertzen zaigú, salbuespenez, "-ala" forma, an oposizioa ki beste hizkera guztietako "-(a)ra":

... la forma -ala (-alat), frente a -(a )ra de otras variedades. [Mitxelena, FHV, 1961:815]

Horretaz, gogoratu nahi genuke beste sarrera hau: 

• [1786] de Rijk (1995): "... , we remember that the suffix '-la' represents the original shape of the allative case ending, which later turned into '-ra' because of its invariable intervocalic occurrence."

nondik:

Gaurkoan azpimarratu nahi genituzké ondorengo hitzak on Lakarra (2006), nok aipatzen dú de Rijk (1995):

From a diachronic point of view, however, we remember that the suffix -la represents the original shape of the allative case ending, which later turned into -ra because of its invariable intervocalic occurrence. [Lakarra, 2006:596]

Horrela, "-ra" adlatiboa izanen litzaké ber "-la"  adlatibo zaharragoa, zein finenan izanen zén "la" partikula modala, zein ager litekén prepositiboki eta postpositiboki. Puntu horretaz gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera: 

• [1717] Lakarra (2018): "... '-ra' (mendira) eta '-la' (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ..."

Beraz, hor izanen genuké beste salbuespenezko kasu bat kin "la" modal adverbiala, ustez hor ere gordea an bere forma zaharragoa (zein, Lakarra-ren arabera, ez litzakén zaharrena). [1793] [>>>]

OEH: "..., euskala (V-gip), ..."

Bukatzen genuén atzo gogoratzen ondoko hitzak on Mitxelena (1961), eta egínez ondorengo komentarioa:

Por otra parte, dentro de la hipótesis de Apraiz de un cambio regular [referitzen da ki berraldaketa tik "-r-" intervokalikoa ki "-l-"], éste tuvo que afectar al léxico tanto como a los nombres de lugar. Sin embargo, no se encuentra el menor rastro de tal fenómeno en las abundantes palabras vascas conservadas en Alava. [Mitxelena, 1961:313-314]

Hortaz, Arabako hitzetan ez litzake aurkituko arrasto txikienik ere respektu aldaketa berri bat tik "-r-" intervokalikoa ki "-l-".

Hortaz, euskal hizkeraren batean aurkituko balitz "euskala" forma, printzipioz pentsatu beharko genuke ze emaitza hori ez dator tik "-r-" intervokaliko bat zein gerora bihurtu dén "-l-", baizik gehiago kontrakoa, alegia-ze "-l-" hori ez dator tik "-r-" bat (beste evidentzia sendoagorik ez bada bederen). Areago baldin "euskala" forma hori agertzen bada an hizkera bat zein lotu liteké kin mendebaldeko hizkerak, non egonen lirakén arabakoak ere.

Hortaz, bilatu dugú "euskala" forma an Orotariko Euskal Hiztegia, eta hauxe aurkitu:

nondik jo dugun ki "euskara" non:

alegia:

...., euskala (V-gip), ...

zeintan (V-gip) laburdurak esan nahi baitú:

eta non mintzo dirén justuki mendebaldeko hizkerak. [1792] [>>>]

Arabako hitzetan ez litzake aurkituko arrasto txikienik ere respektu aldaketa berri bat tik '-r-' intervokalikoa ki '-l-'"

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ti Alaba ki Araba. 

Bai, hala da, hortxe dugu adibide bat non "Alaba" forma zaharragoa bihurtuko zén "Araba" an ahoa on garai hartako euskal hiztunak, bitárten erromantze jaio berrian mantentzen zén "Alava". Mitxelena honela mintzo da gain puntu hau an bere "Fonética histórica vasca" (1961):

nondik:

Por otra parte, dentro de la hipótesis de Apraiz de un cambio regular [referitzen da ki berraldaketa tik "-r-" intervokalikoa ki "-l-"], éste tuvo que afectar al léxico tanto como a los nombres de lugar. Sin embargo, no se encuentra el menor rastro de tal fenómeno en las abundantes palabras vascas conservadas en Alava. [Mitxelena, 1961:313-314]

Hortaz, Arabako hitzetan ez litzake aurkituko arrasto txikienik ere respektu aldaketa berri bat tik "-r-" intervokalikoa ki "-l-". [1791] [>>>]

Mitxelena (1961) gain 1025eko "De ferro de Alava": "El cambio vasco de 'l' intervocálica a 'r' aparece ya cumplido."

