Orotara munduko %4

Amaitzen genuen herenegun esánez:

Azken buruan, gauza da ze ordena horiek berberak zein berez dirén bereziki desegokiak ki izán neutroak azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak, horiexek ere izanen dirá bereziki desegokiak an sintaxiak noiz joán topatzen baldintza eta behar komunikatibo gerota exigenteagoak, halan ze, baldintza horietan, euren munduko maizatsunak izanen dirá oso baxuak, eta gerota bauxuagoak, nola gertatzen den.

Bai, hala gertatzen da: hiru hitz-ordena horien munduko maiztasunak (OVS, VOS eta OSV) dirá oso baxuak eta gerota baxuagoak. Horretaz mintzo ginen an ondorengo sarrera, non jasotzen genuén estatistika bat (Tomlin, 1986) zeinen arabera, hiru ordena horiek batuta ere, orotara zirén munduko %4:  

• [#4] Sujetua (tipikoki atal thematikoena: zértaz mintzo) logikoki joan beharko litzaké lehenago zein objetua (tipikoki atal rhematikoena: informazio berri xeheena)

Beatriz Fernández eta Jon Ortiz de Urbina (an euren "Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan", 2007:216) dioskue ze oso ekonomikoa da bat etórtzea estruktura gramatikalak eta "informazioaren isuria":

Hizkuntza gehienetan aurkitzen dugun subjektu-predikatu hurrenkera, beraz, oso ondo egokitzen da gizakiek gure informazioaren isuria eratzerakoan jarraitu ohi dugun mintzagai-iruzkin hurrenkera islatzeko. Informazio eraketa ez da berez eremu linguistikoa, eta badu zerikusirik gizakien bestelako sistema sinbolikoekin, baina ekonomikoa da oso gure egitura gramatikalak zuzenean parekatu ahal izatea kanpoko beste sistema horrekin. Ez dakigu bi sistemek "hizkuntza" bera erabiltzen duten, baina, behintzat, argi dago bat-bateko itzulpena errazagoa dela egitura gramatikalak eta egitura informatiboak bateragarriak badira. [2007:216]

Argi daigun ze "mintzagai-iruzkin" egitura informatibo hori dá gure "thema-rhema", eta hortaz, esaten ari dira ze "oso ekonomikoa" litzaké baldin, islátuz egitura informatiboa, egitura gramatikaletan ere sujetua (atal thematikoena) hasieran kokatuko balitz aurkéztuz geroko predikatua, zeinen zati rhematikoena izaten dén objetua. Bestela, eta euren metaforari jarraiki, gure burmuinak nekezago "itzuliko" lituzke estruktura gramatikal antiinformatibo horiek, eta horrek ekarriko luké itzulpen-kostu gehigarri bat, esan nahi baita  prozesamendu-kostu gehigarri bat (beti ere konsíderatuz baldintza orokorrak).

Beraz, oso ekonomikoa litzaké baldin orohar aurkituko balitz sujetua hasieran ordezta adibidez objetua hasieran, zeren oso ekonomikoa litzaké egitura gramatikalak bat etorriko balira kin molde informatiboak ordezta izán antiinformatiboak eta antiekonomikoak.

Aipu horretan, bi hizkuntzalari chomskyar horiek mintzo dirá buruz "hizkuntza", zein den hizkuntza biologikoa, organikoa, eta zein ez den zértan izan logikoa, funtzionala, informatiboa (noiz dioten ze "informazio-eraketa ez da berez eremu linguistikoa", ari dira mintzatzen burúz "hizkuntza" hori). Ikuspuntu funtzionaletik, ordea, hizkuntzak dira kode konventzionalak zeintan sartzen dén informazio-eraketa, zein den erabat eremu linguistikoa. Bestalde, estruktura gramatikalak ez badira informatiboak, saiatu gaitezke proaktiboki aldatzen, nola beste edozein kode konventzional zein ez den bereziki logiko, funtzional edo sozialki interesgarria. 

Orain kontrastatu behar dugu gure azalpen logiko hori (baldintza orokorretan, sujetua aurré objetua) kin datu enpirikoak. Eta datuetara joaz, fija gaitezen an munduko hiru ordena gramatikal gutxien erabilienak: hirurak daukate ezaugarri antiinformatibo nabari hori, hirurak daukate objetu tipikoki rhematikoena (O) aurrén sujetu tipikoki thematikoena (S):

Bai, hirurak daukate objetua aurré sujetua (VOS, OVS eta OSV): orotara, %4.

Bai, orotara munduko %4. [2436]

Behinda ibíli garabideak azpi baldintza eta behar komunikatibo gerota exigenteagoak, nekez aldatuko dirá baldintza eta behar exigente horiek, eta nekez eginen dá atzerako bidea

Atzokoan genioen ze gaur gogoratuko genuké Mitxelena-ren ideia ziklikoa burúz evoluzio sintaktikoa artén los tres órdenes, alegia VSO, SOV eta SVO. Gainera, Miren Azkarate-k gaur egun aldarrikatzen dú ideia hori, izan ere, noiz galdetu zitzaion ki Miren Azkarate hzkuntzalaria ea zéin norabidetan aldatzen ziren hizkuntzak (an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?", Mendizabal 2014), berak, besteak beste, aipatu zituén ondorengo hitzak ganik Mitxelena (1981), zein baita agertzen dirén an beheragoko irudia:

