Van Gompel gain arau generatibo-transformazionalak (2013): "... because these rules [arau transformazionalak] could not be applied until the end of the sentence, they were incompatible with experimental evidence for incrementality, ..."

Jarraitu nahi genuke komentatzen Dryer-en hemengo argudioak (non saiatuko garen gehiago mintzatzen gain kontzeptuak nola thema edo rhema) baina ez gaur, zeren, irákurriz herenegungo pasarte hau (Van Gompel, 2013:1):

However, in the early seventies, it was realised that the transformational rules formu­lated by theoretical linguists did not account for processing difficulty during sentence processing (e.g., Fodor, Bever, & Garrett, 1974). Furthermore, because these rules could not be applied until the end of the sentence, they were incompatible with experimental evidence for incrementality, that is, for the most part, language comprehenders interpret sentences word-by-word rather than delaying their interpretation until the end (Just & Carpenter, 1980; Marslen­Wilson, 1973, 1975). [Gompel, 2013:1]

gogoratu gara kin ondorengo sarrera titúlatzen:

• Eredu linguistiko generatiboa versus eredu linguistiko funtzional-diskursiboa

non justuki kritikatzen genuen eredu generatibo-transformazioanala (kin transformazioak a posteriori), zeinen ondoan kokatzen genuén eredu funtzional diskursiboa, arian arikoa. Horrá sarrera:

Genioen atzo nóla gramatika generatiboa (chomskyarra) dá...

...saiatzen deskribatzén ustezko prozedimendu generatibo sintaktiko batzuk, zeinekin, adibidez, estruktura pasibo batera heltzeko, lehenago pasatu beharko zén, haren (momentuko) generazioan, ti estruktura oinarrizkoago bat, previoa, zeini aplikatuko zitzaion arau-multzo bat, osatúz transformazio bat, edo derivazio bat. Baina, estruktura pasibo bat emateko, zergátik pasatu beharko nintzake ti estruktura aktibo bat?

Esan nahi baita ze, noiz-ere nahi dugun emán estruktura pasibo bat, gure burmuninean, previoki, generatu beharko zén estruktura aktibo bat, kin bere sujeto transitiboa eta bere osagarri zuzena, ondo definituak, afin gero gure burmuinak burutu ahal dezán transformazio estruktural bat non oinarrizko ordena aktibo hori alderantzizkatuko zen. Eta hala izanen zen aldioro noiz sortu edo generatu nahi dugun esaldi pasibo bat.

Atzo aipatutako Crystal-ek, liburu berean, dio ("The Cambridge encyclopedia of language", 1987:97):

The link between active and passive sentences, for example, could be shown - such as the horse chased the man (active) and the man was chased by the horse (passive). The kind of formulation needed to show this is:

NP1 + V + NP2 → NP2 + Aux + Ven + by + NP1

(...) If this formula were to be translated into English, four separate operations would be recognized:

(i) ...

(ii) The second noun phrase in the active sentence (NP2) is placed at the beginning of the passive sentence.

(iii) ...(iv)

This rule would generate all regular active-passive sentences.

Hortaz, esaldi pasiboaren sujetua (hots, NP2 an NP2 + Aux + Ven + by + NP1) dá lehenago sortu nola bukaerako objetua e esaldi aktibo regular bat (hots, NP2 an NP1 + V + NP2), nondik desplazatu baita afinda pasiboa derivatu dadin. Hori, sorbide itxia da, ez-diskursiboa, ez-irekia, an zentzua ze hiztunak hasieratik ere jakin eta transformatu behar du hala estruktura nola edukia e esaldia zein eman behar dun (soilik horrela burutu ahal izanen du desplazamendu hori). Bistan denez, prozedimendua (eredua) itxia da, eta ondorioz, kostutsua gana giza-garuna eta komunikatiboki ere.

Ikuspegi diskursibotik, aldiz, hiztuna sinpleki hasiko litzake kin sujeto tematiko bat, zeintaz mintzatu nahi den ("the man"). Behin hori esandakoan, hiztunak erabakiko du nóla jarraitu aukeratuz arten posibilitate teknologiko komunikatiboak zein hizkuntza bakoitzak ematen dizkion:

The man ...

The man was exhauted.

The man was chased by the horse.

The man, which was chased by the horse, entered the house when he got exhausted.

The man, exhausted, was chased by the horse.

The man became exhausted when he was chased by the horse that I like so much.

Sinpleki, hiztuna arian-arian, diskursiboki, doa hautatzen arten aukerak zein hizkuntzak ematen dizkion afinda ahalik eta hobekien adierazí bere mezua, zeinen estruktura (eta edukia bera) joango den erabakitzen arian-arian ere (jakina, aurretik ere pentsa dezake). Hiztunak thema ematen duenean, bádaki zertaz mintzo nahi duen, baina ez du zértan erabaki hasieratik zér esan behar duen eta nóla. Dá arian-ariko jarduna, zein ez datorren ti estruktura previo bat, previoki guztiz definitua, zein transformatzen den.

Antzeko norabidean doa goragoko aipua ere:

... , because these rules [arau transformazionalak] could not be applied until the end of the sentence, they were incompatible with experimental evidence for incrementality, ... [Gompel, 2013:1]

Ikus ere:

• Chomsky et al. (2019): '...this entails that the nominal is displaced from its original position...'
• Estruktura pasibo bat emateko, zergátik abiatu beharko ginake ti estruktura aktibo bat?

Eskerrik asko, Bittor, gaiti zure aportazio handia

Zenioen atzo, Bittor:

Ados, noski, esaten duzunarekin, eta are atzo zenionarekin oro har. Nahiz hitzen gainetik zinez uste dudan intonazio unitateak direla aho-entzunezkoan benetako prozesamendu unitate hierakizatuak (bere gailur eta gailur aurre eta ondorenarekin), horregatik intonazio unitateen (predikazio unitate / prozesmendu unitateen) nire aipamena.

