Zéin da 3. persona regularra zein dagokion i "nindekarren"?

3. persona regularra zein dagokion i "nindekarren" dá ... 

• zekarren

esan nahi baitá:

• hark ni nindekarren"

versus

• hark hura zekarren

non, berdin nola 3. personan "zekarren" formak hartu dú hasierako "z-" hori, 1. personak hartu dú "nind-" prefijoa bidéz analogia, baina nóndik? [2130] [>>>]

Berdin nola "nekarren/nekarran" bihurtu dén "nakarren/nakarran" an zenbait hizkera, era berean ere "nindekarren/nindekarran" bihur daiteké "nindakarren/nindakarran"

Genioén atzo ze Josu Lavin-ek proposatutako bilakaera fonetiko horiek iruditzen zaizkigú oso inprobableak (adibidez, ez dugu ezagutzen kasu argirik non "nin-" adizki-hasiera bihurtu dén "nen-" bidéz bilakaera fonetiko bat, edota are bidéz analogia, zein dén beste bilakaera-klase bat), baina aitzitik, bádira beste bilakaera batzuk (itxuran, fonetikoak) zein behin baino gehiagotan gertatu dirén an hizkera ezberdinak. Horietako bat dá:

• nekarren/nekarran → nakarren/nakarran

[Ikus sarrera hau: "Beste mapa bat, orain kin "nik hura nekarren""]

edo:

• zekarren/zekarran → zakarren/zakarran

[Ikus sarrera hau: "Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren", zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena"]

edo are:

• ekarren/ekarran → akarren/akarran  

[Ikus sarrera hau: "Aramaioko hizkera: "nik nakarren" ordéz "nik nekarren" edo "guk gakarren" ordéz "guk gekarren""]

Eta justuki bide horretatik etorriko litzaké:

• nindekarren/nindekarran → nindakarren/nindakarran 

Normaltasunez. Ohi lez. [>>>]

EHUko "Corpus historikoa": agertzen da "nindakarren" bakarra eta berriki emana (Lizardi-k) versus 450 agerraldi ti "nekarren" hasiz an Lazarraga (XVI)

Josu Lavin mintzo zén atzo burúz "hark ni nindakarren", mantenduz ze adizki horretatik dator "nindekarren" (hala nola ere "nenkarren" eta "nekarren") bidéz bilakaera fonetiko bat. Zioén:

nindEkarren sorthua duc aurreco i horren eraguin phoneticoz, A = > E.
Forma ossoa nindAkarren duc, ceinetan DAKAR orainaldi ossoa ikusten baitugu clarqui.

Momentu honetan alde batera utziz derivazio fonetiko horiek (gure begietara oso inprobableak), gauza da ze EHUko "Corpus Historikoa"-n aurkitzen dugú agerraldi bakar bat zein hasten den kin "nindakar-":

hain zuzen "nindakarrela", ganikan Lizardi (oso berriki, beraz):

bitarten agertzen dirén 12 agerraldi zein hasten diren ti "nindekar-", horietatik zaharrenak ganik Orixe (oso berriki ere, beraz):

Gainera, agertzen dirá 24 agerraldi hásiz ti "nenkar-", zaharrenak ganik Mendiburu eta Mogel (XVIII. mendea):

eta 450 agerraldi hásiz kin "nekar-" soila (hauek ez dira izaten "hark ni", baizik "nik hura", behin 2. faseko reinterpretazioa egindakoan, baina forma hortxe da), hásiz ti Lazarraga (XVI. mendea):

Bádakigu ze datu horiek ez direla homogeneoak, bádituztela hutsuneak, eta era guztietako berezitasunak, baina hala ere, euren argitara zaila iruditzen zaigú mantentzea ze "nekarren" dator ti "nindakarren". [>>>]

"nindekarren/nindakarren" sortzen da noiz lehenagoko "nenkarren" hasten den izatén anbiguoa arten "hark ni" eta "nik hura"

Atzokoan zenioén, Josu:

nakarzu = na + dakarzu

Nola da iraganaldian?

nin + dakarzu + eN = nindakarzun

"nindakarzun" ez da baizik aldaera bat ti "nindekarzun", zeinen 3. persona dén "hark ni nindekarren". Hortaz, hor ez da agertzen "-da-" morfema, zein hor legoke guztiz lekuz kanpo.

"nindekarren" sortzen da noiz lehenagoko "nenkarren" hasten den izatén anbiguoa arten "hark ni" eta "nik hura".