. .. , o bien, y esto es acaso más actual por tratarse de un planteamiento reciente, no falta quien se pregunte, con referencia al orden normal de los elementos principales de la oración que desde GREENBERG son S(ujeto), V(erbo) y O(bjeto), a falta de prioridad absoluta, cuál de los tres órdenes VSO (como en hebreo bíblico o en irlandés), SOV (como en latín o en vasco) o SVO (como en castellano, en francés o en inglés) es más proclive a cambiarse en cualquiera de los otros. (...) A mi entender, lo más razonable es que en casos como éstos la serpiente se muerda la cola y nos hallemos ante un acontecer cíclico, porque, de haber un sentido privilegiado de cambio, hace tiempo que las lenguas del mundo hubieran alcanzado en este punto una total uniformidad. [Mitxelena, 1981]

Honela mintzo ginen an "Sintaxigintzaren norabide komunikatiboa", Senez, 2015:

Bistan denez, ez Koldo Mitxelena-k ez Miren Azkarate-k ez dituzte konsideratzen sei hitz-ordena posibleak an euren ziklo evolutibo horiek (soilik konsideratzen dituzté hiru), berdin nola ez dutén konsideratzen ze baldintza eta behar komunikatiboak ere joan ohi dirá bihurtzen gerota exigenteagoak historikoki. Horretaz mintzo ginen an "Sintaxigintzaren norabide komunikatiboa" an Senez, 2015:

Bai, behinda ibíli garabideak azpi baldintza eta behar komunikatibo gerota exigenteagoak, nekez aldatuko dirá baldintza eta behar exigente horiek, eta nekez eginen dá atzerako bidea. Ez dago simetriarik artén norabide ezberdinak, zeren ez dago simetriarik artén potentzia rekursiboa on ordena eta tresna ezberdinak (burulehenak dirá askoz potenteagoak zein buruazkenak). [2435] [>>>]

Ordena horiek berberak zein berez dirén bereziki desegokiak ki izán neutroak azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak, horiexek ere izanen dirá bereziki desegokiak noiz sintaxiak joán topatzen baldintza eta behar komunikatibo gerota exigenteagoak

Atzokoan genioén ze:

Gaur azpimarratu nahi genuke ze euskararen ordena neutro posible horietan ez ditugu konsideratu honako hiru hauek:

• ÓVS

• VÓS

• ÓSV 

zein dirén justuki hiru ordena horiek non batera gertátu ze:

1.: alde batetik, S ez dago an hasiera,

2.: eta bestetik, O ez dago an bukaera.

halan ze, hiruretan O agertuko dá lehenago zein S, osatuz hurrenkera bereziki desegokia (eta berez markatua, ez-neutroa) azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak (sujetua izaten dá osagai thematikoena, eta objetua izaten dá osagai rhematikoena).

Horretaz, gogoratu nahi genuke ze hiru ordena neutro bereziki desegoki horiek dirá justuki berberak zein Mitxelena-k ez zituén konsideratu ere egin an bere ustezko portaera ziklikoa on hitz-ordenak (ikus "Sintaxigintzaren norabide komunikatiboa", Senez, 2015: bihar gogoratuko dugú Mitxelena-ren ideia zikliko hori), nahiz berak ez azaldu zergátik:

• Ez da eusten, baina nori inporta zaio?

...

Bide batez: zergátik ez dira sartzen beste hiru ordena posibleak ere, VOS, OVS eta OSV, an ziklo bat non, diotenez, ez litzaken egongo patroi komunikatiborik? Ondokoa genioen an aipatutako "Sintaxigintzaren norabide komunikatiboa":

Sinpleki ez da eusten. Baina berdin da, nori inporta zaio?

Azken buruan, gauza da ze ordena horiek berberak zein berez dirén bereziki desegokiak ki izán neutroak azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak, horiexek ere izanen dirá bereziki desegokiak noiz sintaxiak joán topatzen baldintza eta behar komunikatibo gerota exigenteagoak, halan ze, baldintza horietan, euren munduko maizatsunak izanen dirá oso baxuak, eta gerota bauxuagoak, nola gertatzen den. [2434] [>>>]

OVS, VOS eta OSV ordenek dirudité bereziki desegokiak ki izán neutroak azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak

 Genioen atzo ze esaldi neutroetan...

... azentu nagusia (hots, the main stress: ikus sarrera hau) kokatu beharko litzaké gain objetua, eta ez gain aditz laguntzailea:

Amak erosi du libúru bat.  (SVÓ)

Erosi du amak libúru bat. (VSÓ)

Amak libúru bat erosi du. (SÓV)

Eta, atzokoan genioenez, hiru horietarik esaldi berez neutroena (informazioa modurik mailakatuenean ematen duena, eta beraz egokiena azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak) litzaké:

• SVO kin azentu neutroa an O (SVÓ) 

Gaur azpimarratu nahi genuke ze euskararen ordena neutro posible horietan ez ditugu konsideratu honako hiru hauek:

• ÓVS

• VÓS

• ÓSV 

zein dirén justuki hiru ordena horiek non batera gertátu ze:

1.: alde batetik, S ez dago an hasiera,

2.: eta bestetik, O ez dago an bukaera.

halan ze, hiruretan O agertuko dá lehenago zein S, osatuz hurrenkera bereziki desegokia (eta berez markatua, ez-neutroa) azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak (sujetua izaten dá osagai thematikoena, eta objetua izaten dá osagai rhematikoena).