Bestelakoan nire aipamena ESALDI OSOAK direla INFORMAZIO EMALEAK (ez noski lehen prozesamendu unitateak) beste eztabaida batera zihoan bideratua, ESALDIA faltsuki zatikatu nahi izaten denean 'informazio ezaguneko' parte batean eta 'informazio ezezaguneo' beste parte batean. Esaldia bai zatitzen da intonazio (predikazio) unitatetan eta batzuek ezinbestez dira 'mintzagai', ezin esaldia amaitutzat emana bertan, eta beste zatiak 'predikazio gune / osatze' gisa, baian atal horietako bakoitza ere ez bide da 'informazio', baizik eta esaldiak ematen duen informazio bakarra osatzeko zati 'errealitate izendapenekoak' edo. Ez dakit ulertu ahal zaidan...

Baina ados zuk diozunarekin azken bi emanetan.

Eskerrik asko, Bittor, gaiti zure aportazio handia.

Van Gompel (2013): "... language comprehenders interpret sentences word-by-word rather than delaying their interpretation until the end"

Jarraitzen zenuen herenegun, Bittor, esánez:

Baina orain beste kontu bati heldu nahi diot INFORMAZIO TEMATIKOA diozunean eta parentesi artean ZAHARRA. Batetik INFORMAZIOA bakarrik esaldi osoak ematen duelarik, eta ez honen atalek, zein ez diren ENTITATE izendapenak baino funtzio batean edo bestean, beraz ez dago INFORMAZIO TEMATIKOA eta INFORMAZIO ERREMATIKOA, baizik eta esaldi atal batzuk TEMATIKOAK edo ERREMATIKOAK izan litezkeenak (eta ez nola definitzen ditugun orduan TEMA edo ERREMA). [Bittor Hidalgo]

edo (ikus sarrera hau eta atzokoa):

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino. [Bittor Hidalgo]

zeintaz atzo (eta baita hemen ere) esaten genuen:

Baina, argi dago ze prozesamendu informatiboa garatzen da gradualki, on-line, arian-arian, potentzialki ia hitzetik hitzera, baldin ... (eta hemen dago koxka) ahal bada (ezin bada, bai, gorde beharko dira elementu informatiboak an lan-memoria harik aurkitú uztardura egokia, eráginez prozesamendu-kostu esanguratsuak hasieratik, eta gálduz efektibitatea).

Gauza da ze arian-ariko diskurso sintaktikoki koherentea doa erakusten nón integratu (eta interpretatu) (ia) hitz bakoitza. Horrela, (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente. 

Esan nahi baita ze gure entendimenduak integratzen du edozer-ere zein uztartu ahal duen ziurtasunez: bai intonazio-unitateak noiz diren uztargarriak, baina baita beste edozein informazio unitate uztargarri, eta ezin badu, gorde beharko du informazio hori an lan-memoria espezifiko eta kostutsu bat harik-eta aurkitu informazio horren uztarketa segurua. Prozesamenduan gakoa dá uztargarritasun segurua.

Hortaz, ikus daigun ondorengo aipua ti liburu supervisatua ga Van Gompel (2013) titúlatzen "Sentence Processing", zeinen aurkezpenean, orobat titulatuá "Sentence processing", Van Gompel-ek dio (2013:1):

However, in the early seventies, it was realised that the transformational rules formu­lated by theoretical linguists did not account for processing difficulty during sentence processing (e.g., Fodor, Bever, & Garrett, 1974). Furthermore, because these rules could not be applied until the end of the sentence, they were incompatible with experimental evidence for incrementality, that is, for the most part, language comprehenders interpret sentences word-by-word rather than delaying their interpretation until the end (Just & Carpenter, 1980; Marslen­Wilson, 1973, 1975). [Gompel, 2013:1]

Informazio-jarioa hasten da an lehen hitza eta amaitzen da an atzena, eta gure entendimendua lehen hitzetik jartzen da lanean afin saiatu uztartzen eta interpretatzen zér esaten ari den. Beste kontu bat da ea informazio hori ziurtasunez uztartu eta interpretatu ahal den: hór dago prozesamenduaren koxka.

Koherentziak ematen du jarraitutasuna, ahalbidetuz unitate intonatibo luzeagoak edota laburragoak guztiz koherenteak, zein kodetzen diren an modu irekia, eta deskodetzen diren jarraituki bitárten jasotzen den hari informatiboa

Zenioen, Bittor, atzo:

Intonazio Unitateen balioaz ez dut uste zuzen zabiltzanik, hauek direnez hizkuntza guztietan (XV zein VX zerbait esateagatik), mezu hartzaileak BETI darabiltzan unitateak mezu emailearen mezua dekodetzen joateko hau jaso ahala (edota mezua irakurtzean neurri bertsuko irakurketa foveal eta parafovealetan eraikitzen dituen unitateak). Ez zaizu iruditzen?

Honetaz, gogora daigun sarrera hau:

• ..., (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente  

non irakurri ahal ditugun zure hitz hauek, Bittor, eta jarraian gure komentarioa:

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino. [Bittor Hidalgo]

Baina, argi dago ze prozesamendu informatiboa garatzen da gradualki, on-line, arian-arian, potentzialki ia hitzetik hitzera, baldin ... (eta hemen dago koxka) ahal bada (ezin bada, bai, gorde beharko dira elementu informatiboak an lan-memoria harik aurkitú uztardura egokia, eráginez prozesamendu-kostu esanguratsuak hasieratik, eta gálduz efektibitatea).

Gauza da ze arian-ariko diskurso sintaktikoki koherentea doa erakusten nón integratu (eta interpretatu) (ia) hitz bakoitza. Horrela, (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente. 

Esan nahi baita ze gure entendimenduak integratzen du edozer-ere zein uztartu ahal duen ziurtasunez: bai intonazio-unitateak noiz diren uztargarriak, baina baita beste edozein informazio unitate uztargarri, eta ezin badu, gorde beharko du informazio hori an lan-memoria espezifiko eta kostutsu bat harik eta aurkitu informazio horren uztarketa segurua. Prozesamenduan gakoa dá uztargarritasun segurua.