Gauza da ze "nenkarren" anbiguo bihur daiteke, tipikoki an hizkerak non gehitu dén hasierako "z-" bat an 3. personak nola "z-e-kar-ren", halan ze 2. persona singularra desanbiguatu da kin "zuk hura zenkarren", nondik analogiaz sortu ahal dá "nik hura nenkarren", anbiguoa kin "hark ni nenkarren".

Bide orokor hori (salbuespenak beti egoten dira) guztiz logikoa da. Lehen sortzen dá "hark ni nekarren" sinplea eta ondo osatua (1. fasea). Gero, reinterpretazioa dela medio eta anbiguetateak tartean, sortzen dá "hark ni nenkarren" (2. fasea), eta berriro anbiguetateak tartean direla, sortzen dirá "hark ni nindekarren/nindakarren" (3. fasea), non azkena sinpleki dén aldaera bat ti lehenengoa. Gogoratu gure faseak an:

• 1) OVS, 2) SOV reinterpretazioa, eta 3) "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sórtuz ajuste orokor bat

Hortxe dugú 3. fasea. [>>>]

Eta zergátik agertu beharko litzaké betiko "da" orainaldikoa an iraganeko adizki konplexu batzuk (nola "nin-da-kar-ren") noiz báden "e-" indefinitua an "e-kar" nondik gero naturalki datozén "e-kar-rri" eta "e-kar-ren" edota "n-e-kar-rren" sinple-sinpleak bezain ondo osatuak?

Zenioén atzo, Josu:

-da- morphema hori, berez, içan aditzaren DA baino ez da.
Iraganaldian -e- ez da bethi aguertzen

dakar ez da bethi "zekarren" bilhacatzen, "zakarren" baicic.

Bai, "-da-" morfema ez da baizik 3. persona singularra ti "izan" aditza (hura "da"). Gainera, "da" hori dá partikula zahar bat, zein, probableki, aditza baino lehen, izan zén zerbait arten adverbioa eta erakuslea, zein gero adaptatuko zén an "izan" aditza nahiz ez konpartitu aditz horren erroa, zein den "-za-". Horretaz mintzo ginén adibidez an:

• Beraz daukagu 'izan' aditzeko orainaldi osoa aterea ti '*e - i - za - n' (singularra, salbu 'da' fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak liraké "za" eta "la" partikula zaharrak

edo:

• "da" izanen litzaké forma oso zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa), zein gelditu dén fosildua bat barné "izan" aditza

"-da-" hori lotzen da kin orainaldia, kin zerbait oso presentziala, eta oposatzen da kin beste partikula zahar bat: "-e-", zek justuki adieraziko luké nolabaiteko indefinizioa, zerbait indeterminatua, zein, mintzatuz gain denbora, izanen litzaké denbora indefinitu bat, ez-presentziala, ez orainaldikoa:

• da-kar

versus

• e-kar

eta horren derivatua:

• e-kar-ri
  

eta baita lehenaldiko forma bereiztuago hau:

• e-kar-ren
  

edota

• n-e-kar-rren

Dena sinpleki derivatua, eta guztiz logikoki.

Zeren, galdera dá: Zergátik agertu beharko litzaké betiko "da" orainaldikoa an iraganeko adizki konplexu batzuk (nola "nin-da-kar-ren") noiz báden "e-" indefinitua an "e-kar" nondik gero naturalki datozén "e-kar-rri" eta "e-kar-ren" edota "n-e-kar-rren" sinple-sinpleak bezain ondo osatuak? [>>>]

Hortaz, iraganeko adizkietan ez genuké "-e-" morfema, baizik "-da-" morfema, ezta?

Zenioén herenegun, Josu:

nin + da > nen > ne

Hortaz, iraganeko adizkietan ez genuké "-e-" morfema, baizik "-da-" morfema, ezta? [>>>]

Mikel Mendizabal (koord.): "Euskara orain. Eragingortasuna helburu."

Zenioén atzo, Josu:

Liburu honetan:

https://www.elkar.eus/es/liburu_fitxa/euskara-orain-eraginkortasuna-helburu/mendizabal-mikel-koord/9788498688306

eguin duçun articulua bicain bicaina da. Anhitz esquer! 

Eskerrik asko, Josu. [>>>]

Beraz, iraganeko adizki horietan ez legoke "-e-" morfema. Hori da zure analisia, ezta?

Zenioén atzo, Josu:

nindagian: nin = nor

ninda = > nen

nengian: nen = nor / nork. Valio bikoitza.

nen = > ne

negian: ne = nork

Orduan izanen genuké ze, adbidez, "-e-" hori an:

• nen = > ne

etorriko lirake ti "ninda":

• ninda = > nen

halan ze "-e-" hori ez litzaké baizik produktua ti bilakaera fonetiko bat zeinen helburua izanen zén finean-desanbiguatzailea (arten "nor" eta "nork" formak). Beraz, iraganeko adizki horietan ez legoke "-e-" morfema. Hori da zure analisia, ezta? [>>>]

Domene (2011): "..., al invertir la posición ... (n-e-gi-an = yo [lo/la] hacía), se confundió con...(*n-e-gi-an = [él/ella/ello] me hacía],...]