Horrek ez du esan nahi ze, beste garai batzuetan, adibidez OVS ezin zitekela izan ordena neutroa an euskara bera, baina hori bai, izanen zén azpi beste baldintza eta behar komunikatibo batzuk, zeren gaur egun bihurtu dá ordena ondo-markatua, zein ez den beharrezkoa an zentzu neutroa. [2433] [>>>]

VSO ere izan liteké neutroa baina kin azentu neutroa an objetua (VSÓ)

Ikusten genuen herenegun nóla, Altube-ren esaldi neutroetan, VSO ordena ere ondo kabitzen den:

Amak erosi dú liburu bat.  (SVO)

Erosi dú amak liburu bat. (VSO)

Amak liburu bat erosi dú. (SOV)

eta bai, hala izan liteke, nahiz argi utzi ze esaldi neutro horien guztien azentu nagusia (hots, the main stress: ikus sarrera hau) kokatu beharko litzaké gain objetua, eta ez gain aditz laguntzailea:

Amak erosi du libúru bat.  (SVÓ)

Erosi du amak libúru bat. (VSÓ)

Amak libúru bat erosi du. (SÓV)

Eta, atzokoan genioenez, hiru horietarik esaldi berez neutroena (informazioa modurik mailakatuenean ematen duena, eta beraz egokiena azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak) litzaké:

• SVO kin azentu neutroa an O (SVÓ)
  

[2432] [>>>]

Esaldi neutroetan azentu neutroa (defektuzkoa, ez-markatua, nuklearra) kokatu beharko litzaké an objetua, eta ez an aditz laguntzailea

Atzokoan bukatzen genuen esánez:

Beraz, bádugu SVO ordena neutroa an Altube (1919,1929). SVO ordena bai, baina, zér esan behar dugu gain intonazioa? Bihar saituko gara horretaz mintzatzen.

Gauza da ze esaldiko intonazioaren zentrua dá esaldiko indar prosodiko handiena, alegia esaldiko azentu nagusia (main stress), eta atzo genekusenez, Altube-k esaldi neutro perifrastikoetan kokatuko luké azentu hori berdin nola an esaldiak non galdegaia dén baietza, esan nahi baitá, eta berak dioenez, an aditz laguntzailea (an bere lehengo silaba), nola gogoratzen dugún jarraian: 

§ 71. EI morfema que distingue a esta clase de oraciones es el acento que recae sobre la primera sílaba del terminativo auxiliar, siempre que la flexión perifrástica se componga de nombre verbal simple y de dicho terminativo; ... [Altube, 1929:57]

eta, gure ikuspegitik (eta jarráiki azentu-teoria universalak nola dirén Cinque 1993 eta Duanmu 2007) , esaldi neutro batean defektuzko azentu neutroa (azentu ez-markatua) kokatu beharko litzaké an objetua, zein dén esaldiko elementua kin karga informatibo handiena, esan nahi baitá defektuz rhematikoena (Duanmu, 2007), eta zein dén gainera elementu sintaktikoki sakonena (Cinque, 1993), nola genioén an:

• Baina, nahiz esaldiko informazio guztia berria izan, báda eskala informatibo bat, eskala rhematiko bat an informazio hori, zeinen gailur rhematikoa markatuko litzake bidéz indar prosodiko nagusia, zein den esaldiko azentu neutroa, "the main stress"

Hortaz, esaldi neutroetan azentu neutroa (defektuzkoa, ez-markatua, nuklearra) kokatu beharko litzaké an objetua, halan ze atzoko esaldiok (Altube-ren modura azentuatuak):

Amak erosi dú liburu bat.  (SVO)

Erosi dú amak liburu bat. (VSO)

Amak liburu bat erosi dú. (SOV)

bihurtuko zirén:

Amak erosi du libúru bat.  (SVO)

Erosi du amak libúru bat. (VSO)

Amak libúru bat erosi du. (SOV)

non objetuko azentua dén ez-markatua. Hiru horietarik esaldi berez neutroena (informazioa modurik mailakatuenean ematen duena) litzaké SVO kin azentu neutroa an O, hots:

SVÓ 

Laburbiltzeko, esaldi neutroetan azentu neutroa (defektuzkoa, ez-markatua, nuklearra) kokatu beharko litzaké an objetua, eta ez an aditz laguntzailea. [2431] [>>>]

Beraz, bádugu SVO ordena neutroa an Altube (1919,1929)

 Atzokoan amaitzen genuen galdétuz:

Hurrengo galdera berez datorkigu? Eta nóla konposatzen dira esaldi horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa?

zein dén justuki ber galdera zeinekin amaitzen genuén sarrera hau ere (atzo aipatua):

Esan nahi baita ze Altube-ren esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa. Baina horrek zehazki zé ordena eskatuko luke an goragoko esaldia?

zeini erantzuten genión an beste sarrera hau, zein jasotzen dugú orain osorik:

• Altube-ren (1929) ereduak, ordea, ametituko luke SVO ordena ere (besteak beste) kin intonazio egokia: "Amak erosi dú liburu bat", non galdegaia baitá baietza bera 

Galdetzen genuén atzo:

Beraz, gure esaldiko kasuan, non, esan dugunez, ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki enfatizatu bereziki ez izena ezta aditza ere, derrigor jo beharko genuke ki 3. puntua, halan ze esaldiaren galdegaia izanen litzaké aditzaren baiezkotasuna. Esan nahi baita ze Altube-ren esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa. Baina horrek zehazki zé ordena eskatuko luke an goragoko esaldia?