Atzokoan galdetzen genion i geure burua gain posibilitatea ezen "euskara" hitzaren forma etor litekén ti "euskala" zaharrago bat, non aurkituko genukén "la" partikula modala (gure ikuspegitik, semantikoki egokia), eta nondik "-l-" intervokalikoa pasatuko zén ki "-r-". 

Azken finean, eta dirudienez, aldaketa hori ("-l-" intervokalikoa > "-r-") aski burutua zén an 1025 inguruko dokumentu bat ("De Ferro de Alava") zein aurkitu baitzen an Kukullagako monastegi errioxarra. Honela komentatzen digú Mitxelena-k dokumentu hori an bere "Textos arcaicos vascos" (1961):

El cambio vasco de l intervocálica a r aparece ya cumplido: cf. vasc. Padura frente a rom. Padul, mod. Paul. [Mitxelena, 1961, berreditatua an 1990:29]

"Euskala" forma zaharra izan balitz, ez lirudike bereziki zaila bere evoluzioa ki "euskara". [1790] [>>>]

Irigoyen (1977): "..., jatorriz '-l-' ez bada ere"

Genioén atzo ze:

Beraz, bádirudi ze "-(k)ara" forma izan liteké zaharragoa zein "-(k)era".

zeren:

Euskara gisako formak aldamenean beti euskaldun eta Euskal Herria gisakoak bakarrik dituzte: euskara + dun > euskaldun --aurreko elementuak azken bokala galtzen du eta -r- > -l- bihurtzen da normala denez, jatorriz -l- ez bada ere-. [Irigoyen, 1977:522]

Hor, Alfonso Irigoyen-ek ondorengoa zehazten du an bere azalpena:

..., jatorriz -l- ez bada ere- [Irigoyen, 1977:522]    

zeren galde geneio ki geure burua ea "-l-" hori izan zitekén jatorrizkoa. Hala balitz, aurkituko ginake aurré ...

euskala > euskara

forma zaharrago bat, non azken "-la" hori interpreta geinke nola gure betiko "la" modal zaharra, berbera zein agertzen dén an "(h)ala", adibidez (edota, gero, an perpaus menderatu konpletiboak). Hipotesi horren arabera, "-(k)ara" ez litzake izanen mailegua (nola batzutan konsideratu den), baizik euskaran oinarritutako formazioa.

Has gaitezen ti bukaera: "-(k)ara"

Ikusten genuen atzo nóla Lakarra-k (2006) egiten zuén honako derivazioa:

*e - (ra) - non - tz - i + -(k)ara > (h)euskara

non hasi nahi genuke ti bukaera, esan nahi baita ti "-(k)ara" edo "-(k)era", galdétuz: zéin litzaké bietan zaharragoa? Alfonso Irigoyen-ek (1977) dio honako hau:

Honek argi adierazten du forma zaharra Euskal Herri osoan euskara zela ... [Irigoyen, 1977:522-523]

Beraz, bádirudi ze "-(k)ara" forma izan liteké zaharragoa zein "-(k)era".

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz tik etimologia on "euskara" hitza

Lakarra-k (2006) azaltzen dú "-ts(i)" bukaera verbala abiátuz tik etimologia on "euskara" hitza, honela: 

Saiatuko gara ulertzen eta komentatzen azalpen hori an ondorengo sarrera(k). [1787] [>>>]

de Rijk (1995): "..., we remember that the suffix '-la' represents the original shape of the allative case ending, which later turned into '-ra' because of its invariable intervocalic occurrence."

Gaurkoan azpimarratu nahi genituzké ondorengo hitzak on Lakarra (2006), nok aipatzen dú de Rijk (1995):

From a diachronic point of view, however, we remember that the suffix -la represents the original shape of the allative case ending, which later turned into -ra because of its invariable intervocalic occurrence. [Lakarra, 2006:596]

Horrela, "-ra" adlatiboa izanen litzaké ber "-la"  adlatibo zaharragoa, zein finenan izanen zén "la" partikula modala, zein ager litekén prepositiboki eta postpositiboki. Puntu horretaz gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera: 

• [1717] Lakarra (2018): "... '-ra' (mendira) eta '-la' (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ..."

