Ber logika komunikatiboak berekin dakartza antzekotasun estrukturalak, antzeko evoluzioak, antzeko garabideak

Dio atzokoan Josu Lavin-ek:

Lur gogorra cein harria
Tierra dura cual piedra 

Erdaraz ere berdin

Bai. Hala da.

Gaztelaniaz ez da esaten adibidez "igual como...." edo "igual cual..." baizik-eta "igual que..." bitartean ze euskaraz aurkitzen ditugú "berdin nola..." edo "berdin zein..." baina ez "berdin zer..."  edo "berdin ezen..." nahizta aukera horiek ere (edo euren aldaera batzuk) izan zitezkén egokiak ki eman berdintasunezko konparazio bat progresiboki.

Goragoko erabileran, berriz, bat datoz bata zein bestea erábiliz "cual/zein" edo "nola/como" halatan ze gaztelaniaz ez da hor erabiltzen "que" partikula. Edonola ere, konparazioek munduko hizkuntza guztietan daukaté ber logika komunikatiboa, eta logikoki espero behar dira antzekotasun estrukturalak, antzeko evoluzioak, antzeko garabideak. [576] [>>>]

"lur gogorra zeiñ arria" edo "lur zall zeñ arria"

Aurreko sarreran ikusten genituén "zein txoria lez" edo "zein txorija" esamoldeak modu adverbialean erabiliak, esan nahi baita konplémentatuz aditz bat, eta oraingoan ikusiko dugu nóla ber estruktura erabiliko dén konplémentatuz adjektibo bat:  

7. "Lur gogorra zeiñ arria (G), terre aussi dure que la pierre" Dv. Atxai burruka kentzen deutsazu ogia, / botiaz bekokiko zeure izerdia, / samurtzen dituzula lur zall zeñ arria. (Interpr.?). AB AmaE 26. [OEH]

Bistan denez, adibide hauetan ere, osagarri konparatiboa ez da luze edo konplexua. [575] [>>>]

zein txoria lez = zein txorija

Azkenaurreko sarreran ikusten genuén estruktura bat non erabili dén "zeinda..." prepositiboa gehi "...legez" postpositiboa, biak batera, bitárten beste batean erabili dén "zeinda..." soila. Orain ikusi behar dugú antzeko erabilera bi non batean agertzen dirén elkarrekin "zein..." prepositiboa gehi "...lez" postpositiboa, biak batera, bitárten bestean soilik erabiliko dén "zein..." prepositiboa, biak ere konparatiboak:

6. Como. v. bezala. Onek esan ta ister urkulu / jarri zan txarri ganian, / zein txorija juan zan egan / Jaunen Jauregira artian. Ur PoBasc 206 (Azc PB 329 zein txoria lez).[OEH]

Eta, bide batez, ezin liteke esan ze konparagaia (txoria) luze edota konplexua denik. [574] [>>>]

"bardin zeinda..."

Sarrera honetan aipatzen genuén "berdin zein..." esamolde prepositiboa, zeintan berdin ere erabili ahal dén "zeinda":

(iguala zeinda...). (El, la) mismo... que. Zerren daukan gloria iguala zeinda aiteak iaugoiko dan partez. Cap 33. 

(bardin zeinda...). Igual que... Alan egiten dabee pekatu euren dendak jaijegunian zabalik daukezanak, euretan salzen dabeela, bardin zein da astegunian, edo geijago. Astar II 67. 

Bardin da grazija ariman sarzeia zein da pekatuba bertatik kenzeia. Astar I 134. Bardin da pekatu bat konfesetia zein da asko. Astar II 17. [OEH]

Eta hantxe non erábili "zeinda", erabili ahal da "zein" soila ere. [573] [>>>]

"zeinda..." burulehena kin "...legez" buruazkena

Atzoko sarreran genioen ze "zeinda..." konparatiboa ez da baizik euskararen garapen sintaktiko propio bezain eder bat, baina nóndik eta nóla sortu da? Akaso bilatu beharko genuke bere sorbidea an erabilerak nola ondorengoak, non, batzutan, erabiltzen dén batera-kin baliabide buruazken konparatibo bat:

"Zein dda... Konparazio juntagailuaren indargarria, oso adinekoek bakarrik darabiltena. [...] Otx ein basuai, zein da etxia balitz letz, da arek euparia ein dda kontestau daben moduan kontestau. Zein dda... eztakit ze balitza bezelaxe" Elexp Berg. "Seiñ dda, bezala. Frixkua... ori seiñ dda melakatoian ramoko fruta bat, txikixaua iseten da, ta urtzuaua" AntzHizk 233. Beste kaleak (onen aldean txikiak) erdi-konturatu baga bertara eroaten dabe bat, zein da errekatxuak ibai andira daroezan urak legetxez. A BeinB 83. [OEH]