Har daigun intonazio-unitate konkretu bat: esaldia. Esan geinke, goragokoaren bidetik:

Intonazio Unitate horiek (esaldiak) dirá hizkuntza guztietan (XV zein VX zerbait esateagatik), mezu hartzaileak BETI darabiltzan unitateak mezu emailearen mezua dekodetzen joateko hau jaso ahala (edota mezua irakurtzean neurri bertsuko irakurketa foveal eta parafovealetan eraikitzen dituen unitateak).

Eta egia izanik ere, egia hori izanen litzaké guztiz inkonpletoa baldin gure helburua balitz sakonki ulertzea nóla kodifikatzen eta deskodifikatzen ditugun gure mezuak, eta nóla sintaxiak eragiten dun efektu sakona gain gure komunikazioa. 

Berdintsu gertatuko litzake baldin, nola egiten duzun Bittor, gure fokua mugatuko bagenu ki unitate intonatibo txikiagoak ze esaldi osoa, zeinen informazioa ez den zértan izan uztargarria ziurtasunez (koherentea) an gure entendimendua, eta zein, bestalde, lirakén hain unitate rigidoak ze euren informazio guztia izan beharko litzaken osoki thematikoa edo osoki rhematikoa.

Bai, mezu-hartzailea BETI saiatzen da erabiltzen edozein unitate intonatibo (batzutan inkoherenteak dira eta kargatu behar ditu an bere lan-memoriarik oinarrizkoena, egínez deskodifikazioa oso astuna), eta justuki bide beretik, BETI saiatzen da erabiltzen beste edozein unitate informatibo uztargarri (kin bere intonazioa) zek laguntzen dio progresiboki eta jarraituki uztartzen ziurtasumez ha informazioa zein jasotzen ari den (sintaxi burulehen batean, unitate uztargarri txikienak izaten dirá hitzak eurak, zein doazen uztartzen koherenteki, arian-arian, online, erráztuz kodifikazioa eta deskodifikazioa ere).

Intonazio-unitateak ez dira baizik beste maila bat arten hitza eta esaldi osoa (hala hitza nola esaldia izan ahal dira intonazio-unitate), baina ez inondik inora maila erabakiorrena noiz aztertzen sintaxi baten flexibilitate sintaktiko-informatibo-expresibo-diskursiboa, esan nahi baita komunikatiboa.

Dudagabe, intonazio-unitateetan báda deskodifikazio-maila interesgarri bat (esaldia bera dá intonazio-unitate handi bat), baina ez da maila baxuena, ezta komunikatiboki erabakiorrena. Báda maila oinarrizkoago bat zeintatik dependitzen dirén intonazioaren posibilitateak eurak ere, eta are kodifikazio-deskodifizaio modu osoa: maila horretan aurkitzen dirá informazio-unitate koherenteak. 

Unitate koherente horiek joanen dira arian-arian uztartzen noiz-ere ahal duten (nahiz euren informazioa izán partziala), halan ze zénbat eta modu progresiboagoan ordenatuak egon, azkarrago joanen diren uztartzen, ahálbidetuz prozesamendu jarraituago bat, eta gutxio astuna, non lan-memoria oinarrizkoena (zeren bádira lan-memoria-maila ezberdinak ere) praktikoki libre egonen den. 

Horretaz gain, estruktura ireki horrek emanen ditú aukera informatibo-intonatibo flexibleagoak eta aberatsagoak. Izan ere, koherentziak ematen du jarraitutasuna, ahalbidetuz unitate intonatibo luzeagoak edota laburragoak guztiz koherenteak, zein diren kodetzen an modu irekia, eta deskodetzen dirén jarraituki bitárten jasotzen den hari informatiboa

Amaitzeko gogoratu nahi genuke nóraino oztopatu ahal den ez soilik deskodifikazioa, baizik kodifikazioa ere, noiz erabiltzen estruktura buruazkenak (an "9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko (azpimarratu nahi dugú intonazio final bat an leku zentral bat)")

Atzoko sarreran ikusten genuén nóla zatitu ohi den japonierazko diskurso mintzatua an unitate intonatibo laburrak (ikus beherago atzoko adibidea ganik Iwasaki eta Tao, 1993). Gaur azpimarratu nahiko genuke ze atzoko (beheko) unitate intonatibo horiek ez ziren soilik unitate intonatibo, baizik-ere unitate foniko, zeren, atzoko notazioan ...

...; commas and periods indicate non-final and final intonations respectively.

Izan ere, ulertu behar dugu ze intonazio final batek eskatzen dú bere ostean pausatxo bat, antzera nola "nee, ..." partikula interakzionalak ere (berez partikula hori bera dá pausa moduko bat), halan-ze atzoko esaldian izanen genuké 9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko:

Bereziki deigarria irudi zaigu hóri intonazio finala zein den gertatzen artén 5. eta 6. IUak, non, printzipioz, ez genuen esperoko inolako bukaerarik. Bereziki azpimarragarria zeren adierazten digu noláko zatikatua izan ahal den japonierazko diskurso mintzatua.

Bai, hor dauzkagu 9 intonazio-unitate, eta 9 unitate foniko (luzeena 8 silabakoa), nahizta progresio komunikatiboa dén nekeza, ezjarraitua, itxia, intonatiboki oso zatitua eta baldintzatua, justuki zeren sintaxia jada hasi da eragiten bere efektu oztopatzailea. [1669] [>>>]

Intonazio-unitateak ez dira ha oinarria on analisia, oinarria dirá unitate informatibo koherenteak, zeinen posibilitateak (sintaktikoak, intonatiboak edo pragmatikoak) biderkatzen dira noiz sintaxia den burulehena

Bittor, komentatzen zenuen atzo ze:

Nago alderantziz ote den: The First Theme Principle (esaldian bi Predikazio / Intonazio Unitate dagoen orduko)... Bestela ez baitago 'TEMA' definitzerik (eta begira egin direla saiakerak azken ehun urtean...). [Bittor Hidalgo]

alegia, "The First Theme Principle" ordezta "The Theme First principle", adieraziz ze (ikus hemen eta hemen):