Eta gauza da ze, halako esaldi absolutiboetan, Altube-k ez du eskatzen ordena zehatzik, eta konkretuki noiz daukágun aditz perifrastikoa (kin aditz laguntzailea, nola an  "Amak liburu bat erosi du."), gakoa etzango litzake an intonazioa, justuki an esateko modua, eta ez an hitz-ordena, zein izanen litzakén librea. Ikus daigun Altube-k (1929) zér dioen gain halako esaldi perifrastikoak:

§ 71. EI morfema que distingue a esta clase de oraciones es el acento que recae sobre la primera sílaba del terminativo auxiliar, siempre que la flexión perifrástica se componga de nombre verbal simple y de dicho terminativo; ... [Altube, 1929:57]

Ikusten dugu an aipu horretako lehenengo adibidea:

Azkenean... agertu zán eskutitzaren jabea. 

nóla Altube-k jartzen dituén puntu batzuk artén "azkenean" eta "agertu zán", gure ustez adiéraziz ze hor egin behar da intonazio egokia, zein ez litzaken nahastu behar kin intonazio hori non galdegaia dén aditz-aurreko elementua. Baina azpimarratu nahi genuke ze Altube-k ez du ezer esaten gain beharrezko ordenamendu konkreturen bat an esaldi absolutiboak, útziz aski libre puntu hori. Aurrerago Altube-k esanen zuén:

Las frases de ese género (las absolutivas, o sea las compuestas de miembros de carácter absolulivo) debieran permitir cierta mayor libertad que las oposilivas en la ordenación de sus términos; ... [Altube, 1929:83]

Horrela, gure adibidezko esaldi hori:

Amak liburu bat erosi du.

jarráiki Altube, ordena liteké adibidez honela:

Amak erosi dú liburu bat.  (SVO)

edo honela:

Erosi dú amak liburu bat. (VSO)

edo honela:

Amak liburu bat erosi dú. (SOV)

Argi denez, Altube-ren eredua dá askoz askeagoa respektuz hitz-ordena absolutiboa (neutroa) zeinda Garziaren eredua (bihar saiatuko gara komentatzen nóla geldituko liraken Altube-renean halako esaldi absolutiboak non aditza ez den perifrastikoa).

Beraz, bádugu SVO ordena neutroa an Altube (1919,1929). SVO ordena bai, baina, zér esan behar dugu gain intonazioa? Bihar saituko gara horretaz mintzatzen. [2430] [>>>]

Altube-ren ereduan proposatzen dá askatasun sintaktiko gehiago an esaldi neutroak (respektu markatuak), baina: zéin modutan ordenatu beharko lirake? "...en la misma forma que aquellas cuyo elemento inquirido es la cualidad afirmativa del verbo." (Altube, 1919)

Galdetzen genuén herenegun an bukaera on gure sarrera:

Beraz, Altube-ren analisian, esaldi absolutibo ez-markatuek izan beharko luketé askatasun gehiago zein esaldi opositibo markatuek, ordena-aukera askeagoa. Baina, zéin modutan?

Eta galdera horrexeri erantzuten genion (erantzuten zión Altube-k) an gure beste sarrera hau, esanez ze:

• Altube-ren esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa

zeinen amaiera dén hau:

Esan nahi baita ze Altube-ren esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa. Baina horrek zehazki zé ordena eskatuko luke an goragoko esaldia?

Sarrera horretan ikusi ahal denez, hori esateko, erabili genuén Altube-ren 1929ko "Erderismos" liburua. Honela genioén:

Orain ikusi behar dugu zéin diren Altube-ren gogoetak gain ordenamendua on esaldi absolutibo edo neutro horiek. Eta gauza da ze, Altube-ren ereduan, ez bada elementu argi bat ki eráman galdegaitasunaren indar prosodiko berezia, orduan  indar hori jarriko dá an baietza (halan ze galdegaia izanen litzaké baiezkotasuna bera), esan nahi baita aditzaren kualitate afirmatiboa, eta ordenazioa, beraz, kasu horri dagokiona:

En las oraciones que carecen de miembros nominales o que, poseyéndolos, ninguno de ellos es apropiado para ocupar aquel puesto, examínese si el nombre verbal puede desempeñar con propiedad el papel de elemento inquirido. 

Cuando fuese negativo el resultado de los dos ensayos precedentes, es seguro que la frase en cuestión debe componerse conforme (...) a aquellas oraciones que ostentan como elemento inquirido la cualidad afirmafiva del verbo. [Altube, 1929:70]

Altube-k berak, gainera, ederki laburbildua zuén erantzun hori an bere 1919ko "De sintaxis euskérica" (herenegun Bittor Hidalgo-k apuntatzen zigunez), hantxe emánez...

...la importantísima regla que exponemos a continuación: 

Toda oración, en la que ninguno de sus términos ó elementos se destaca por su importancia sintáctica para poder ostentar con propiedad el carácter de inquirido, debe ser construída en la misma forma que aquellas cuyo elemento inquirido es la cualidad afirmativa del verbo.