Atzo irakurtzen genuenez:

... -ra (mendira) eta -la (mendialat) jatorri bereko dira segurki, ...[Lakarra, 2018:152]

non:

... , la- hori: ... beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

hola ikusten dugularik nóla partikula prepositibo berbera ("la ...") joan bide den ematen aukera postpositibo ezberdinak, tartean adlatiboa. Esan nahi baita ze "la ..." izan ahal da alternatiba adlatibo egoki bat ki "ki ..." preposizio orokorragoa (datiboa, destinatiboa eta finala ere), noiz nahiago den:

Joan naiz la mendia zein komentatu genuen atzo = Joan naiz ki mendia zein komentatu genuen atzo

Erabilera horretan, "la ..." sinpleki berriro izanen litzaké prepositiboa, nola an garai zaharragoak.

Esan nahi baita ze "-ra" adlatiboaren "-r-" hori ez litzaké epentetikoa. [1786] [>>>]

"-ki", "-kiro", "-ro" eta "-to" dirá bukaera adverbialak zeinen hasieran agertzen baitirá "-k-", "-r-" eta "-t-" nexu tipikoki epentetikoak afinda géhitu "-i" eta "-o" partikula referentzial-demostratiboak

Lakarra (2006) mintzo da gain de Rijk-en artikulu bat (1995) non azken autore horrek aipatzen dituén ondoko amaiera adverbialak:

El mismo año en que aparecía el artículo de Trask sobre las formas no finitas del verbo lo hacía también otro de de Rijk sobre los adverbios modales (-ki, -kiro, -ro, -to). [Lakarra, 2006:596]

Interesgarria iruditzen zaigu nóla bukaera adverbial horien hasieran ere agertzen baitira "-k-", "-r-" eta "-t-" nexu tipikoki epentetikoak afinda géhitu "-i" eta "-o" partikulak, non "-i" izanen litzakén bukaera tipikoki referentziala, eta "-o" izan zitekén beste aplikazio bat on "o" erakusle zaharra:

• eder - (k)i

• eder - (t)o

• berr - i - (k)i

• berr - i - (r)o 

Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, "-k-", "-r-" eta "-t-" horiek jatorriz izanen liraké justuki epentetikoak, esan nahi baita betegarri fonetikoak ki lotu "-i" eta "-o" partikula referentzial edo erakusleak. [1785] [>>>]

Guec ajutu ez dugu

Atzokoan gogoratzen genuén lehen euskarazko esaldia, non, dirudienez, agertzen zén lehen erabilera historikoa on "-ki" sufijoa an partizipio bat:

Izioqui dugu.

Gaurkoan gogoratu nahi genuke euskarazko bigarren esaldi historikoa:

Guec ajutu ez dugu.

non agertzen zaigún "guec" forma pronominala, zein, itxura guztien arabera, sortuko zén bidéz analogia kin "zuek", noiz "zuek" desanbiguatu zen tik "zuk" bidéz "-e-" pluralgilea. Esan nahi baita ze, an ber denbora noiz hasiko baitzen esaten "zuek", akaso zenbait hizkeratan hasiko zen esaten "guek", analogiaz, nahiz "guk" ez zuen behar desanbiguaziorik.

Ikus ere:

• [1759] Domene (2011) mintzátuz gain jatorri demostratiboa on -o- eta -e- morfemak (kasu honetan barnén estruktura morfologiko nominala) 

non...

... el demostrativo plural de 3.er grado ha-e- > h-e- > e- 'aquellos, aquellas',... [Domene, 2011]

Beraz, Domene zehazten ari da nóla estruktura morfologiko nominalean -o- eta -e- etorriko lirakén tik erakusle zaharrak:

• jatorrizko 1. graduko erakusle bat, "o", eta

• jatorrizko 3. graduko erakusle plural bat, "ha-e- > h-e- > e-", 

Azken derivazio horretan, -e- izanen litzaké finean pluralgile bat.