TEMA ez da LEHENIK ematen esaldian, baizik eta esaldian LEHENIK ematen dena da TEMA. [Bittor Hidalgo, ikus hemen eta hemen]

non:

• Ahozkoan (eta paretsu idatzian) esaldiak intonazio / informazio / kodifikazio eta deskodifikazio unitate bakarra baldin badu (5-8 silaba ohiko –edo gutxiago–, gehienera 10-12...), ez du Informazio Egitura dikotomikorik. Intonazio unitate bakarrean ematen da, mezu emaileak unitate bakar bat gisa kodetu duena, eta mezu hartzaileak informazio unitate bakar gisa jasoko eta deskodetuko duena. Eta berau hizkuntza bakoitzak eginen du bere arau azentual, intonatibo, morfologiko eta sintaktiko propioen arabera.
• Ahoz (eta paretsu idatziz) esaldiak intonazio / informazio / kodifikazio eta deskodifikazio unitate bat baino gehiago baldin badu, esaldian lehenik ematen den intonazio unitatea / informazio unitatea / kodifikazio eta deskodifikazio unitatea –ez lehen hitza, ez lehen sintagma, lehen fonema edo morfema ere ez bezala– da mezu hartzaileak TEMAtzat deskodetzen duena, gero haren gainean hitz egingo delako, h.d. egingo delako PREDIKAZIOA.

eta non:

Esaldiak INTONAZIO / INFORMAZIO UNITATE bakarra baldin badu, berori izango da osorik PREDIKAZIO GUNE (PREDIKAZIO edo ERREMA) osorik, nahiz horren barnean bereizi ezinbesteko GAILUR azentual / intonatiboa, eta honen balizko GAILUR AURRE eta GAILUR ONDOak.

Hor, Bittor, bat-egiten dituzu unitate intonatiboak, unitate informatibo koherenteak (kodifikazio-deskodifikazio mailan), euren estruktura pragmatikoa (thema/rhema) eta euren posizioa an esaldia.

Horrela, esaldi batek izanen balú intonazio-unitate bakarra, esaldi horrek orobat izanen luké unitate informatibo bakar bat (kodifikazio-deskodifikazio mailan), eta, erabateko batasunean, dena izan beharko litzake informatiboki rhematikoa, zeren ez dagoen geroko unitate intonatiborik. Gainera, eta ondorioz, halako esaldiak (intonazio-unitate bakarreko esaldiak) izanen lituzketé ohikoan 5-8 silaba, eta gehienera 10-12 silaba.

Baina. adreilu edo unitate informatibo koherenteak (zein diren kodifikazio-deskodifikazio unitateak) askoz laburragoak izaten dira an sintaxi burulehenak respektu buruazkenak, eta unitate horiek ez dira zértan bat-etorri kin unitate intonatiboak (zein dirén unitate expresiboak, eta zein aukeratu ahal diren askoz libreago an sintaxi burulehena, hala txikiagoak nola handiagoak), eta halako unitate intonatibo askeagoak ez dira zértan izan monolitikoak an euren osaera thematiko edo rhematikoa, baizik-ze izan ahal dute parte bat rhematikoa eta beste bat thematikoa, edozein ordenatan; edo hobeto: eskala gradual oso bat ti parte thematikoago bat ki bukaera rhematikoagoa, edo batzutan alderantziz ere (finean axola zaiguna dá eskala thematiko-rhematikoa, gradu erlatiboa, eta ez elementuen izaera kategorikoa, esan nahi baita ez zaigula bereziki interesatzen definizio kategoriko bat).

Báda, baiki, erlazio estu bat (korrelazio sendo bat) artén esaldiko aurreneko posizioa eta thema, artén esaldiko aurreneko posizioa eta sujetua edota artén sujetua eta thema (besteak beste), baina idéntifikatzea aurreneko posizioa kin rhema edo thema segun esaldiak izán unitate intonatibo bat edo gehiago, ez da orokorra, baizik oso rigidoa, oso hertsia, oso mugatua, are noiz aplikatua ki sintaxi buruazkenak ere, non adreilu komunikatiboak diren askoz sintetikoagoak bai kodifikazio-deskodifikazioan, eta baita intonatiboki ere.

Honen gainean aipatu nahi genuke ondoko bi esaldiak ganik Tomlin (1986):

Initial position is initial position; and subject is subject. However, the two do correlate strongly.

Bai, báda korrelazio sendoa artén bi kategoria ezberdin horiek, baina dá erlazio estatistiko bat, ez identifikazio kategoriko bat. Eta  berdin gertatzen da artén informazio thematikoa (zaharra) eta aurreneko posizioa. Intonazio-unitateak ez dira ha oinarria on analisia, oinarria dirá unitate informatibo koherenteak, zeinen posibilitateak (sintaktikoak, intonatiboak edo pragmatikoak) biderkatzen diren noiz sintaxia dén burulehena. [1668] [>>>]

Dryer-en 1980ko aipuan agertzen zaigu autore ezagun bat, Russell Tomlin, nok, dakigunez, sei urte geroago, 1986 urtean, aurkeztuko zuén bere mugarrizko liburu titulatuá "Basic Word Orders. Functional Principles"

Aurreko sarreretan irakurri dugu nóla Dryer-ek (1980) aurkezten zuén Ojibwa hizkuntza nola evidentzia aúrka universalitatea on tendentzia buruzki kokatu informazio berria geroago ze informazio zaharra an sintaxiak barrén mundua:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Horretaz, atzo genioen ze ordena hori ez da gertatu behar an hizkuntza guztietako esaldi guztiak, ezta an hizkuntza guztietako estadio guztietan ere, zeren existitu ahal dira kontextu eta baldintza komunikatibo bereziak (adibidez, oso kontextualak an hasierako estadio evolutibo bat) non beste printzipio batzuk nagusi litezken. Hala ere, baldintza eta behar komunikatiboak orokorrago egitean, goragoko tendentzia hori joanen da erakusten bere indar gerota handiagoa, eta ondobidean joango da nagusitzen printzipio hori an ordena kanonikoa on sintaxiak (edo saiatuko da bederen). Hortaz ...