Ikus daiteke hor erabilera bat non "zeinda..." partikula burulehenak ez darama berekin atzeko "...bezala" buruazkena, eta non, argi denez, partikula prepositiboak ezin duen jokatu paper indartzaile hori zein Elexpuruk asignatzen dion. Baina akaso, paper indartzaile horretan aurki daiteke mekanismoa eta abipuntua nondik gerora sortuko zén erabilera konparatibo burulehen hutsa, bidéz mekanismo propio bat. [572] [>>>]

"zeinda" aukera konparatiboa ere

Berdin antzera nola erabili ahal dugun "zein..." konparatiboa, erabili ahal d haren forma indartuá "zeinda...". Ikus adibidez ondorengo adibideak an konparatiboak on berdintasuna:

ZEINDA (V ap. A; H (V, s.v. zein)). (Introduce el segundo término en oraciones comparativas). "Que, como (de comparación). Es locución, si no extraña a la lengua, por lo menos chocante" A. (En comparativas de igualdad con hain, hainbeste y similares). Tan... como..., tanto... como... Gizonak egin dagiela aen majestadeen borondatea ain bioz osoagaz zeinda angeruak zeruan. Cap (ed. 1893), 37. Ezta ain erraz zein da askok uste dabeen. Añ EL2 109 (Añ EL1 123 zein). Ain arpegi onagaz begiratuten deutsa Jaungoikuak, bere, ta eleisa guztia persegidu dituban Saulori, zein da eleisa guztiaren buru egin daben Pedrori. fB Ic I 51. Erropako lutubari, ez jakon ainbeste begiratuten kolorera, zeiñda humilldade, ta probrezara. JJMg BasEsc 271. Ain daukez guzurtitzat birao egiten dabenian, zein da eztabenian. Astar II 65. Ain laster etorri oi da bera aserria zein da bere errukija. Ib. 18. Eztituz ainbat gauzak baltztuten / gau ilunaren iluntzak, / zein da miruak dituz iluntzen / ama-alaben biotzak. Zav Fab RIEV 1907, 94. Salomon bere anditasun guzian etzan ain ederki janzi zein da aietatik bat. Lard 384. Ain miragarrija aurkituten dot ar bat txiribirija biurtutia, zein da ill bat biztutia. Ur Dial 8 (Ip zuña; It non, Dv nola). Ez dala ain eder zein da luma berdea. AB AmaE 260. Ain bearrekoa jakula zeinda gatza aragiaren edo okelearen iraupenerako dan bearreko eta naita naiezekoa. Itz Azald 192.  [OEH]

non Azkuek dioen ze: "Es locución, si no extraña a la lengua, por lo menos chocante", noiz ez den baizik euskararen garapen sintaktiko eder bat. [571] [>>>]

"zein" an desberdintasunezko konparatiboak

"zein..." partikula erabil daiteké berdin ere an desberdintasunezko konparatiboak, nola dirén ondorengo hauek [OEH]:

En comparativas de desigualdad). Euki lei gizon batek lotsaria ezainagorik, zein, ez izatea ezpada jan, edan, lo, ta alperrik egoteko. Añ LoraS 150. Eta alan eztauka santidade, grazija geijago batak, zein bestiak, eztauka mirarijak egiteko eskubide geijago, edo ezta milagrosuago bata bestia baño. Astar II 49. [OEH]

Eta, erabilera horretan ere eskura dago. [570] [>>>]

"ezberdin zein..."

Eta antzera nola erábili "berdin zein...", eta ber bidetik, hor da aukera ki erabili "ezberdin zein..." afin adiérazi ezberdintasuna. [569] [>>>]

"berdin antzera nola...." = "berdin antzera zein..."

Eta, jarraituz kin estrukturak nola "berdin nola..." edo "berdin zein..." edota "antzera nola..." edo "antzera zein...", horien ondoan izan ahal ditugú baitare: "berdin antzera nola...." edo "berdin antzera zein...". Bide beretik, hortxe. [568] [>>>]

"antzera nola...."

Sarrera honetan aipatzen genuen a-estruktura "antzera nola...", zein, nahiz izán antzekoa nola "berdin nola...", ez dugun aurkitu hortik zehar izkribaturik. Estruktura horretan ez dugu expresatzen derrigor berdintasuna, baizik soilik antzekotasuna, zein den zerbait gutxiago exigentea.

Eta hori ere, eskura dago. [567] [>>>]

"berbera zein..." estruktura prepositiboa

Aurreko sarreran aipatzen ganuen a-estruktura prepositiboá "berdin zein...", eta orain aipatu nahi dugú tankera berdineko beste estruktura bat, "berbera zein...", zeinen adibide bat topatu ahal dugu an OEH:

(Con berbera). Esaterako Ama Birjina Aranzazukoa, berbera da zein Begoñakua, edo Arratekua. Astar II 48.

