Indargea vs gihartsua (kostu kualitatiboa)

Xabier Erroteta-k atzo an Referentziak bloga, erantzunez ki Erramun Gerrikagoitia burúz egunkariko titular bat:: 

Erramun jauna:
Galdetzen duzu badenez diferentzia kualitativorik inter bi esaldi hauek:
“Txina Obama faltan botatzen hasia da”
“Txina hasia da faltan botatzen Obama”
Eta erantzuna argia da: bada diferentziarik, eta ez nolanahikoa.

Lehen esaldia da esaldi altubiano arketipikoa, ustezko arau gramatikal fantasioso baten itzalpean moldatua, artifiziala, regresivoa, euskal retorikan tradiziorik gabea (tradizioa deitzen diot idazle zaharren praxi zaharrari), geza, indargea, motela, bere laburrean ere argia baino gehiago iluna, dorpea eta, guztiarekin ere, egungo akademiak hobetsia eta lorifikatua.

Bigarren esaldia duzu justu lehenaren kontrakoa: euskal tradizio klasikoaren bidetik apailatua, realista, argia, gihartsua, airosa, progresivoa, gardena eta ulerterraza, eta –uste izateko da—horrexegatik beragatik euskal akademiaz ez bada gaitzetsia bai argiki bigarrenetsia, preteritua eta neglitua.

Ordena deduktibo-burulehena (analitikoa, progresiboa, jarraitua, koherentea, pausatua...) ez da izaten soilik efizienteagoa zein bere kide induktibo-buruazkena (efizienteagoa izatea dá lortzea helburu komunikatibo berberak baina gutxiago kostata), baizik ere efektiboagoa edo eraginkorragoa (hobeto ere adaptatzen da ki helburu komunikatiboak on hiztuna, eraginez efektu pragmatikoki egokituagoakoa, kontrolatuagoa, arian-arian interpretagarriagoa, intonazionalki moldagarriagoa eta azken buruan efektiboagoa zatio bere koherentzia sintaktiko-interpretatibo handiagoa).

Horrela, mintzatuz orohar eta azpi baldintza orokorrak, ordena induktibo-buruazkena ezin izanen da berdin eraginkorra nola bere versio deduktibo-burulehena, ezin lortuko du ber eraginkortasuna. Esan nahi baita ze, adibidez, japoniera buruazken zurruna ez da izanen, ezta urrutitik ere, berdin eraginkorra nola inglesa burulehen. Japonieraz eduki informazional guztiak transmititu ahal dira, baina, konparatiboki, askoz gutxiago eraginkorki, askoz gutxiago efektiboki, eta hori dá arazo (konparatibo) oso-oso larria (kontextu komunikatibo exigenteetan, kruziala) zeinen soluzioa soilik landu ahal den arártez garapen graduala on (aukerako) estruktura eta baliabide potenteagoak (kuantitatiboki eta kualitatiboki) nola diren estruktura eta baliabide deduktibo-burulehenak.

Efektuak izanen dirá ageriagoak edo ezkutuagoak (aráuz kontextua eta tresneria sintaktiko erabil daitekena), baina hor egonen dira harik eta eskura izan aukera sintaktiko deduktibo orokor potente eta erosoak. Izan ere, sintaxi deduktibo-burulehena dá progreso komunikatibo handia, eta komunikazioa da hain zentrala an gure bizitza non ondo konsideratu ahal dén progreso humanoa. [250] [>>>] 

Behar dira aukerak

Aurreko sarreran aritu gara buruz arazo komunikatiboak zein diren sortzen noiz-ta sujetu printzipalaren segidan kokatzen baita beste sujektu bat, sujektu subordinatu bat. Kasu horietan, soluziobide seguru eta erraz askoa izaten da kokatzea aditz printzipala arten subjektu printzipala eta subordinatua, horrela lortuz transizio askoz jarraituago, diskursiboago eta azken buruan komunikatiboagoa arten sujektu nagusia eta osagarri subordinatua.

Mugimendu hori nahikoa izan liteke an, adibidez, Erramunek emandako adibidea:

Manu Azkaratek salatu du Polizia frantsesak emandako "tratu txarra"

Baina, beste batzuetan, aditza aurreratuta ere, entzuleak edo irakurleak biziki eskertuko luke artikulazio are progresiboagoa, burulehenagoa. diskursiboagoa. Adibidez, aurreko sarrera horretan bertan daukagu Berria-k emandako adibide bat, zein, aditza aurreratuta, honela geldituko litzateke: 

Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek hitz egingo dute Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen sariaz.