Pluralgile bat nola an "zuek". [1784] [>>>]

izioqui dugu

Dio Lakarra-k (2006) gain erabilera on "-ki" an partizipioak (ikus ere, adibidez, atzoko sarrera):

En cambio, en las formas participiales (jaiki/jagi, jaitsi, etc.) los suf. están completamente aglutinados con carácter general en todos los dialectos para los primeros textos y posiblemente bastante antes, como muestra el izioqui, compañero del ajutu en las famosas glosas. [Lakarra, 2006:595]

Bai, bádirudi ze "-ki" bukaera horiek aspaldi itsatsi zirén ki partizipioak. [1783] [>>>]

Lafon (1943) dú erakusten "la opinión tradicional" zeintaz Lakarra mintzo zen an herenegungo aipua

Herenegun aipatzen genituén ondoko hitzak on Lakarra (2006):

Es preferible, diría que imprescindible, suponer contra la opinión tradicional que primero se dio el alargamiento de participios en -ki/-tsi y sólo más tarde y únicamente en algunas de las bases a las cuales fueron añadidos tales sufijos se desarrollaron formas sintéticas; no veo cómo la hipótesis contraria podria explicar la distribución y cronología tanto de las extensiones de las formas sintéticas como las extensiones de las no conjugadas. [Lakarra, 2006:595]

non Lakarra mintzo zaigún gain iritzi tradizional bat zein justuki Lafon-ek erakusten baitzuen an atzoko aipua:

Le biscayen possède encore une autre forme de ce participe, eutsi, dont le -ts- doit provenir des formes personnelles telles que deutso (deuso des Refranes) ...(...) (Lafon 1943: II, 18).

Nola genioén herenegun, kasu horretan bat gatoz kin Lakarra. [1782] [>>>]

Lafon (1943): "Dans les Baskische Studien (p. 34), il [Schuchardt-ek, 1893] affirme avec raison qu'il n'y a pas "d'exemple indubitable d'elargissement d'une racine verbale au moyen de '-ki', d'un '-ki' qui n'ait rien a faire" avec le '-ki' des formes a valeur de datif."

Lakarra-k (an "Datos sobre iniciales, cambio tipológico y prehistoria del verbo vasco", 2006:594) aipaten dú Lafon (1943), nok, bere aldetik, aipatzen dú Schuchardt-en konklusio bat (1893) zeintan hizkuntzalari alemaniar famatuak dioen ze berak ez du aurkitu bat ere adibide dudabakorik non "-ki" partizipio-luzapenak ez duen zerikusirik kin balio datiboa:  

Dans les Baskische Studien (p. 34), il [Schuchardt-ek, 1893] affirme avec raison qu'il n'y a pas "d'exemple indubitable d'elargissement d'une racine verbale au moyen de -ki, d'un -ki qui n'ait rien a faire" avec le -ki des formes a valeur de datif.

Lafon ere ados agertzen da. [1781] [>>>]

Behin mekanismoa sortuta, mekanismoa berez ibil daiteke, sortuz forma berriak (zaharberriak) baldin erabiltzaileek hala nahi edo behar badute

Jarráiki egun hauetako haria, Lakarra-k (2006) dio:

Es preferible, diría que imprescindible, suponer contra la opinión tradicional que primero se dio el alargamiento de participios en -ki/-tsi y sólo más tarde y únicamente en algunas de las bases a las cuales fueron añadidos tales sufijos se desarrollaron formas sintéticas; no veo cómo la hipótesis contraria podria explicar la distribución y cronología tanto de las extensiones de las formas sintéticas como las extensiones de las no conjugadas. [Lakarra, 2006:595]

Horren kontrargudio partzial bat izan liteke ze akaso diakronikoki forma sintetikoak galdu dirá askoz gehiago zein partizipioak (iraunkorragoak zeren erabiltzen baitziren an forma perifrastikoak), halan-ze gelditu dirá askoz partizipio gehiago zein adizki sintetikoak. Hori esanda, gure ikuspegitik ere, "-ki" morfema sortuko zén, bidéz epentesia, nagusiki géhituz "-(k)i" gain aditz-erro ez-jokatuak, hola bide emánez ki flexio jokatu indirektoak kin "-ki".

Halere, behinda hasi erabiltzen "-ki" an forma sintetikoak, arazogabe sor zitezken beste forma jokatu batzuk nahiz ez existitu "-ki" partizipiorik, analogiaz. Gauza da ze, behin mekanismoa sortuta, mekanismoa berez ibil daiteke, sórtuz forma berriak (zaharberriak) baldin erabiltzaileek hala nahi edo behar badute. [1780] [>>>]

"-k-" ala "-t-" aisago erabiliko ziren aráuz epentesiaren inguru fonetikoa, edo afin ezberdindu erabilera epentetiko errepikatuak (gain ber edo antzeko aditz-erroak), eta lehentasunak joan zitezken aldatzen denboran zehar

Nahiz Trask-ek (1995) aurkitzen zituén paralelismo funtzional handiak artén "-ki" eta "-ts" aditzak (ikus sarrera hau), eta nóla ... (ikus beste sarrera hau ere)

These parallels suggest a connection of some kind between the morphs -ki and -ts, ... [Trask, 1995:230]

Trask-ek baztertuko zuén hori ideia ezen "-ts" morfema sortzen da tik...