Hortxe. [566] [>>>]

"zein" konparatiboa

Azken sarreran aipatzen genuen hori-estruktura konparatiboá "berdin zein...", non "zein" partikula konparatiboa agertzen zaigún aurkeztuz berdintasunezko konparagaia. Ikus orain beste zenbait adibide, atereak tikan gure betiko hiztegi eta eskuliburu referentziala, zein dén, nola esana dugun, OEH:

(En la expr. berdin zein...). Como, igual que. Pazienziaz iraunik, bardin zein bazengoze deboziño beroaz agradauko deutsazue Jesusi. Añ LoraS 90. Eta zegaitik eztatoz astegunian biar dabeena erostera? Dakijelako jaijegunian bardin zein astegunian dagozala dendak zabalik. Astar II 74. Artu-ezkero erremuak / eskuan gogora / euskaldun batela da / bardin zein bapora. Azc PB 227.

Hortxe dugu "zein" partikula burulehen edo prepositiboa an erabilera konparatiboa, kasu honetan aurkéztuz berdintasunezko konparagaiak. Hortxe, eskura. [565] [>>>]

Eta gauza da ze, Juan Garzia-ren debekuak gorabehera, menderakuntza prepositiboan ia dena egina dago

Nola genioen hemen:

Aditzak aurreratzea da lehenengo pausua (Sarasolaren liburuak izugarrizko bultzada ematen die aditz progresiboei, eta horregatik euskararen erabiltzaileek gure eskerrik beroenak eman behar dizkiogu), baina bigarren pausua da menderakuntza prepositibo osoa aukeran izatea, ez soilik menderakuntza erlatibo ez-murriztatzailea (berriro ere diot, hemen ere Sarasolaren bultzada guztiz zorionekoa dela, eta oso inportantea eta lagungarria afin euskararen erabiltzaileek izan ditzagun aukera potente ez-marginalizatuak).

eta gauza da ze, Juan Garzia-ren debekuak gorabehera, menderakuntza prepositiboan ia dena egina dago, ia dena garatua dago. Adibidez Txopi-k zekarkigun hemen ondorengo "nola..." konparatiboa ganik Leizarraga:

Eta barka ietzaguc gure bekatuac,
nola guc-ere offensatu gaituztenér
barkatzen baitrauëgu.

eta horren antzera, dauzkagú, adibidez ere:

"berdin nola...."
"hala nola..."
"antzera nola..."
"berdin zein..."
...

Hortxe, eskura. [564] [>>>]

Erradikalago?

Jarraituz kin Juan Garzia-ren aipua zeintaz mintzatzen ari garen an azken sarrerak:

...: sistematikoki aditza aurreratuko lukeen joskeratik postposiziozko menderakuntzara etortzeko mekanismoa aplikatzeko zailtasunak areagotu litezkeela, lehenaz gainera; jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake, edo, erradikalago, preposizio bihurtu guztiak, edo... edo... [Juan Garzia, 2016]

Baina, ez al da askoz radikalagoa subordinazioa debekatzea ezenezta saiátu garatzen menderakuntza potentea arartez berrérabili estruktura, baliabide eta mekanismo sintaktiko ia ahaztuak zatio gutxiestuak? [563] [>>>]

garatu vs debekatu

Juan Garzia-k dio hemen:

... jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake,... [Juan Garzia, 2016]

eta gauza da ze askoz hobe izango litzake baldin Juan Garzia-k pensatuko balu gehiago an terminuak nola "garatu", eta gutxiago an terminuak nola "debekatu", nahiz eta, bistan denez, justuki "debekatzea" da lehenengo gauza zein bururatzen zaion noiz bilatzen soluzioak ki arazo sintaktikoak (horiek ez dira soluzioak, baizik adabaki antikomunikatibo pobretzaileak).

Eta bera da eragile eraginkorrenetako bat an gaur egungo euskara estandarra. [562] [>>>]

Justuki horixe da bideá zein Juan Garzia finean eta orohar ari den bultzatzen an bere norabide linguistiko pobretzailea

Juan Garzia-k atzoko aipuan zioen ironikoki ze:

... jakina,... menderakuntza osoa debeka genezake... [Juan Garzia, 2016]

eta proposatzen zuén hori afin evitatu arazoak zein, bere ustez, segituko lirake baldin erabiliko balitz libreki SVO hitz-ordena.