Hor, zer gertatuko litzateke baldin aukeran balitz rekurso diskursibo bat nola "buruz(-eta) ..."? Ba ze hasieratik zehaztu genezake zein zentzutan doan azken osagarri luze samar hori, emanez koherentzia eta pausa gehiago ki diskursoa:

Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek hitz egingo dute buruz-ta Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen saria.

"Buruz(-eta)..." da oso tresna potente bat zeinek utzí guztiz libre bidea afin gero zehaztu zeri buruz ari garen:

Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek hitz egingo dute buruz-ta... bihar goizean, bazkaldu baino lehen, Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen saria.

Eta, aukerak izanez gero, jarraitu genezake bide ezberdinetatik. Adibidez, honela:

Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek hitz egingo dute buruz saria zein, bihar goizean, bazkaldu baino lehen, Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen.

edo:

Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek hitz egingo dute buruz saria zein, bihar goizean, bazkaldu baino lehen, Juan San Martin euskaltzain eta idazleak jasoko du Eusko Ikaskuntzaren eskutik.

eta, "eskutik-eta..." edo "esku-eta..." desdoblatuz, aukeran, honela ere:

Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek hitz egingo dute buruz saria zein, bihar goizean, bazkaldu baino lehen, jasoko du Juan San Martin euskaltzain eta idazleak eskutik-eta Eusko Ikaskuntza.

edo...

Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek hitz egingo dute buruz saria zein, bihar goizean, bazkaldu baino lehen, jasoko du Juan San Martin euskaltzain eta idazleak eskutik-eta Eusko Ikaskuntzak sortutako programa buruz euskal hizkuntzalaritza.

Behar dira aukerak, eta esku-eskura daude. [249] [⇶]

Atzera goaz?

Ikus dezagun kasu bat referentea ki testugintza periodistikoa, non badirudi ze atzerantza mugitu garen. Erramun Gerrikagoitiak bere blogean  planteatzen ditu hurrengo bi aukerak (lehena da titular real bat, eta bigarrena bere proposamena afin komunikatiboki hobetu titular hori):

Hemen bi auqueraoc:

• Manu Azkaratek Polizia frantsesak emandako "tratu txarra" salatu du (titul.)
  

eta orai horren variante alternativoa

• Manu Azkaratek salatu du Polizia frantsesak emandako "tratu txarra" (prop.)

Erramunek dio ze bigarren auquerea da hobea tzat iracurlea, bitartean-ze lehenengoa, izanic ere ulertzeco moducoa, da claroqui gutiago ona ezi 2.a.

Bai, erabat ados kin Erramun: subjektuen segidak ez dira izaten komunikatiboki lagungarriak, baizik tipikoki antikomunikatiboak. Gainera, ezin esan daiteke ze arazo hori ez den ezagutzen euskarazko kazetagintzan. Izan ere, Egunkariaren 1992ko estilo-liburuan agertzen da adibide bat non bi subjektu konplexu agertzen diren elkarren segidan ("Egunkariaren estilo liburua", 1992:43-44):

Literaturak eta mitoak, zientziak, teknikak edo filosofiak ezin erantzun izan dituzten hutsuneak betetzen dituzte.

1992ko estilo-liburu horrexetan egiten dute honako analisi hau:

Osorik irakurri arte ez dakigu ziur zein den sujetua eta non bukatzen den. Hitz ordena aldatuz erraz asko konpon liteke:

Literaturak eta mitoak betetzen dituzte, zientziak, teknikak edo filosofiak ezin erantzun izan dituzten hutsuneak.

Eta gauza da ze, 1992an, arazorik gabe aholkatzen zen aditz nagusia aurreratzea, berdin nola Erramunek egin goragoko adibidean.

25 urte beranduago, 2017an, "Berriaren estilo-liburua"-n abisatzen digute respektu arazo komunikatiboak zein sor litezkén noiz erabiltzen subjektuen segidak ("Berriaren estilo liburua"):

Kontuz subjektu segidekin

Nahasgarria da bi perpausetako subjektuak segidan pilatzea. Esaldiaren haria ez galtzeko, komeni da perpaus batekoak eta bestekoak ondo bereiztea.

Horraino ados. Baina ikus nondik datorren orain euren soluziobidea:

[ez] Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen sariaz hitz egingo dute.
[bai] Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen sariaz hitz egingo dute Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek.

Bistan denez, orain, 2017an, ez dute aholkatzen aditz nagusia aurreratzea, baizik subjektu nagusia atzeratzea, halatan non arrazoi estrukturalengatik mugitzen ari da subjektu printzipala ti bere jatorrizko lehen lekua ki bere bukaerako azken lekua, horrela guztiz aldatuz esaldiaren estruktura komunikatibo-informatiboa. Eta subjektu printzipalen atzeramendu estruktural horiekin (irakur behekaldeko sarrerak ere) atzerantza mugitu da euskara periodistikoa ere, eta ez soilik euskara periodistikoa.