... an 'assimilated' (presumably, 'palatalized') variant of "-ki", and that the morphs therefore share a common origin. [Trask, 1995:230]

erábiliz hiru argumentu zeinen azkenekoa dén hau:

Third, there is clear evidence of an ancient functional distinction between -ki and -ts: Azkue (1891:478.2-3; 632) points out that there is a notable tendency for -ts to appear in transitive verbs and -ki in intransitive verbs. True, exceptions (like eduki) are not hard to find, but the distribution is still far enough from random to convince me that Azkue was right, and that these two morphs were anciently distinguished in function. [Trask, 1995:230]

Lakarra (2006) referitzen da an bere 74 oinoharra (ikus hemen ere) ki hirugarren argumentu hori esánez:

Aunque el propio Trask señala que no es difícil encontrar excepciones como eduki, a uno le da la impresión de que tales excepciones pueden ser casi mayorías ... [Lakarra, 2006:593]

Ez dirudi, hortaz, hirugarren argumentu horrek pisua handia duenik.

Gure ikuspegitik, egon litezke lehentasun ezberdinak ki erabili "-t-" edo "-k-" epentetikoak (edo, bere kasuan "-r-" epentetikoa ere). Adibidez, bata ala bestea aisago erabiliko ziren...

• aráuz epentesiaren  inguru fonetikoa (adibidez, sibilante baten aurrean aisago erabiliko zén "-t-", baina ostean  "-k-"),
  

• edo afin ezberdindu erabilera epentetiko errepikatuak (gain ber edo antzeko aditz-erroak), 

• eta lehentasunak joan zitezken aldatzen denboran zehar.

Edozein kasutan, gure analisian, "-tsi" eta "-ki" partikulak konpartituko luketé euren bukaerako "-i" datibo-antzekoa, zeinen jatorria, beraz, izanen litzaké komuna ("i-" prepositiboa edo "-i" postpositiboa"). [1779] [>>>]

"-ki" aditz-amaiera izanen zén "-(k)i" zahar epentetiko bat, hola sortua, kin "-i" datibo-antzekoa eta "-k" epentetiko desanbiguatzailea

Atzokoan genioenez, ikus daigun zér dioen Lakarra-k an bere (atzoko) 73. oinoharra:

Trask-en pasarte hori dá ondoko hau (1995:227-228):

Schuchardt (1893:41) advances the much more reasonable suggestion that only some of these verbs originated as ordinary -i class verbs with roots that happened to end in -k, while in the rest the morph -ki was an integral part of the verb stem from early times. [Trask, 1995:228]

Gure ikuspegitik ere, eta salbuespenak salbuespen (linguistikan ia beti egoten dirá salbuespenak), "-ki" mofema sor zitekén náhin ezberdindu erabilera berri bat (alegia, "-i" datibo-antzeko bat) tik lehenagoko "-í" partizipial regularrra (seguruena jatorriz "-i" berbera baitzen, nahiz orain an funtzio berria), eta justuki desanbiguatzearren, "-i" datibo-antzekoak har zeikén "-k" epentetikoa:

• e - go - n (- i)  ("-i" regularra)
  

• e - go - (n) - ki  ("-i" datibo-antzekoa)

• e - kar - i  ("-i" regularra)

• e - kar - ki  ("-i" datibo-antzekoa)
  

Hortaz, orokorrean, "-ki" aditz-amaiera hori izanen zén "-ki" zahar epentetiko bat, hola sortua, , kin "-i" datibo-antzekoa eta "-k" epentetiko desanbiguatzailea. [1778] [>>>]

Lakarra-k (2006) laburbiltzen dú Trask (1995) respektu "-ki"/"-tsi"

Jarraian doa Joseba Lakarra-k (2006) egindako laburpena gain Trask-en lana (1995) respektu "-ki"/"-tsi" aditz-amaierak (ikus azken sarrerak eta bereziki hau):

... aparecerían primero [morfema horiek] en el verbo finito por incorporacion de anteriores formas libres y, dado que siguen a la raíz, una vez fusionadas a ésta fueron reinterpretadas como parte de la misma, creandose como consecuencia nuevas formas no finitas, ... [Lakarra, "Datos sobre iniciales, cambio tipológico y prehistoria del verbo vasco", 2006:593-594]

Datozen bi sarreretan komentatuko ditugú Lakarra-ren bi oinohar horiek (73 eta 74). [1777] [>>>]

Trask (1981): "What was the original source of -ts- and -k-? We cannot be sure, but I would like to suggest that they were prepositions ..."