... ondo zehaztu nahiko genuke ze ari gara mintzatzen gain tendentzia bat, tendentzia komunikatibo orokor bat, zeinen indarra doan handitzen (eta ondobidean nagusitzen) noiz behar linguistikoak handitzen diren, eta zeinen demostrabilitatea ez da kruzialki dependitzen ti kasu partikular zirkunstantzialak, zein, esana dugunez, linguistikan askotan (ia beti) gertatzen diren, justuki azpi baldintza partikular-zirkunstantzialak.

Mintzatuko gara gehiago burúz Ojibwa, baina gaur soilik ohartarazi nahi genuke ze Dryer-en 1980ko aipuan agertzen zaigú autore ezagun bat, Russell Tomlin, nok, dakigunez, sei urte geroago, 1986 urtean, aurkeztuko zuén bere mugarrizko liburu titulatuá "Basic Word Orders. Functional Principles", zein behin baino gehiagotan aipatu dugun barrén orri hauek. Horietarik gaur nabarmendu nahi genuke adibidez ondorengo sarrera hau non Tomlin-ek aurkezten zuén bere teoriaren izaera funtzionala:

• [#12] Tomlin (1986): "These principles derive from fundamental cognitive constraints on the processing of linguistic information."

nondik:

Hau da: finean, prozesamendu-kontuak izanen liraké azken responsableak on desoreka nabarmen horiek artén hitz-ordena diferenteak barrén mundua. Bai, justuki azalpen funtzional bat.

hala nola ere beste sarrera hau non mintzo ginen gain Tomlin-en lehenengo printzipio funtzionala, guztiz pertinentea an diskusioa zeintan ari garen "The Theme First Principle":

• [#13] Tomlin (1986): "The Theme First Principle" eta "... thematic information correlates with subject."

nondik:

Tomlin-en lehenengo printzipio funtzionala dá "The Theme First Principle", zeintaz mintzo den honela (an bere "Basic word order: Functional Principles", 1986:4):

This principle is an attempt to make more precise and explicit the informal idea that "old" information precedes "new" information. [Tomlin, "Basic word order: Functional Principles", 1986:4]

Beraz, printzipio horrek esango liguke ze diskursoan tipikoki emanen dá hasieran informazio referentzial aukeratua, eta behin entzulea edo irakurlea kokatuta, mezu-emailea joanen dá zehazten informazioaren muina. Gauza da ze behar da marko referentzial bat afin mezu-hartzaileak avantailatsuki ulertu ahal izan dezan zéri buruz mintzo den (salbu noiz mexua dén oso kontextuala). Horrexegatik, logikoki, thema diskursiboa kokatzen da lehénda parte rhematikoa.

[OHARRA: Halaber mintzo ginen gain Tomlin-en hirugarren printzipio funtzionala an sarrera hau]

Bai, hor daukagú Tomlin, zein bihurtuko zén ezinbesteko referentzia an literatura funtzionalista gain hitz-ordenak. [1667] [>>>]

Halako ordena gutxio progresiboen maiztasun ondo baxuek soilik konfirmatzen dute ha norabidea on tendentzia evolutibo orokorra, non ordena gutxien progresiboek erakusten dituztén maiztasun baxuenak

Aipatzen genuén atzo ze Dryer-ek, an bere papera on 1980, ...

... eskaini zigún argumentazio bat zein zen oinarritzen an bi premisa afin iritsi ondorio bat:

... if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

nahiz gero zabaltzen zituén zenbait duda gain demostrabilitatea on premisa horiek:

Neither of the premises of the explanation are demonstrably true. [Dryer, 1980:175]

Hortaz, eta Dryer-en lehenengo premisari eutsiz, ezin liteke demostratu ze existitzen da ...

... a universal tendency for new information to occur in clause-final position, ... [Dryer, 1980:175]

Beherago, Dryer-ek zehazten dú:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Gaur zehaztu nahiko genuke ze ari gara mintzatzen gain tendentzia bat, tendentzia komunikatibo orokor bat, zeinen indarra doan handitzen (eta ondobidean nagusitzen) noiz behar linguistikoak handitzen diren, eta zeinen demostrabilitatea ez den kruzialki dependitzen ti kasu partikular zirkunstantzialak, zein, esana dugunez, linguistikan askotan (ia beti) gertatzen diren, justuki azpi baldintza partikular-zirkunstantzialak.

Esan nahi baita ze atzo ikusten genuen nóla munduan báziren 11 OVS sintaxi (azpi baldintza orohar aski partikularrak), baina horrek ez du ezeztatzen ha existentziá on tendentzia komunikatibo orokor bat buruzki sintaxi progresiboak. Gauza da ze evoluzio hori ez dateke erraza, eta are aski inprobablea azpi baldintza komunikatibo oso kontextualak.

Areago, munduan existitzen dirá 4 OSV sintaxi, zein litzakén ordena bat oso gutxi progresiboa, eta horrek ere ez du ezeztatzen ha existentziá on tendentzia komunikatibo orokor bat buruzki sintaxi progresiboak.

• OSV ordenan ere, berdin nola an OVS, soilik 'small language families'
  

Azken sarreretan aipatu dugú datu bat ga Dryer (2011) burúz SOV:

The distribution of SOV versus SVO in the world is quite striking in that although the two orders are about equally common, SOV is much more common in small language families, suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world. [Dryer, 2011]

Era berean, atzo ikusten genuen nóla berezitasun hori areagotzen den an OVS, zeren azken ordena hori soilik agertzen da an small language families, oso lokalizatuak geografikoki.