Eta gauza da ze, nolabait esan, justuki horixe izanen litzake finean eta orohar Juan Garzia-ren bidea: minimizátu menderakuntza, eráman menderakuntza ki bere expresio minimoa halan-ze euskaraz oso nagusiki erabiliko liraké juxtaposizioa edo koordinazioa: justuki horixe da bideá zein Juan Garzia finean eta orohar ari den bultzatzen an bere norabide linguistiko pobretzailea. [561] [>>>]

Ordezta aurrera egin bilatuz soluzio sintaktikoak ki arazo sintaktikoak, nahiago dute mantendu arazo komunikatiboa

Gaur egun duda gutxi geldi daitezke respektu abantaila komunikatibo handiak zein diren derivatzen ti sintaxi burulehena (zein izanen litzaké aukerakoa noiz nahi den), halatan ze arrazoiak ki oztopatu euskararen garabideak ez dira izanen komunikatiboak, baizik bestelakoak. Juan Garziak ematen digu adibide bat an ondorengo aipua ti 2016:

...: sistematikoki aditza aurreratuko lukeen joskeratik postposiziozko menderakuntzara etortzeko mekanismoa aplikatzeko zailtasunak areagotu litezkeela, lehenaz gainera; jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake, edo, erradikalago, preposizio bihurtu guztiak, edo... edo... [Juan Garzia, 2016]

esan nahi baita ze galdegaiaren legea, eta hortik segitzen den SOV ordena, bultzatu beharko litzaké ez zatio izán estruktura komunikatiboki potenteagoak, baizik afinda ez daitezen areagotu zailtasun sintaktikoak zein gertatuko lirakén baldin erábili postposizioak (adibidez, postposiziozko menderakuntza) an SVO ordena hori.

Kontua da ze baliabide postpositiboak sortu zirén ki inplementatu hitz-ordena buruazkena (OV), eta ez direla ondo moldatzen ki inplementatu ordena burulehena (VO), non baliabide prepostiboak diren askoz egokiagoak. Orduan, nahiz ordena burulehena orohar izán erabakiorki potenteagoa eta efektiboagoa zein ordena buruazkena, oztopatzen da haren garapena afin ez daitezen gelditu agerianago horiek arazoak on baliabide postpositiboak.

Esan nahi baita ze, ordezta aurrera egin bilatuz soluzio sintaktikoak ki arazo sintaktikoak, nahiago dute mantendu arazo komunikatiboa. Holaxe. [560] [>>>]

Eta zértan ari dira euskararen erantzule eraginkorrenak?

Zehaztu dugu azken sarreran nóndik jo beharko lukete euskararen erantzule linguistikoek arrén eskáini ki euskal hiztunak aukera osagarri potente eta emankorrak zeinekin lándu euren funtzionalitate linguistikoak (bide bakarra).

Baina, zértan ari dira euskararen erantzule eraginkorrenak? (zeinen artean nahi dugun nabarmendu Juan Garzia, zein, seguruena izanen den gaur egun, euskararen eragile influienteena.

Ba, ari dira estutzen euskararen sintaxia, ari dira...

• ...bultzatzen galdegaiaren legea, hola oztopatuz edozein garabide sintaktiko;
• ...interpretatzen ze SVO soilik izan daiteke ordena markatua, halatan ze, SVO ordenean, derrigor interpretatu beharko da S dela galdegaia;
• ...soilik justifikatzen erabil daitezén euskararen estruktura burulehenak an sintagma luze edo konplexuak, esan nahi baita, soilik salbuespenez eta aski desgogara, eta azkenik,
• ...inola ere ez justifikatzen erabil daitezén euskararen mekanismo sintaktikoak zein egon litezke eskura afin sortu estruktura lagungarri osagarriak.

Eta, zergátik?  [559] [>>>]

Zértan aritu beharko ginake?

Aurreko sarreran planteatzen zén ondoko galdera:

Zértan ari gara?

eta orain erantzun nahi genioke ki ondorengo galdera:

Zértan aritu beharko ginake?

Horrela nabarmendu dezagun distantzia handia artén zér egiten ari garen (diren) eta zértan aritu beharko ginaken baldin nahiko bagenu landu euskara.

Eta erantzuteko, fijatu gintezke an bideak nondik ibili zén Lizarraga, zeintaz mintzatu berriak garen. Zeren, bera bezala, aritu beharko ginaké...

• ... desaktibatzen galdegai-legea, zein pasatu beharko litzake ki izan iraganeko amesgaizto bat, lege-baliorik batere gabekoa;
• ... interpretatzen ze SVO izan ahal dá berdin neutrala, edo are neutralagoa, zein SOV, halatan ze, SVO ordena irakurtzean, ez genuken derrigor interpretatu behar galdegaia dagoenik, ezta, egotekotan, galdegai hori aditz-aurrekoa denik (S);
• ... normalizatzen edozein estruktura burulehen zein inoiz erabili den, eta azkenik,
• ... aztertzen eta lantzen edozein mekanismo sintaktiko inoiz erabilia, berdin nola erabiltzén beste edozein garabide sintaktiko posible eta egoki.