Atzokoan Trask (1995) mintzo zén gain "-ki" eta "-ts" nola elementu independente zaharrak zein, nonoiz, joanen zirén lotzen ki aditz-partizipio batzuk:

..., it seems highly probable that these two morphs were originally independent elements which eventually came to be incorporated into the participles of certain verbs,... [Trask, 1995:239-231]

Horretaz ere mintzo ginén herenegun:

..., Trask-en ikuskeran, flexio indirekto horiek akaso etorriko zirén ti forma aske zaharragoak (esan nahi baita: preposizioak), zein aurrena lotuko zirén ki adizki finitoak (jokatuak: "dakar - ki - gu"), eta soilik gerora reinterpretatuko zirén nola aditz-erroak ("ekarki dut"):

One plausible hypothesis is that these morphs appeared first in finite forms, perhaps by the incorporation of earlier free forms,... [Trask, 1995:230]

Gaur gogoratu nahi genuke Trask-en referentzia zaharrago bat ("Basque verbal morphology", 1981): 

What was the original source of -ts- and -k-? We cannot be sure, but I would like to suggest that they were prepositions... [Trask, 1981:289]

non Trask mintzo dén gain "-ts-" eta "-k"- soilak. [1776] [>>>]

Trask (1995): "..., it seems highly probable that these two morphs ['-ki' eta '-ts' datiboak] were originally independent elements..."

 Atzokoan genioén ze:

Trask-en ikuskeran, flexio indirekto horiek [kin "-ki" eta "-ts" datiboak] akaso etorriko zirén ti forma aske zaharragoak (esan nahi baita: preposizioak), zein aurrena lotuko zirén ki adizki finitoak (jokatuak: "dakar - ki - gu"), eta soilik gerora reinterpretatuko zirén nola aditz-erroak ("ekarki dut")

Trask-ek (1995) honela jarraitzen du:

..., it seems highly probable that these two morphs were originally independent elements which eventually came to be incorporated into the participles of certain verbs,... [Trask, 1995:239-231]

Bere analisian, beraz,... it seems highly probable ezen bi morfema horiek ("-ki" eta "-ts" datiboak) etorriko zirén tik elementu independenteak.[1775] [>>>]

Trask (1995): "One plausible hypothesis is that these morphs ['-ki' eta '-ts' datiboak] appeared first in finite forms, perhaps by the incorporation of earlier free forms,..."

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Trask-ek, beraz, finean ez ditu lotzen formalki bere "-ki" eta "-ts" morfema datibo horiek, baizik deslotzen, printzipioz emánez bakoitzari sorrera zahar independente bat.

halan-ze, Trask-en ikuskeran, flexio indirekto horiek akaso etorriko zirén tik forma aske zaharragoak (esan nahi baita: preposizioak), zein aurrena lotuko zirén ki adizki finitoak (jokatuak: "dakar - ki - gu"), eta soilik gerora reinterpretatuko zirén nola aditz-erroak ("ekarki dut"):

One plausible hypothesis is that these morphs appeared first in finite forms, perhaps by the incorporation of earlier free forms,... [Trask, 1995:230]

Hortaz, "-ki" eta "-ts" aditz-morfemak etorriko ziren tik bi preposizio datibo zaharrago, zeintariko bat izanen zén "gi" (ikus sarrera hau). Hemen zehaztu nahi genuke ze garai zaharretan, protoeuskaran, ez ei zen ezberdintzen artén "g" eta "k" soinuak, ez ziren fonema ezberdinak:

Edonola ere, eta independenteki zéin den "-ki" morfemaren sorrera (gure ikuspegitik ez zen sortu tik "gi"), gaur egun "gi" izan liteké aukerako aldaera bat ki "ki" preposizioa, aukeran. [1774] [>>>]

Trask-ek (1995), finean, ez ditu lotzen formalki bere "-ki" eta "-ts" morfemak, baizik deslotzen, printzipioz emánez bakoitzari sorrera zahar indenpendente bat