Eta gaur antzekoa esan behar dugu burúz OSV, zein, aráuz WALS Online datu-basea (zeinen editoreak dirén Haspelmath eta Dryer bera), soilik da nagusi, gaur egun, an 4 hizkuntza:

lauak ere hiztun gutxikoak (Kxoe: 8000 hiztun, Nadeb: 370 hiztun, Tobati: 100 hiztun, Wik Ngathana: 3 hiztun) eta ondo lokalizatuak geografikoki an bizi-baldintza prokliveak ki isolamendua, nola diren Afrikako area menditsuak, Amazonia edo Indonesiako Papua. Har daigun lehenengoa eta handiena: Kxoe hizkuntza, eta konsulta daigun Wikipedia:

Hasta la década de 1970, la población de habla khwe vivía en áreas inaccesibles para la mayoría de los occidetales en partes remotas de Namibia, Angola, Zambia, Botswana y Sudáfrica. [Wikipedia]

Bai, OSV ordena honetan ere, berdin nola an OVS, soilik small language families.

Areago, halako ordena gutxio progresiboen maiztasun ondo baxuek soilik konfirmatzen dute ha norabidea on tendentzia evolutibo orokorra, non ordena gutxien progresiboek erakusten dituztén maiztasun baxuenak.[1666] [>>>]

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia on joera bat buruzki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra

Dryer-ek (1980:175) atzo eskaini zigún argumentazio bat zein zen oinarritzen an bi premisa afin iritsi ondorio bat:

... if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

nahiz gero zabaltzen zituén zenbait duda gain demostrabilitatea on premisa horiek:

Neither of the premises of the explanation are demonstrably true. [Dryer, 1980:175]

Hortaz, eta Dryer-en lehenengo premisari eutsiz, ezin liteke demostratu ze existitzen da ...

... a universal tendency for new information to occur in clause-final position, ... [Dryer, 1980:175]

Beherago, Dryer-ek zehazten dú:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Baina, galdetzen dugú:

Noláko hitz-ordena izan beharko luke hizkuntza batek zek erakusten du tendentzia argi bat ki eman informazio thematikoa (zaharra) ondórenda informazio rhematikoa (berria)?

eta erantzuna dá:

OVS

Izan ere, O objetuak erakusten dú tendentzia argi bat buruzki izán rhematikoa barné esaldia (eta are parte rhematikoena), bitartean eta S sujetuak erakusten dú tendentzia argia buruzki thematikotasuna (gaiti arrazoi diskursiboak, zein doazen bihurtzen gerota inportanteagoak azpi baldintza eta behar gerota orokorragoak). V aditza, bere aldetik, izaten dá rhematikoa baina gutxio rhematikoa ze bere osagarria, zein, esan dugunez, izaten baita esaldiko parte rhematikoena.

Eta zéin da munduko egoera on OVS sintaxiak? Zéin da ordena horren egoera sinkronikoa eta, are esanguratsuago, zéin da bere joera diakronikoa? Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'
  

zein jarraian gogoratzen dugun osorik:

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúte izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ga Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua" (Balbula, 2007): 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dira aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio jestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso jestuala, oso sinplea.

Eta, realitatean, ¿non bizi dira OVS hizkuntzak?, ¿zein baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zein ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen ziren askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pentsatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori. [Balbula, 2007]

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrera e hizkuntza guztiak (akaso hizkuntza zahar-zahar bakar bat), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, subjektuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta hasierara pasatuko lirake, emanez, etapa horretan, SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, munduko hizkuntzen gehien-gehienak kokatzen du, normalki, subjektua hasieran.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du ki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala-nola-ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan (berreraikiak edo ez), zein denborarekin eta presio komunikatiboarekin ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO). [Balbula, 2020]

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz agertuko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán ki bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia te joera bat ki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra. Baina ez da hori evidentzia enpirikoa, baizik justu kontrakoa: SVO dá ordena bakarra zein ari den erakusten tendentzia diakroniko argia ki izan gerota maizkoagoa azpi baldintza gerota orokorragoak. [1665] [>>>]

Eta nola perpaus osagarriak tipikoki rhematikoak diren, bilatuko dute posizio finala lehenda aurreneko posizioa azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak

Atzokoan ikusten genuen nóla ...

..., halako perpaus konpletiboak joko lukete ki ez agertu an erdia e esaldia zeren posizio horretan oztopatuko lukete a prozesamendu jarraitua e esaldi nagusia, zeinen kodifikazio-deskodifikazioa geldituko litzaké etendua (eráginez kostuak an lan-memoria eta eráginez kostu interpretatibo-expresiboak).

Behin erdialdeko posizio hori kenduta (internal position), zergátik lehenetsiko litzake posizio finala (final position) gain aurrenekoa (initial position) an posizio kanonikoa e perpaus konpletiboak noiz baldintza eta behar komunikatiboak orokortzen diren? Dryer-ek (1980:175) dio ze ...

... I [Dryer] suggested that the tendency for sentential objects to occur in clause-final position in some verb-final languages might be due to a tendency for them to involve new information. (...) In fact, one might offer a general explanation along these lines for the tendency for sentential NP's to occur in clause-final position: if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

Azken buruan eta orohar, dena reduzitzen da ki joan lortzen gerota koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresibo-diskursibo handiagoa (azpi baldintza eta behar gerota orokorrago-exigenteagoak), non esaldiko elementu tipikoki rhematikoagoak joanen dira bilatzen posizio atzeratuagoak zein euren kide gutxio rhematikoak edo guztiz thematikoak (sujetua aurré predikatua, aditza aurré bere osagarria, eta, orohar, buru sintaktikoak aurré euren osagarri sintaktikoak, edo bestela esanda, orohar buru diskursiboak joko dute ki kokatu kanonikoki aurré euren osagarri diskursiboak). Esan nahi baita ze, finean, dena gertatzen da gaiti arrazoi funtzional-komunikatiboak. [Bihar jarraituko dugu komentatzen goragoko aipu luze hori]

Dryer (1980): "... these tendencies [ki ez kokatu perpaus osagarria an erdia e esaldia] are due to the processing difficulty presented by centre-embedded sentential NP's: such sentential NP's interrupt processing of the main clause."