Horretantxe aritu beharko ginake. [558] [>>>]

Zértan ari gara?

Jarraituz kin aipuak buruzki zailtasuna noiz irákurri euskal textuak, Pello Esnal-ek honela amaitzen zuen bere atzokoa:

Andu Lertxundirena da bigarrena. Alaba etorri zaio unibertsitatetik, Platonen testu baten iruzkina egiten lagunduko al dion esanez. Platonen testua euskaraz. Alabak ulertzen ez. Aitak ere ez. Anduk bere liburutegira jo behar, erdal testuaren bila. Platonen testua aurkitu, irakurri eta orduan ulertu. Eta alabari aditzera eman. Eta alabak orduan:“ Aita, zertan ari gara?”. [Pello Esnal, "Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997]

Eta esan behar dut ze iruditzen zait ezin galdera hobeagoa: Zértan ari gara? [557] [>>>]

Zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena

Juan Garzia-k zioen hemen ezen:

[Umeek] Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga, ganik Gorka Bereziartua]

eta bestalde, hemen, Lertxundi-k harira ekartzen zituen kontu generazionalak nahizik azáldu zailtasun diferentziala artén irákurri textuak euskaraz edo gaztelaniaz:

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. Menderatzen ez dugun hizkuntza arrotz batean irakurtzen ari garenean, hitzek sortarazten digute eragozpena, esamolde ezezagunek, argotak. Gaztelaniaz ari garela, edukinaren hermetismoak botako gintuzke atzera, ez hizkeraren zailak. Zailtasunez jarraitzen dugu, eta neure belaunaldiaz ari naiz berriro, euskarazko irakurketa bat titiko euskaldunok, gure irakurketak zerikusi gehiago du hizkuntza arrotzen irakurketarena, gaztelaniazko testuenarekin baino (Iparraldekoei gauza bera gertatuko zaie, noski, frantsesaren eta euskararen artean). Arazoa ez da konpontzen Joyce, Hamsun edo Cocteau zailak direla esanda, idazle horien balizko astunaren aitzakiaz... Zailtasuna, irakurketa totela, trebaketa falta, oinarriko arazo berak ditu Sciasciaren edo Capoteren irakurketak, arazo beretsuak lituzkete Simenon-ek edo Corín Telladok, euskaratuko bagenitu. [Anjel Lertxundi, "Felix qui potuit rerum cognoscere causas", Senez, 14, 1993]

Baina kontua ez da generazional hutsa, nola antzeman ahal dugún an ondorengo aipua ganik Pello Esnal ("Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997):

Zilegi izango ahal zait zarauztar guraso biren hitzak aipatzea!

D ereduetan eskolatzen ari dituk gure seme-alaba biak: bata BBBko 3.ean eta bestea 1.ean. Eta sinestu nahi al didak, aizak, biek, OHO osoa erabat euskaraz egin eta gero, eta etxean, kalean eta eskolan euskaraz bizi izanda, errazago irakurtzen dutela erdaraz euskaraz baino, nahiz eta erdaraz hala moduz mintzo, tamalez? [Pello Esnal, 1997]

Gainera, zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena. Eta, nola zioen Juan Garzia-k hemen, Gakoá (maiuskula eta guzti) ez datza nagusiki an kontu generazionalak, baizik an kontu sintaktikoak. [556] [>>>]

4.: Zenbat-eta unitate itsaskor laburragoak, diskursoa izanen dá hainbat jarraituagoa, fluituagoa...

Sarrera honetan mintzatu ginen burúz informazio-unitate itsaskorrak, zein dén, genioenez, kontzeptu klavea ki ulertu diskurso baten jarraitutasun progresiboa. Eta gauza da ze informazio-unitate itsaskor bat ez da baizik diskurso-zati bat zein koherenteki atxiki ahal den ki aurreko diskursoa, halatan-ze gure entendimendua pasatu ahal da ki hurrengo unitate itsaskorra, eta gero hurrengora...

Gainera esan behar da ze informazio-unitate itsaskorrak ezin dira izan luzeak, zeren kasu horretan euren material informatiboa (artean ez-itsasgarria) joan beharko dá almazenatzen an gure lan-memoria harik-eta bihúrtu uztargarri, hala zaílduz eta oztópatuz zuzeneko interpretazioa eta are ulermena on mezua zein ari den transmititzen.