Nahizta Trask-ek (1995), mintzatuz gain paralelismo funtzionalak artén "-ki" eta "-ts", zioskun ze:

These parallels suggest a connection of some kind between the morphs -ki and -ts,... [Trask, 1995:230]

hola sugérituz jatorri komun bat ki bi morfema horiek, Trask amaituko da deslotzen bere bi morfema horien jatorria (gogora daigun ze berak ez du konsideratzen "-(ts)i" morfema, baizik "-ts" soila), mintzatuz gain "bi morfema zahar" (two ancient morphs), zein printzipioz izanen lirakén jatorri ezberdinekoak, onartuz, halere, ze morfema horien azken jatorria ageri zaigú haruntzago zein gure ahal berreraikitzailea:

What we appear to have, then. is two ancient morphs,... [Trask, 1995:230]

Trask-ek, beraz, finean ez ditu lotzen formalki bere "-ki" eta "-ts" morfema datibo horiek, baizik deslotzen, printzipioz emánez bakoitzari sorrera zahar independente bat. [1773] [>>>]

Trask (1995): "..., there is no parallel in Basque for such a palatalization of velar plosives."

Mintzo ginén atzo gain existentzia on antzekotasun funtzional eta formal handia artén "-(k)i" eta "(ts)i" aditzak, zein Trask-entzat (1995) bihurtzen zirén "-ki" eta "-ts" aditzak. Antz horiek azaltzera, Campion eta Schuchardt saiatuko zirén lotzen bi bukaera horiek argúdiatuz haien bilakaera fonetiko divergentea abiátuz tik ber jatorria, zein izanen zén "-ki". Jarraian Trask-ek (1995) azaltzen digú argudio hori, hala nola bere kontrargumentuak, zeinen artean lehena dén hauxe:

..., there is no parallel in Basque for such a palatalization of velar plosives. [Trask, 1995:230]

Gure ikuspegitik ere, jatorri fonetiko komun hori ("-ki") oso airean gelditzen da, halan-ze egin beharko lirake saioak ki aurkitu azalpen verosimilagoak. [1772] [>>>]

Trask (1995). "These parallels suggest a connection of some kind between the morphs '-ki' and '-ts',..."

Atzokoan mintzo ginen gain existentzia on antzekotasun handia artén "-(k)i" eta "(ts)i" aditzak. Trask-ek (1995) komentatzen zuén ideia hori baina lótuz "-ki" eta "-ts" morfemak (Trask-en analisian, "-(ts)i" partikularen azken "-i" hori zén partizipio-marka normala, ez duena zerikusirik kin funtzio datiboa):

These parallels suggest a connection of some kind between the morphs -ki and -ts,... [Trask, 1995:230]

Bai, ados. Gainera, azpimarratu nahi genuke ze paralelismo formala areagotzen da noiz konpáratu "-(k)i" eta "(ts)i", bietan izanen baigenuke:

• "i" morfema, zein den justuki morfema datiboa, eta

• "i" horren aurreko lotura bat, gauzatua an "k" eta "ts" partikulak. 

Bai, paralelismo funtzional eta formal handia. [1771] [>>>]

Bai, bádira antzekotasun funtzional handiak artén "-(k)i" aditzak eta "-(ts)i" aditzak. Eta ez soilik funtzionalak, baizik formalak ere"

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez ze:

..., gure ikuspegitik ere, "-ki" eta "-tsi" partikulak ezin dira zatitu sintaktikoki, nahiz bai morfologikoki. Esan nahi baita ze partikula (sintaktikoki) datiboak izanen liraké "-(k)i" eta "-(ts)i", ordezta "-ki" eta "-ts-" nola Trask-ek konsideratzen zuén an 1995.

Trask-ek (1995) jarraian zehazten dizkigu horiek antzekotasunak artén "-ki" eta "-ts" (atzo ikusten genuenez, Trask-en analisian, "-ts" soila izanen litzaké morfema datiboa, eta ez "(ts)i"), eta hor irakurtzen dugú adibidez:

Second, some of them [ari da gain "ts" aditzak] appear to be related to other verbs which lack the morph -ts. The most transparent cases are the causatives like irakatsi ( < *e-ra-kas-tsi) and erakutsi ( < *e-ra-kus- tsi). [Trask, 1995:230]

Bai, bádira antzekotasun funtzional handiak artén "-(k)i" aditzak eta "-(ts)i" aditzak. Eta ez soilik funtzionalak, baizik formalak ere. [1770] [>>>]

Beatriz Fernández (2013): "Morfologikoki zalantzarik ez dago -(k) eta -(ts) '-i'-tik bereiz daitezkeena (...), baina sintaktikoki ez dut ikusten, momentuz behintzat, biak bereizteko arrazoirik ..."