Gogora gaitezen nóla Dryer-ek (an bere "The positional tendencies of sentential noun phrases in universal grammar", 1980:126) zúen zehazten honako tendentzia posizional universala an kokapena e perpaus subordinatu nominalak (konpletiboak): 

Sentential NP Position Hierarchy

clause-final position > clause initial position > clause-internal position

Dryer-ek dio ze (1980:168):

... I accept the explanation offered by Grosu and Thompson discussed in 3.1.4.1., namely, that these tendencies [beheko aipuko 109 eta 110 tendentziak] are due to the processing difficulty presented by centre-embedded sentential NP's: such sentential NP's interrupt processing of the main clause. [Dryer, 1980:168]

Hortaz, halako perpaus konpletiboak joko lukete ki ez agertu an erdia e esaldia zeren posizio horretan oztopatuko lukete a prozesamendu jarraitua e esaldi nagusia, zeinen kodifikazio-deskodifikazioa geldituko litzaké etendua (eráginez kostuak an lan-memoria eta eráginez kostu interpretatibo-expresiboak).

Dryer-en adibideak gain turkierazko perpaus konpletiboak (1980): "With finite sentential objects, only the SVO order is possible, ..."

Atzokoan aipatzen genuén Dryer (1980) noiz komentatzen turkieraren kasua:

Azter dezagun turkieraren kasua respektu perpausak kin aditz deklaratiboak.

Turkierak bádu perpaus konpletiboak egiteko modu regresibo zahar bat, zeinen arabera perpaus subordinatua dan kokatzen aurrén aditz nagusia. Hor, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá ez-finitua (non-finite verb), hau da, nolabait esan, aditz nominalizatu bat. Gutxi gora behera, litzateke honela:

1.: Gizonak niri Ayse-k liburua irakurria esan zidan.

Horretaz gain, turkierak garatu du "ki" baliabide prepositiboa afin lotu perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia. Atzekalde horretan, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá finitua; hau da, ez da joanen nominalizaturik, baizik jokaturik, nola aditz nagusia. Da honelatsukoa:

2.: Gizonak niri esan zidan ki Ayse-k liburua irakurria zuen.

Beraz, "ki" horrek eskaintzen du mekanismo sinple bat zeinekin eramán perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia; eta hori komunikatiboki oso lagungarria dateke, bereziki noiz eman nahi diren perpaus konpletibo luze edo konplexuak (aurreko bi adibide horiek daudé moldatuak ti artikulua on Matthew Dryer titulatzen "The positional tendencies of sentential noun phrases in universal grammar").

Gaur jasoko dugu Dryer-en (1980:131) aipua bera, non agertzen baitira atzoko bi adibideon turkieraz emanak:

The normal word order in Turkish is SOV, although SVO order is permitted. With finite sentential objects, only the SVO order is possible, ... [Dryer, 1980:131]

Bai, euskaran bezala, turkieran ere argiki islatzen da a tendentzia e perpaus konpletiboak (gehien-gehienetan, esaldiko parte rhematikoena) ki agertu an posizio finala.

Turkieran bádute "ki" baliabide prepositibo konpletiboa

Zioen hemen Bittor Hidalgo-k:

Eta nola lortzen dute orduan aditz amaierako eskema zurrun hori gordetzea gaurko kultur hizkuntza garatuaren esaldi luzeretan japoniera, koreera edo turkiera bezelako hizkuntz aditz amaiera zaleak are munduko esaldi luzeenetan? Niri sinistezina gertatzen zait... 

eta

And if Japanese is so a rigid verb final language how can the current Japanese hearer or listener manage to easily understand verb final long (very long) sentences, as those with verbs of thinking or saying?

zeini guk erantzunten genion:

Ordáinduz kostu komunikatibo handia. 

Justuki horregatik, sintaxiak saiatzen dira irabazten aukera potenteagoak noiz behar komunikatiboak handitzen doazen (errepikatzen dugu ze bide hori batzutan ez dateke erraza). Baina ikustagun Bittor Hidalgo-k aipatutako turkieraren kasua, zeintaz jada mintzatu ginen an gure sarrera titúlatzen "Nondik nora mailegatu ohi dira baliabide estrukturalak?":

Azter dezagun turkieraren kasua respektu perpausak kin aditz deklaratiboak.

Turkierak bádu perpaus konpletiboak egiteko modu regresibo zahar bat, zeinen arabera perpaus subordinatua dan kokatzen aurrén aditz nagusia. Hor, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá ez-finitua (non-finite verb), hau da, nolabait esan, aditz nominalizatu bat. Gutxi gora behera, litzateke honela:

1.: Gizonak niri Ayse-k liburua irakurria esan zidan.

Horretaz gain, turkierak garatu du "ki" baliabide prepositiboa afin lotu perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia. Atzekalde horretan, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá finitua; hau da, ez da joanen nominalizaturik, baizik jokaturik, nola aditz nagusia. Da honelatsukoa:

2.: Gizonak niri esan zidan ki Ayse-k liburua irakurria zuen.

Beraz, "ki" horrek eskaintzen du mekanismo sinple bat zeinekin eramán perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia; eta hori komunikatiboki oso lagungarria dateke, bereziki noiz eman nahi diren perpaus konpletibo luze edo konplexuak (aurreko bi adibide horiek daudé moldatuak ti artikulua on Matthew Dryer titulatzen "The positional tendencies of sentential noun phrases in universal grammar").

Horretaz, bi kontu:

1.: Nola garatu du turkierak bere "ki" prepositibo hori?

Ba, mailegatuz "ki" hori ti hizkuntza persiar indoeuropeoa (sintaxi postpositiboak errazago hartu ohi dituzte mailegu prepositiboak ezez alderantziz: mailegu sintaktikoen norabide-asimetria hori dá beste zantzu bat zeinek erakusten du garabidea bera). Bai, "ki" hori dá mailegu estruktural bat, nola izan daitekeen euskararentzat mailegatzea "ke" baliabide prepositiboa ti gaztelania (izan ere, persieraz, "ke" erabiltzen dute, eta ez "ki").