Ildo horretatik, konsideratu ahal da tope prozesagarri bat an gure unitate itsaskorrak, zein akaso izan ahal den aldakorra aráuz izaera thematikoa edo rhematikoa on material transmititua, baina zein, orohar, kokatu baitá tarten 7 edo 8 eta 10  silaba. Hortik aurrera, arazo komunikatiboak liraké ondo nabarmenak. Bestalde, zenbat-eta laburragoak izán unitate itsaskorrak, hainbat jarraituago, fluituago eta moldagarriago joango da diskursoa.

Lizarraga, adibidez, saiatzen da saihesten unitate itsaskor luzeak erábiliz bere eskurako baliabide eta aukerak, baina halere, batzutan nabarmenki trakesten zaio diskursoa, hala nola noiz dioén:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / egunero gertatzen den mudantzarena / ariman / bataioaren medioz.

non "egunero gertatzen den mudantzarena" dén unitate itsaskor bat kin 13 silaba zein ez den ondo uztartzen an diskursoa, trakestuz interpretazioa, ulermena eta expresioa on ideia zein eman nahi den:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / on mudantza / zein / den / gertatzen / egunero / an / arima / arartez / bataioa.

edo

Hau / da / mostra bat / exteriorea / on mudantza / zein / gertatzen / egunero / an / arima / arartez / bataioa.

non unitate itsaskor luzeena dén "exteriorea" adjetiboa, kin 5 silaba. [555] [>>>]

3.: Lizarraga-k naturaltasunez erabiltzen dú eskurako edozein baliabide prepositibo

Baina, bilatuz prosa potente eta efektiboagoa, ez da nahikoa alde batera uztea galdegaiaren lege regresiboa, edo naturaltasunez erabiltzea SVO hitz-ordena: orobat behar da ber naturaltasunez erabiltzea edozein baliabide sintaktiko burulehen egoki zein egón eskura edota zein sortu ahal dezagun erabiliz edozein mekanismo sintaktiko sortzaile zein egón eskura. Esan nahi baita ze erabili behar dira era guztietako baliabide burulehenak (prepositiboak) afin lótu era guztietako perpaus subordinatuak eta sintagmak an modurik jarraitu, efiziente eta efektiboena.

Eta Lizarraga-k naturaltasunez erabiltzen du bere eskurako edozein baliabide prepositibo, emanez, nola genioen, aurrerapausu handia an norabide bakarra. Ikus, adibidez, esaldi hau:

Eta berehala, guziak begira zeudelarik, itzuli zen haurra hain galant eta agraziatu nola aingeru bat.

non, eskérki ("esker-ki", "eskerrak ki") erabili estruktura konparatibo burulehen bat nola dén "hain...nola...", Lizarraga-k ahal izan du kokatu justuki an azken posizioa hitz bat zein den klavea an esaldia: "aingeru bat", halan ze, posizio horretan konparagai horrek eragin ahalko du efektu eta joku expresibo abantailatsuagoa, zein, mintzatuan adibidez, intonatiboki moldatu ahal izanen da nahierara. [554] [>>>]

2.: Lizarraga-k naturaltasunez erabiltzen dú (S)VO ordena

Aurreko sarreran azpimarratzen genuen nóla Lizarraga-ren kezketan ez den agertzen legeá on galdegaia (zein den lege bat kóntra aukera komunikatibo potente eta efektiboak), baizik askoz gehiago, progresio komunikatiboa. Joera horretan ezin hobeto doá SVO hitz-ordena, zein den, orohar, informatiboki potenteena, eta expresiboki emankorrena. Ikus horren gainean sarrera hauek:

• SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa

• Gain paper zentrala on aditza an estruktura informatiboa

• Informazio referentziala izaten dá arinagoa (aurré aditza), eta informazio berria izaten dá pisuagoa (atzé aditza) 

• Progresio informatibo moldagarria vs galdegai nabarmen zurruna

• Juan Garzia: "...aditzaurreko galdegai gogaikarriok,..."

Eta gauza da ze Lizarraga-k naturaltasun osoz erabiltzen dú (S)VO hitz-ordena non informazio rhematikoena agertzen da atzén aditza (jakina, horretarako ez da bete behar galdegaiaren legea).

Bestalde, joera diskursiboki progresibo hori (aldé SVO) bihurtzen dá are interesgarriagoa an kontakizunak nola hori zeintaz ari garen, non sujetuak gehienetan eliditu egiten diren (errepikatzen baitira), eta non aditz-morfologia nahikoa izaten den ki adiérazi sujetu eliptiko horiek, lotuz esaldia kin aurreko referentziak, eta kokatuz marko estruktural eta informatibo egokia ki jaso elementu rhematikoenak (O) an baldintza komunikatibo abantailatsuak. [553] [>>>]

1.: Lizarraga-k ez du betetzen galdegai-legea

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen erakusten zergátik Lizarraga-ren prosa dén aurrerapausu handia respektu gaur egungo prosa estandarra, eta erantzun horren lehenengo puntua dá ze Lizarraga klasiko nafarrak ez du betetzen galdegai-legea.