En otros términos: las oraciones neutras, en cuanto a la forma sintáctica, son en euskera las puramente afirmativas. [Altube, 1919]

Beraz, Altube-ren esaldi neutroak (edo absolutiboak) ordenatu beharko liraké nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa:

... debe ser construída en la misma forma que aquellas cuyo elemento inquirido es la cualidad afirmativa del verbo. [Altube, 1919]

Hurrengo galdera berez datorkigu? Eta nóla konposatzen dira esaldi horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa? Jarraitukó. [2429]

Altube (1919): "En otros términos: las oraciones neutras,..."

Zinez eskerrik asko Bittor Hidalgo zatio zure atzoko oharra eta aipua burúz Altube-ren esaldi absolutiboak edo neutroak, zein jarraian jasoko dugún osoki:

Halako esaldien inguruan, interesgarria da gogoratzea Altubek 1919an idatzia. Hala jasotzen da nire tesian (http://www.euskara.euskadi.net/appcont/tesisDoctoral/PDFak/bittor_hidalgo.pdf): 

Altuberen kontraesan ikaragarriak, azken esaldi klasea dela eta, ezin ageriagoan isladatzen dira jada, "De sintaxis euskérica" lanean bertan. Bere Azken Adbertimendu ezin jakingarriagoa medio, Altubek akaso arinduko zuen hala, ordura artean golkoan pilatzen joan zekiokeen kontzientziaren karga, bere beste erregela guztien bidez postulatzen zuen tradizioarekiko haustura beldurgarri hura zela eta. Galde liteke ordea, ba ote daukan batere zerikusirik, Azken Adbertimenduko erregela berriak, Altube ordura artean predikatzen etorri den beste guztiarekin, bi liburuetako lehen hiru kapituluetan eta hurrengoetan. 

Gogora dezagun lehenik Altubek zer esaten zuen, nagusiki, 1919ko Adbertimendu bitxian (1919, 93 or.):

ADVERTENCIA FINAL / ... / En el capítulo III, al tratar del uso de las oraciones afirmativas, se nos escapó sin anotar la importantísima regla que exponemos a continuación: 

«Toda oración, en la que ninguno de sus términos ó elementos se destaca por su importancia sintáctica para poder ostentar con propiedad el carácter de inquirido, debe ser construída en la misma forma que aquellas cuyo elemento inquirido es la cualidad afirmativa del verbo. / En otros términos: las oraciones neutras, en cuanto a la forma sintáctica, son en euskera las puramente afirmativas. / ... / Ikusiko dogu, arrek be zer egin dayen. / Esta clase de oraciones (sobre todo cuando su flexión verbal es de forma perifrástica) parece que resultan mas expresivas comenzándolas por el verbo.»

Horrá Altube-ren originala ere ("De sintaxis euskérica", ti bere 1920ko berpublikazioa):

Bai, Bittor, oso interesgarria da aipatzea Altube-ren 1919ko textu hori, zeintatik gaur nabarmendu nahi genuken nóla Altube-k berak erabiltzen duén a expresioá...

... oraciones neutras... [Altube, 1919]  

ki izéndatu...

Toda oración, en la que ninguno de sus términos ó elementos se destaca por su importancia sintáctica para poder ostentar con propiedad el carácter de inquirido,... [Altube, 1919]

horrela konfírmatuz gure afirmazioa ezen:

• Esaldi absolutiboak dirá Altube-ren versioa on esaldi neutroak, ez-markatuak

Bai, hor daudé, Altube-k berak esanda, esaldi neutroak. Jarraitukó. [2428] [>>>]

Eta noláko hitz-ordena izanen lukete Altube-ren esaldi absolutiboek (neutroek)?

Behin atzokoan argudiaturik ze:

Esaldi absolutiboak dirá Altube-ren versioa on esaldi neutroak, ez-markatuak.

hurrengo galdera izanen litzaké: 

Eta noláko hitz-ordena izanen lukete Altube-ren esaldi absolutiboek (neutroek)?

Horren inguruko hurbilketa bat egiten genuén an ondoko sarrera hau, zein gogoratzen dugún osorik: 

• Altube (1929): "Las frases de ese género (las absolutivas ...) debieran permitir cierta mayor libertad que las opositivas en la ordenación de sus términos; ..."

Komentatu dugu an azken sarrerak nóla Altubek ezberdintzen duén arten esaldi absolutiboak (azentu ez-bereziki-markatua, neutroa) eta esaldi opositiboak (azentu bereziki markatua), eta ondorengo sarreretan komentatu nahi genuke xehetasun gehiago gain Altube-ren desberdintasun hori eta bere maiztasuna. Sarrera honetan, ordea, soilik nahi genuke argitu nóla Altube-k erizten duen ze esaldi absolutiboek onartu beharko luketé askatasun sintaktiko gehiago zein esaldi opositiboak:

Las frases de ese género (las absolutivas, o sea las compuestas de miernbros de carácter absolulivo) debieran permitir cierta mayor libertad que las opositivas en la ordenación de sus términos; ... [Altube, 1929:83]

Beste terminu batzuetan, Altube-k dio ze (bere) esaldi neutroak izan beharko liraké sintaktikoki askeagoak zein (bere) markatuak. Justuki alderantziz-ze Juan Garzia-k, zeinen esaldi neutroak izanen dirén sintaktikoki are zurrunagoak zein (bere) esaldi markatuak (kontuan har bedi gainera ze markatuak dirá berdin zurrunak an ereduak on Altube eta Garzia). Ikus "Juan Garzia-k, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidez textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)".