Ari gara mintzatzen gain "-(k)i" eta "-(t)e" partikulak, eta euren sorrera formal paraleloa abiátuz ti oinarrizko "i" eta "e" partikula zaharrak (zein, gogora daigun, erabili baitira prepositiboki eta postpositiboki), zeinekin izanen zutén konexio epentetiko bat gorpuztua an "k" eta "t" elementuak (tipikoki epentetikoak), zeinen lehen helburua izanen zén desanbiguatzailea (nahiz gero, jakina, berrikuntzak zabaldu ahal dirá sinpleki bidéz analogia). 

Baina gogoratu behar dugu ze existitzen da beste aditz-amaiera bat tipikoki lotua kin sintaxi datiboa, alegia "-(ts)i", zeinen sorreraz orobat mintzatu behar ginake. Eta hasteko komeni da ze gogora daigun ze Trask-ek ondorioztatu zuén ze horko morfema datiboa zén "-ts-" ordezta "-(ts)i". Horretaz mintzatu zén Beatriz Fernández an bere "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago" (2013), erábiliz hitz hauek:  

Morfologikoki zalantzarik ez dago -(k) eta -(ts) '-i'-tik bereiz daitezkeena —ikus Lafon (1999 [1961]) eta Fernández (2014)—, baina sintaktikoki ez dut ikusten, momentuz behintzat, biak bereizteko arrazoirik euskararen lehen testigantza idatzietatik hona gutxienez. [Beatriz Fernández,, 2013]

Hala komentatzen genuén an ondoko sarrera, zein gogoratzen dugú osorik:

• Beatriz Fernández (2013): "...,'-i' bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago."
  

Genioen aspaldi (an gure sarrera titulatzén ⇶ Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts") nóla R. L. Trask referitzen zen ki bi morfema prepositibo hauek, "-ki" eta "-ts":

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, History of non-finite verb forms, 1995]

Beatriz Fernández ere mintzo zaigu buruz puntu hori an artikulua zein gatozen jorratzen an sarrerak nola hau (edo orobat hau eta hau):

Hori baino lehenagokoa eta antzekoa da Trasken (1981: 289) intuizioa, -(k) eta -(ts) morfemen sorburua bera ere preposizioak zirela zioenean eta inkorporatutako preposizioen aipamena egiten zuenean —ikus orobat Fernández (2014)—. -(K)iri dagokionez, beraz, aspalditik datorkigu preposizioen aipamena. Dena dela, Trasken testuari zor zaion leialtasunarengatik besterik ez bada, argitu beharra dago izatez -(k) eta -(ts) morfemak zerabiltzala mintzagai preposizioen aipamena egiterakoan, eta ez -i morfema. Beraz, gogora datorkigun hurrengo galdera da ea zer ote zen -i Traskentzat, behin -(k) eta -(ts) morfemetatik bereizi eta gero. Morfologikoki zalantzarik ez dago -(k) eta -(ts) '-i'-tik bereiz daitezkeena —ikus Lafon (1999 [1961]) eta Fernández (2014)—, baina sintaktikoki ez dut ikusten, momentuz behintzat, biak bereizteko arrazoirik euskararen lehen testigantza idatzietatik hona gutxienez. -(K) eta -(ts) preposizioak balira, edo inoiz izan balira, orduan, -i bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago. Bego honetan, ñabardurak lauso. [Beatriz Fernández, "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago", 2013]

Horrela, "-k" (edo "-ts") eta "-i" morfemak sintaktikoki bereiztuko bagenitu, orduan "i" bera ere ager liteke nola preposizio.

Bai, gure ikuspegitik ere, "-ki" eta "-tsi" partikulak ezin dira zatitu sintaktikoki, nahiz bai morfologikoki. Esan nahi baita ze partikula (sintaktikoki) datiboak izanen liraké "-(k)i" eta "-(ts)i", ordezta "-ki" eta "-ts-" nola Trask-ek konsideratzen zuén an 1995. [1769] [>>>]