Zeren, nola genioen hemen, prosa potente eta efektibo batean hitz-ordenaren kezka ez litzake izan behar bete egin dadin (ustezko) galdegai-lege bat non oso nabarmenki eta gainera preverbalki azpimarratu beharko dén osagai bat aúrka beste guztiak, baizik, guztiz bestela, esaldi-hasieratik bertatik joan dadin prestatzen progresiboki bidea afin esaldiaren bukaera izán dadin ahalik eta eraginkorrena.

Har ditzagun Lizarraga-ren textuaren lehenengo bi esaldiak:

Kasano tartaroen errege poderosoak eskatu zion Armeniako erregeri bere alaba bat andretako. Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba.

Lizarraga saiatzen dá lantzen esaldi-bukaerak ordezta ibíli derrigor aukeratzen aditz-aurreko galdegaiak. [552] [>>>]

Lizarraga: aurrerapausu handia an norabide bakarra

Zioén Gilen-ek atzokoan, an aportazio bat zein, esan gabe doa, eskertu nahi diogun:

Lizarragak erabiltzen du, nire ustez, euskararen historiako sintaxi progresivoenetarik bat (erdarenaren antzekoenarikoa). Blogeko jabearen baimenaz, hona haren testu luze samar bat nire uste horren erakusgarri, gaurko grafiara moldatua:

Kasano tartaroen errege poderosoak eskatu zion Armeniako erregeri bere alaba bat andretako. Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba. Baina, en fin, ezinbertze erresolbitu zen entregatzera barbaro jentil hari bere alaba onesta, galanta, juiziosa eta guzien gain kristioa, kondiziorekin ezi utziko zuela bizitzera erlijio kristioan. Egin ziren bodak, eta, pasaturik denbora, ailegatu zitzaizkiolarik erditzeko egunak, esperatzen zutelarik erregek eta erreinuak seme bat bere edertasunaren konforme, erdi zen bulto itsusi beltz lotsagarri batez. Zer konfusioa erreginarena! Nolakoa erregerena!, zeinek itsuturik koleraz, ustez hura zen bere esposaren infidelitatearen seinale, manatu zuen istant egin zezatela hogera bat handia eta bota zitzatela hartara ama-semeak, erretzeko bizirik. Ez zuten baliatu erregina gaixoaren negarrek eta juramentuek, zeinekin aseguratzen baitzuen bere inozentzia. Badaramate; badoa inguraturik guardiez ziutate guzitik barna erregina desbenturatua. Ailegatzen dira hogera zegoen lekura, eta, ja botatzera zihoazelarik, eskatu zuen negarrez utz zezaten ematera bere entrainetako ume hari lehenbiziko eta azken besarka. Erdietsi zuen. Hartzen du besoetan munstro hura. «O, neure entrainetako semea, —erraten dio— nik uste nuen neukala neure sabelean printze bat, eta ikusten dut zela kondenatu bat. Nik kontatzen zintudan koroarako, eta sortu zara heriotzera. Desditxatua zara, bada, ez duzularik bertze kulparik baizik jaiotzea. Zuk galtzen duzu koroa, eta niri edekitzen didazu ondra eta bizia. A, ez bazina jaio sikiera izatekoz hainbertze desditxa! Baina ya que eta galdu duzun lurreko erreinua, ez dezazula guzia gal: logratuko duzu zerukoa. Eta Kasanok ez bazaitu errekonozitu nahi bere semetako, logratuko duzu izatea Jaungoikoaren seme». Erran zuen, eta, harturik baso bat ur, bataiatu zuen han berean. Eta berehala, guziak begira zeudelarik, itzuli zen haurra hain galant eta agraziatu nola aingeru bat. Pasmatu ziren guziak, eta Kasano konbertitu zen prodigio honekin kristio, eta itzularazi zuen ondra handiarekin erregina bere palaziora. Hau da mostra bat exteriorea egunero gertatzen den mudantzarena ariman bataioaren medioz.

Efektivitate komunikativoaren ikuspuntutik begiratuta, zer iruditzen zaizue gaurko prosa estandarraren aldean?

Ba, iruditzen zait aurrerapausu handia an norabide bakarra (atzokoan ere, irakurri genituen erantzunák on Josu Lavin eta Erramun Gerrikagoitia). Eta: Zergátik? Zéin dira diferentzia sintaktiko nagusiak respektu gaurko prosa estandarra? Zértan gauzatzen da aurrerapausu handi hori? Saiatuko gara erantzuten an ondorengo sarrerak. [551] [>>>]

Lertxundi (1993): "Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik."