Beraz, Altube-ren analisian, esaldi absolutibo ez-markatuek izan beharko luketé askatasun gehiago zein esaldi opositibo markatuek, ordena-aukera askeagoa. Baina, zéin modutan? Jarraitukó. [2427] [>>>]

Esaldi absolutiboak dirá Altube-ren versioa on esaldi neutroak, ez-markatuak

Atzokoan (eta baita hemen ere) irakurtzen genituén honako hitzak ganik Arantzazu Elordieta zeháztuz zé zentzutan erabiltzen zuen "ez-markatu" terminoa an expresioá "ordena ez-markatua":

Keep in mind that I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence. [Elordieta, 2001:130-131]

eta justuki oso antzeko zerbait dio Altube-k noiz nahi duén zehaztu zé zentzutan mintzo den burúz esaldi absolutiboak: 

... al tratar de las oraciones de caracter absolutivo, hemos indicado que éstas se distinguen por la ausencia en ellas de un miembro o elemento inquirido verdaderamente característico. [Altube, 1929:68]

nola jasotzen genuen an:

• Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altube-ren esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa)

Altube-k, atzoko aipuan, zioen ze segituko zuén mintzatzen gain esaldi absolutiboak an bere liburuko 82. parrafoa, zein hasten den honela (Altube, 1929:68):

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altube-ren esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa). 

Altube-k, baina, idazten zuén hori 71 urte lehenago zein Elordieta-k berea, eta ari zen deskribatzen bere esaldi absolutiboak, esan nahi baitá ez-markatuak, neutroak, zeinen ordena eta azentua izanen zén neutroa, eta zeinen interpretazio fokala izanen zén anbiguoa, kontextuala, zabala, zeren atzokoan genioenez, euren...

... hedadura rhematikoa izan ahal dén aldakorra aráuz kontextua:

• objetu mailako foku neutroa: non no se destaca tanto el inquirido, justuki zeren dén azentu neutroa, ez-markatua.

• predikatu mailako foku neutroa: non puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, adibidez informazio berria (rhematikoa) izan ahal dirá aditza eta bere osagarriak, edo bestela esanda, predikatua.
  

• esaldi osoko foku neutroa: zeren ahal dá extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. halan ze esaldi osoa bihurtuko litzaké informazio berria, rhematikoa.

Honela amaitzen genuén atzokoa:

Bai, gure esaldi neutroak kin foku zabala eta azentu neutroa, ez-markatua (zein halere dén esaldiko "main stress") ongi uztartzen dirá an Altube-ren esaldi absolutiboak, antzera nola Altube-ren esaldi opositiboak ongi uztartzen dirén an gure foku markatuak.

Horrela, esan ahal dugu ze Altube konsideratzen/deskribatzen/aztertzen ari zén esaldi neutroak, eta baita euren foku zabal rhematikoki aldakorrak ere. Esaldi absolutibo edo neutro horiei, gero, emanen zién oso tratamendu ezberdina respektu esaldi opositiboak an euren askatasuna an hitz-ordena, nola gogoratuko dugun an ondorengo sarrerak.

Esaldi absolutiboak dirá Altube-ren versioa on esaldi neutroak, ez-markatuak. [2426]

Altube (1929) deskribatzen ari dá foku zabal bat, zeinen informazio berria izan ahal dén esaldi osoa, predikatua edo objetua

Atzoko sarrera amaitzen genuén gogorátuz sarrera hau:

• Oso interesgarriki, Altube-k ezberdintzen dú arten esaldi opositiboak eta absolutiboak, non esaldi absolutiboek izanen lituzketé foku absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak) 

zeinen bukaeran genioén:

Esan nahi baita ze, alde batetik, egonen liraké esaldi batzuk, esaldi opositiboak, non agertzen dén osagai ondo markatu bat, zeintan zentratzen dén interlokutoreen atentzioa; eta beste alde batetik, egonen liraké beste esaldi batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutiboak, non ez den erakusten oposizio berezirik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den bereziki markatua, baizik soilik informatiboa, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak. Esaldi horiek modu ezberdinetan ordena litezke, eta aukera horien artean izanen genuké SVO-rena ere, zein dén denetan neutroena.

Gure  ikuspegitik, Altube-ren azken aipu horretan deskribatzen ari dá foku zabal bat, zeinen hedadura rhematikoa izan ahal dén aldakorra aráuz kontextua:

• objetu mailako foku neutroa: non no se destaca tanto el inquirido, justuki zeren dén azentu neutroa, ez-markatua.

• predikatu mailako foku neutroa: non puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, adibidez informazio berria (rhematikoa) izan ahal dirá aditza eta bere osagarriak, edo bestela esanda, predikatua.
  

• esaldi osoko foku neutroa: zeren ahal dá extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. halan ze esaldi osoa bihurtuko litzaké informazio berria, rhematikoa.

Horrekin batera, komeni da gogora daigún gure ondoko pasartetxo hau ere, non saiatzen ginén deskribatzen foku zabal bat:

Azpimarratu ze hor mintzo da gain azentu neutroa, ez-markatua, zein, ordena neutroan, interpreta liteken nola:

I. Esaldi osoko foku neutroa.

II. Predikatu mailako foku neutroa.

III. Objetu mailako foku neutroa.

eta baita orobat ze:

I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

hala nola, azkenik, ze Cinque-k aldarrikatzen dú bere azentu-araua nola universala. 