Turkierak persieratik mailegatu du "çunku" baliabide prepositibo kausala ere.

2.: Bi eredu horiek koexistitu egiten dira (pospositibo eta prepositiboa).

Dio Larry Trask-ek, erantzunez a komentario hau:

[Komentarioa] I read that the modern Persian for "and" is "va": compare Arabic "wa" = "and".

[Trask-en Erantzuna] Yes, and Turkish "and" is likewise borrowed from Arabic. Turkish has no native word for "and" -- a fairly common state of affairs in SOV languages, I think. Turkish has also borrowed the Persian complementizer 'that'. This has not ousted the native patterns for making subordinate clauses, which are non-finite (participial) in nature; rather, the two patterns coexist, with a good deal of functional and stylistic specialization.

Bistan da, mailegu estrukturalak aspalditik datoz, eta, dirudienez, SOV hizkuntzak dira mailegu estruktural horien hartzaile zaharrak.

Bestalde, turkieraz, "ki" hori erabiltzen dute halaber nola baliabide erlatibo prepositiboa, baina soilik an modu ez-murriztailea, nahiz persieraz "ki" horiek murriztaileak ere izan ahal diren. Izan ere, turkieraz, perpaus erlatibo murriztaileak derrigor joan behar dira aurrén euren referentzia nominala (aurrekaria). Alde horretatik, asko garatu liteke turkiera.

Badirudi hor bádela antzekotasunik inter turkieraren eta euskararen egoera: bietan garatu baita erlatibo prepositiborik zein erabiltzen ari da aski gutxi respektu joku komunikatibo aberatsa zein eskaini lezaketen.

Euskaran, bistan da, egon da mugimendu purista indartsu bat, zeinek oztopatu du garapen soziala on bide progresiboak. Eta turkieran?

Hortaz, turkieran bádute aukera ki eman esaldi konpletiboak an esaldi-bukaera bidéz "ki" baliabide prepositiboa mailegatua ti persiera. [1661] [>>>]

Juan Garzia (2015): "Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa"

Atzokoan bukatzen genuen gure sarrera esánez:

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala ki posizio finala.

Euskaran hain argi dago halako perpasusen rhematikotasun tipikoa non Juan Garziak dio an bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:142):

Gehienetan, ia beti, berdin gertatzen da ... (...) alegia, Amonak HORI esan dit esaldiaren baliokoa, eta ez AMONAK esan dit hori esaldiaren baliokoa.

Hortaz, perpaus nominalak izaten dirá informazio berri-rhematikoa (eta are tipikoki rhematikoena) ... 

Gehienetan, ia beti ...

Hortik euren joera naturala ki posizio finala azpi baldintza orokorrak.

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), azálduz euren joera ki posizio finala

Galdetzen genuen atzokoan ea noraino esan ziteken ze perpaus subordinatu nominalak dirén tipikoki rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena) ala tipikoki thematikoak (edota are esaldiko parte thematikoena):

..., probableagoa al da perpaus osagarriak (nominalak, konpletiboak) gehienetan emátea informazio berria ala, aitzitik, probableagoa al da perpaus subordinatu horiek tipikoki emátea informazio zaharra? Hor dago koxka.

zeren finean horren arabera erabakiko litzake zéin posizio kanoniko nahiago duten perpaus horiek arten munduko sintaxiak (alegia, zéin izango den euren tendentzia posizionala an esaldia): esaldiko parte rhematikoenek jotzen baitute ki aurkitu euren posizio kanonikoa an bukera e esaldia, bitárten esaldiko parte thematikoenek finean nahiago izaten baitute hasierako posizio kanonikoa. Atzo genionez:

Izan ere, informazio zahar-thematikoa orohar kokatu ohi da lehenago zein informazio berri-rhematikoa azpi baldintza komunikatibo orokorrak. Edo bestela esanda, baldintza eta behar komunikatiboak orokortzean, finean eta orohar, naturalagoa izaten da lehenago aurkeztea zertaz ari garen (thema), eta gero zehaztea zér berri eman nahi dugun (rhema). 

Eta justuki norabide horretan doaz mundu mailako tendentzia evolutibo orokorrak, non, ahal denean (oztopo bereziki handirik ez denean, berez, naturaltasunez) amaitzen da lehenesten irizpide komunikatibo hori (thema-rhema, thematikoenetik rhematikoenera) gain beste irizpide zirkunstantzialagoak. Ikus, puntu horretaz, gure sarrera titúlatzen:

• Sintaxia dá ekonomia purua

Hortaz, nolákoak izaten dira informatiboki halako perpaus osagarriak? Juan Garziak dio an bere "Galdegaia aditzaren atzean" (2013):  

... badira galdegaia aditzaren aurrean ez dela markatzen duten joskera batzuk, (...) Nabarmenenak aipatzearren: batetik, perpaus osagarria eskatzen duten adierazpen-aditzez eraturiko esaldiak, ...[Juan Garzia, 2013]

Esan nahi baita ze baldin aurkítu aipuko estruktura bat kin aditz deklaratibo horietako bat:

Neskatoak esan dit berandu datorrela.

orokorrean interpretatu beharko dugu hau:

[galdegaia: -la perpausa, eta ez neskatoak]

Beraz, halako esaldiak dira hain tipikoki rhematikoak (eta are gehienetan esaldiko parte rhematikoena) ze, noiz agertu halako adierazpen-aditz horietako bat, orokorki interpretatu beharko dugu galdegaia an perpaus nominala, eta ez an sujetua, nola aginduko luké Juan Garziaren araua baldin aditza adierazpenezkoa ez balitz. Halako esaldi konpletiboen rhematikotasun orokor horrek azaltzen dú mundu-mailan perpaus horiek jótzea ki posizio finala, non esaldiko elementu rhematikoenak betetzen dutén euren paper informatiboa ondo abantailatsuki.

Bai, askoz probableagoa da ze perpaus subordinatu osagarriak izan daitezén rhematikoak (eta are esaldiko parte rhematikoena), hola azálduz euren joera naturala ki posizio finala.