Mintzatuz burúz zailtasuna on euskal itzulpenak (eta euskal textuak, orokorrean) irakur dezagun ondorengo aipua ganik Anjel Lertxundi, aterea ti bere artikulua titúlatzen "Felix qui potuit rerum cognoscere causas" (Senez, 14, 1993):

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. [Lertxundi, 1993]

Baina arazoa ez da generazionala, baizik nagusiki sintaktikoa. Oraingo belaunaldikoek berdin aiseago irakutzen dute "El día de la lechuza" ezenezta "Hontzaren eguna". Zeren Lertxundi-k aipatutako diferentzia an kalitatea, esan nahi baita an kalitate komunikatiboa edo efektibitate komunikatiboa, lehengo berdina baita, eta kalitate-diferentziak ez du zerikusirik kin kontu generazionalak, baizik kin kontu linguistikoak. Eta gauza da ze bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. [550] [>>>]

toskanoa vs lapurtera

Dio Josu Lavin-ek an komentario bat ki aurreko sarrera:

Euscararen toscanoa naffarrera da, euscara classicoa, aleguia. Berce hitzez, laphurtera classicoa.

Irakur dezagun zerbait burúz toskanoa an italierazko Wikipedia:

Tradizionalmente, il toscano non veniva considerato un dialetto italiano data la grande somiglianza con l'italiano colto di cui, peraltro, è la fonte...

I primi contributi letterari significativi in toscano risalgono al XIII-XIV secolo con le opere di Dante Alighieri, Francesco Petrarca e Giovanni Boccaccio, e successivamente nel XVI secolo con Niccolò Machiavelli e Francesco Guicciardini, che conferirono ai parlari toscani la dignità di "lingua letteraria" della penisola.

Al momento dell'unificazione dell'Italia fu scelto come lingua da adoperare ufficialmente, mettendo fine a una secolare discussione,... [Italierazko Wikipedia]

Eta beste zerbait an gaztelaniazko Wikipedia:

A partir del siglo XVI dejó de identificarse con la lengua nacional,​ que tuvo su propia evolución.

Esango genuke ze, zentzu batean, lapurtera bai izan zela euskarren toskanoa, zeren handik hasi zen garatzen euskal literatura, baina beste alde batetik, gaur egungo euskara batu estandarrak antz gehiago du kin erdialdelo euskalkia edo gipuzkera ezenezta kin nafar-lapurtar euskalkia edo lapurtera.

Edonola ere, euskara batua joan beharko litzaké evoluzionatzen tikan oinarri hori, bereziki an sintaxia. [549] [>>>]

Lertxundi: toskanoa vs italiera nola gipuzkera vs euskara batua

Dio gaurkoan Anjel Lertxundi-k an Berria:

Svevok toskanoa dioen tokian zilegi da italiera irakurtzea: euskara batua eta gipuzkera berdintzea bezala da gutxi-asko. [Anjel Lertxundi, 2019]

eta gogoratu dit zerbait zein zioen Koldo Zuazo-k hemen, gehiago zehaztuz:

«Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...». [Koldo Zuazo, 2018]

[548] [>>>]

Juan Garzia (1997): (irakurgaiztasunaren) Gakoa, maiuskula eta guzti

Juan Garzia-k ondorengoa zehazten zuén gain irakurgaiztasuna on euskal textuak an bere liburuá "Joskera lantegi" (1997):

...(esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:286]

Bai, Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena. Hala ere, autore horrek ez du aipatzen euskarazko textuen irakurgaiztasun hori an beste foro hau (zein baitá mahai-ingurua titúlatzen "Euskaratutako literaturaren harreraz zenbait gogoeta”, EHUko Udako Ikastaroak, 2013ko abuztua):

Mahaikideen iritziak entzunda begibistakoa da itzulpen askok espero baino irakurle gutxiago izaten dutela. Horren kausen bila, entzuleen artetik Juan Garziak diglosia aipatu zuen eta hori kontuan hartu gabe, beste literatur sistemetatik egindako edozein estrapolazio herren geratzen dela nabarmendu.
...
Juan Garziak publikotik hitza hartu zuen ostera: “Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?”. Umeek heltzean erdarara pasatzeko duten joera esplikatzeko bitartekari horien portaera faktore garrantzitsutzat jo zuen. Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga ganik Gorka Bereziartua]

Juan Garzia-k zehaztu beharko luke zergátik hor ez duen aipatzen zéin den arazoaren Gakoá, maiuskula eta guzti, zein dén, gainera, bereziki nabaria an itzulpenak, hain nabaria non ez dugun beste inora jo behar afinda azaldu zergátik euskal liburuek eta bereziki euskal itzulpenek izaten dutén irakurle gutxi.

Bai, Gakoa, maiuskula eta guzti. [547] [>>>]