Bai, gure esaldi neutroak kin foku zabala eta azentu neutroa, ez-markatua (zein halere dén esaldiko "main stress") ongi uztartzen dirá an Altube-ren esaldi absolutiboak, antzera nola Altube-ren esaldi opositiboak ongi uztartzen dirén an gure foku markatuak.

Horrela, esan ahal dugu ze Altube konsideratzen/deskribatzen/aztertzen ari zén esaldi neutroak, eta baita euren foku zabal rhematikoki aldakorrak ere. Esaldi absolutibo edo neutro horiei, gero, emanen zién oso tratamendu ezberdina respektu esaldi opositiboak an euren askatasuna an hitz-ordena, nola gogoratuko dugun an ondorengo sarrerak. [2425] [>>>]

Báda beste puntu bat zeintan ez gauden ados kin Euskaltzaindia (2011): esaldi/foku markatuak vs esaldi/foku ez-markatuak

Evidenteki gauza askotan gaude ados kin Euskaltzaindia (2011), areago, ados gaude justuki an puntu inportanteenak. Baina bádira halere puntuak non ez gauden guztiz ados. Adibidez, jada aipatu dugú ze liburu fundamental horretan erabilitako notazio intonatiboa ez zaigula iruditzen bereziki sugerentea (ikus sarrera hau) zeren notazio horrek akaso pentsarazi daike (dezake) ze, SOV esaldi neutro batean, indar prosodiko nagusia ez dagoela an objetua (kontu hori konsidera liteké sinpleki notazionala).

Baina báda beste puntu bat zein iruditzen zaigún bereziki interesgarria eta zeintan ez gauden ados: hain zuzen ondoko konsiderazio hau:

..., Altuberentzat biak dira galdegai, enfatikoa eta ez enfatikoa, azken batean biek erantzuten omen diotelako zer edan du Patxik galderari. Ez da ohartzen, ordea, ezberdinak direla erantzunak: bata enfatikoa eta bestea ez.

Horixe da Altuberen lehen hutsunea: hutsune nagusia. [Euskaltzaindia, 2011:50]

Hor Euskaltzaindia-k (2011) egozten dio ki Altube ez duela ezberdintzen artén erantzun enfatikoa eta erantzun ez-enfatikoa, alegia ez duela ezberdintzen artén foku markatua eta foku neutroa: biak izanen liraké berdin ere galdegai, biek izanen luketé ber tratamendua.

Eta gauza da ze ezin gaitezke ados egon kin baieztapen hori, nola genioén an gure ondoko sarrera hau, zein gogoratzen dugún osorik:

• Oso interesgarriki, Altube-k ezberdintzen dú arten esaldi opositiboak eta absolutiboak, non esaldi absolutiboek izanen lituzketé foku absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak) 

Behin atzo ikusita nóla Juan Garziaren ereduak exigitzen du ze esaldi neutroak eraman daitén aditza an amaiera (zeren bestela, eta beti bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altube-k gain esaldi neutro moduko horiek. 

Eta gauza da ze Altube-k ezberdintzen ditú bi esaldi-mota: 

• esaldi opositiboak, eta 

• esaldi absolutiboak, 

Ikus daigun euren arteko ezberdintasuna an gure betiko "Erderismos" (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, egonen liraké esaldi batzuk, esaldi opositiboak, non agertzen dén osagai ondo markatu bat, zeintan zentratzen dén interlokutoreen atentzioa; eta beste alde batetik, egonen liraké beste esaldi batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutiboak, non ez den erakusten oposizio berezirik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den bereziki markatua, baizik soilik informatiboa, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak. Esaldi horiek modu ezberdinetan ordena litezke, eta aukera horien artean izanen genuké SVO-rena ere, zein dén denetan neutroena.

Bai, gure ikuspegitik, Altube-k ederki ezberdintzen ditú arten foku markatuak eta ez-markatuak, eta gainera oso gauza interesgarriak esaten ditú gain euren ordena, zeintaz gogoratuko garen an ondorengo sarrerak. [2424] [>>>]

Baina, nahiz esaldiko informazio guztia berria izan, báda eskala informatibo bat, eskala rhematiko bat an informazio hori, zeinen gailur rhematikoa markatuko litzake bidéz indar prosodiko nagusia, zein den esaldiko azentu neutroa, "the main stress"

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

..., Duanmu-k (2007) lotzen ditú esandako hitzen informazio-karga eta euren indar prosodikoa bidéz bere "Information-Stress Principle":

zein proposatzen den kin ber vokazio universala zein Cinque-rena, eta zein, deskripzioari dagokionean, dén "very similar to" Cinque-ren azentu-araua (1993), nola zioén Duanmu-k berak an sarrera hau:

• Duanmu (2007): "The proposal of Cinque (1993) is very similar to the Non-head Stress rule of Duanmu (1990), because in a syntactic structure, the syntactic non-head always has a deeper structure than the syntactic head."

zeinen bukaera zén hau:

Horrela, Cinque-ren ereduan, defektuzko indar prosodikoa orobat joango litzake ki osagarriak, zein dirén sintaktikoki sakonagoak zein euren buruak, eta finean ki esaldiko osagarri sakonena.

nahizta Duanmu-k bere azentu-araua oinarritzen dú an rhematikoatasuna on informazioa.

Beste sarreretan komentatu dugunez, esaldi neutro batean (ordena neutroa, intonazio neutroa) informazio guztia ez da zértan izán berria: izan daiteke esaldi osoa, baina baita izan ahal da soilik predikatua, edo soilik objetua, eta kasu guztietan ere eman liteke esaldia an ber modu neutroa (ikus adibidez sarrera hau). 