Eskerrak azken aldi honetan norabide oneko aize indartsuak ibiltzen hasi direla. Honela dio Ibon Sarasolak an bere "Bitakora kaiera" (2016):

Bi nork sintagma elkarren ondoan jartzea -gizon batek jaunak- ez da inoiz izango esaldi bat hasteko modu ona; agramatikala izan beharko luke; areago tartean aditza kokatzeak arazoa konpontzen duenean, neurri batean bederen:...[Sarasola 2016:133-134]

Joango al da inoiz euskal testugintza periodistikoa aurrerantza? [248] [>>>]

-----------------------------------------------
Irakur ere:

1.: PP3: Ari gara burúz kalitate komunikatiboa
2.: PP2: Tik titular koherente-ahaltsuak tu hizkuntza koherente-ahaltsuak
3.: PP1: Titular desthematizatua, burugabetua, dorpea
4.: Informatzeko onena, ordena informatiboa
5.: Mahomarena 

Behar da desdoblamendua on "A-ren eta B-ren artean"

Erramun Gerrikagoitia-k duela gutxi aztertu dú adibide bat zein Ibon Sarasola-k erábili an bere azken liburua ("Bitakora kaiera", 2016), eta non Sarasola-k hasieran jarri dituén bai sujetua eta baita aditza ere:

Amildegi bat sortu da kalkuluaren bitartez irudimena gainditzen duen errealitate batera iristen den fisikariaren, eta ebidentzia matematikoak sentsuen intuizioaren datuak gezurtatzen ditueneko errealitate bat antzematen saiatzen den publiko arruntaren artean. [Sarasola, 2016:148] 

Gure ustez, eta behin ikúsita Sarasola-k hartutako eta Erramun-ek landutako adibide hori, duda gutxi egon litezke respektuz komenientzia handia ti erabili "... artean" aurreratua ere.

Eta behin irakúrrita zuen komentarioak (han egindakoak), esan nahi genuke ze:

1.: Gure ustez, Sarasola-ren adibide hori (sujetua eta aditza amaieran daude hasieran) da produktua ti textugile bat zeinen erreminta-kutxan ez diren aurkitzen egiturak nola aditz aurreratuak edota erlatibo anaforikoak edota... ("Elhuyar taldeko itzulpenetatik" hartua dago). Halako tresnak bere kutxan izan balitu, seguruena beste modu batera eginen bide zuen bere textua. Esan nahi baita ze, egiten ditugun textuak izaten dirá oso dependente ti tresnak zein erabili ahal ditugun.

2.: Erroteta-ren ildoari jarraiki, esán ze matematikan erabiltzen da "gain" prepositiboa afin irákurri eragiketa bat: "A gain B" = "A, B-ren gainean", eta, bistan denez, esaera edo estruktura prepositibo hori arazorik gabe derivatu da ti bere kide postpositiboa (berdin nola "barne" ere). baina berdin ere, aukera postpositiboa erabil liteke (aukeran).

3.: Bide horrexetatik, egokiagoa iruditzen zaigú "arté" edo "artén" ezenezta "inter" zeren "arté" lortu dá aplikatuz ber mekanismoa nondik atera dirén "gain" edo "barne" eta iruditzen zaigu ze, orohar, euskaratik moldatutako baliabideak errazago erabiliko dira ezi adibidez latinismoak nola "inter". Bestalde, “... arte” forma postpositiboki ere erabiltzen da, eta “artén...” soilik doa prepositiboki halan ze lehenengo momentutik eta duda barik jakin ahal dugun zér den. Edonola ere, behin normalizatuak, edozein izanen litzake ona.

4.: Baliabide erlatibo anaforikoek, eta batez ere murriztaileek, ondo korritu behar dute (zeren askotan erabili behar dira), eta "zeina" erlatiboak ez du orohar hain ondo korritzen nola "zein" mugagabeak. “Zein” mugagabea euskaratik berez sortua da, eta, dirudienez, hasi zen erabiltzen lehenago ze bere kide mugatua "zeina", zein izan ahal dén idazle zaharren beste garapen bat afin itzuli "el cual", eta antzeko erlatibo ez-murriztaileak. Gainera, aztertu eta landu beharko litzake "eze" erlatiboa ere, zein literatura zaharrean agertu baita (bitan baina agertu da).

5.: Sarasola-k bihar erabiliko balu “artén…”, edota “burúz…”, edota “bitárten…”, edota “ordezta…”, bihartik bertatik erabil lite(z)ke horiek guztiak. Hortxe dago gakoa. 

[247] [>>>]