Baina, nahiz esaldiko informazio guztia berria izan, báda eskala informatibo bat, eskala rhematiko bat an informazio hori, zeinen gailur rhematikoa markatuko litzake bidéz indar prosodiko nagusia, zein den esaldiko azentu neutroa, "the main stress", eta zein ez den kokatzen an sujetua edo aditza, baizik an objetua (adibidez: "Patxìk esnéa edan du.", kin azentu nagusia an "esnéa"). [2423] [>>>]

Deskripzioari dagokionean, Cinque-ren azentu-araua eta Duanmu-rena finean dirá... "very similar" (Duanmu, 2007)

Amaitzen genuen atzo gure sarrera esánez ondokoa burúz azentu-arauak on Cinque (1993) eta Duanmu (2007):

Lehenengoa dá deskripzio hutsa, bitárten bigarrena dén deskripzioa eta azalpena, azalpen funtzionala. Ez da esan beharrik ze, zientziaren aldetik, bigarrena da mila aldiz betegarriagoa zein lehenengoa.

Bai, Duanmu-k (2007) lotzen ditú esandako hitzen informazio-karga eta euren indar prosodikoa bidéz bere "Information-Stress Principle":

zein proposatzen den kin ber vokazio universala zein Cinque-rena, eta zein, deskripzioari dagokionean, dén "very similar to" Cinque-ren azentu-araua (1993), nola zioén Duanmu-k berak an sarrera hau:

• Duanmu (2007): "The proposal of Cinque (1993) is very similar to the Non-head Stress rule of Duanmu (1990), because in a syntactic structure, the syntactic non-head always has a deeper structure than the syntactic head."

zeinen bukaera zén hau:

Horrela, Cinque-ren ereduan, defektuzko indar prosodikoa orobat joango litzake ki osagarriak, zein dirén sintaktikoki sakonagoak zein euren buruak, eta finean ki esaldiko osagarri sakonena.

nahizta Duanmu-k bere azentu-araua oinarritzen dú an rhematikoatasuna on informazioa. [2422] [>>>]

Cinque-ren deskripzio sintaktiko hutsa (1993) versus Duanmu-ren azalpen funtzionala an terminu informatiboak (2007)

Cinque-k (1993) proposatzen dú azentu-arau bat (an esaldi neutroak kin ordena neutroa eta inotnazio neutroa) oinarritua an kontzeptu sintaktiko hutsak, nola dirén norabide estrukturala ("head-initial" edo "head-final") edota sakontasun sintaktikoa (adibididez, osagarriak kokatzen dirá sintaktikoki sakonago zein euren buruak):

Any difference in the patterns of phrase, and sentence, stress between two languages should instead follow from their respective constituent structure, as determined by purely syntactic parameters such as the head-initial or head-final character of their phrases. [Cinque, 1993]

Baina ez da hor ematen justifikazio funtzionalik ki azaldu arau hori, soilik deskribatzen da as determined by purely syntactic parameters. 

Duanmu-k (2007), ordea, emanen digú azalpen bat an terminu funtzional-informatiboak (zenbat eta informatiboki nabarmenagoa, hainbat nabariagoa prosodikoki ere), nola azaltzen genuén an ondoko sarrera hau:

• Duanmu-k (2007) lotzen dú bere azentu-araua ("Non-head Stress rule") kin Shannon-en informazio-teoria bidéz bere "Information-Stress Principle"

Duanmu-k (2007) lotzen dú hitzen indar prosodikoa an diskursoa eta euren karga informatiboa, bidéz bere printzipioa on azentuazio informatiboa ("Information-Stress Principle"):

Duanmu dú explizituki erlazionatzen bere printzipio hori kin lana on Shannon (1948), non hitzen informazio-karga lotzen zén kin euren probabilitatea ki agértu an diskursoa:

Bereziki interesgarria iruditzen zaigu azken puntu hori (b. puntua), non, modu orokor batean, lotzen dirén ez soilik hitzak (a. puntua), baizik ere euren posizio sintaktikoak (buruak vs ez-buruak) kin euren informazio-karga tipikoa:

b. The more possible words there are for a given syntactic position, the less probability each word has, and the more intonnation load it has for that position. [Duanmu, 2007]

Modu horretan, Duanmu-k azaldu ahal du bere 1990ko araua zeintan indar prosodikoa kokatuko litzaké an ez-buruak ("Non-head Stress rule"), eta zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen:

Duanmu finean ematen ari da azalpen funtzional bat ki bere araua on 1990: izan ere, indar prosodikoa kokatuko litzaké an ez-buruak zeren ez-buruak expanditu ahal diren, eta expanditu ahal dira hainbeste nola nahi den, halan ze euren aukera-kopurua an diskursoa dá ez-mugatua, eta hortaz, aukera horietako bakoitzak izanen luké probalitate txikia ki agértu, hola apórtatuz informazio erlatiboki gehiago zein euren buruak, eta jasóz indar prosodiko erlatiboki handiagoa.

Lehenengoa dá deskripzio hutsa, bitárten bigarrena dén deskripzioa eta azalpena, azalpen funtzionala. Ez da esan beharrik ze, zientziaren aldetik, bigarrena da mila aldiz betegarriagoa zein lehenengoa. [2421] [>>>]