Domene-k (2011) honela azaltzen du nóla garai batean honelako adizkiak:

• *n-e-gi-an = [él/ella/ello] me hacía] 

reinterpretatu ziren nola:

• n-e-gi-an = yo [lo/la] hacía

kokatuz aurrena sujetua (S) eta gero objetua (O), eta ez alderantziz, nola interpretatzen zén lehenago: 

..., al invertir la posición ... (n-e-gi-an = yo [lo/la] hacía), se confundió con...(*n-e-gi-an = [él/ella/ello] me hacía],... [Domene, 2011:184-185]

Hor pasatuko litzake ti gure OVS fasea ki gure SOV fasea (reinterpretazioa). Puntu horretaz, gogoratu gure sarrera hau:

• 1) OVS, 2) SOV reinterpretazioa, eta 3) "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sortuz ajuste orokor bat

Hortaz, bat gatoz kin reinterpretazio hori, nondik sortuko ziren iraganeko adizki reinterpretatu berriak. [>>>]

Orixe (1950) bát dator kin Orduña (berriki idatzia) noiz azaltzén erdiko "-n-" hori an "nintzan"

Genioén atzo:

Oso interesgarria iruditzen zaigu zér dioen Orixek an bere "Euskal aditza" (1950) noiz mintzo den burúz "edin" aditz laguntzailea:

Nere ustez, "nen", "zen", "gen", auetan, "n" ori sudur-soiñuz sortua dirudi, IZAN aditzan "nin", "zin", "gin" aietan bezala. [Orixe, 1950]

Hor Orixe esaten ari da ze adibidez an:

• n-e-i-za-n > nizan > nintzan

gehitu da bitarteko "-n-" hori jarraiki prozesu fonetiko bat: "sudur-soiñuz sortua". Ados.

Horrela, "n-i-n-(t)-za-n" forma horretan, izanen genuké  "-i-" partikula prepositibo datibo/direkzional zaharra, eta bere ostean "-n-" soinua, sortua bidéz mekanismo fonetiko bat.

Eta gaur azpimarratu nahi genuke ze Orixe-ren azalpen hori bát dator kin Orduña-ren azalpena an:

• Orduña (data gabe): "Por tanto, el actual morfema '-n-' podría explicarse como reflejo de la nasal del sufijo de pasado '-(e)n/-(a)n', ..."

Bukatzen genuen atzo galdétuz hau:

Beraz, bádugu "-n-" horren utilitatea, baina ... zergátik desanbiguazio horretarako (gehienetan) aukeratuko zén "-n-" bat (eta ez beste soinu bat)?

Bai, bádugu "-n-" horren utilitatea, baina behar dugu mekanismoá (edo mekanismo bat) nondik sor zitekén justuki soinu hori. Puntu horretaz, Orduña hemen mintzo zén gain ...

... un fenómeno de origen puramente fonético, ... [Orduña, data gabe]

Baina, zehazkiago, zértan litzaké fenomeno hori puruki fonetikoa? Ikus daigun:

Por tanto, el actual morfema -n- podría explicarse como reflejo de la nasal del sufijo de pasado -(e)n/-(a)n, ... [Orduña, data gabe]

Gu ere bát gatoz. [>>>]

Orixe (1950): "..., 'n' ori sudur-soiñuz sortua dirudi, IZAN aditzan 'nin', 'zin', 'gin' aietan bezala."

Oso interesgarria iruditzen zaigu zér dioen Orixek an bere "Euskal aditza" (1950) noiz mintzo den burúz "edin" aditz laguntzailea:

Nere ustez, "nen", "zen", "gen", auetan, "n" ori sudur-soiñuz sortua dirudi, IZAN aditzan "nin", "zin", "gin" aietan bezala. [Orixe, 1950]

Hor Orixe esaten ari da ze adibidez an:

• n-e-i-za-n > nizan > nintzan

gehitu da bitarteko "-n-" hori jarraiki prozesu fonetiko bat: "sudur-soiñuz sortua". Ados.

Horrela, "n-i-n-(t)-za-n" forma horretan, izanen genuké  "-i-" partikula prepositibo datibo/direkzional zaharra, eta bere ostean "-n-" soinua, sortua bidéz mekanismo fonetiko bat. [2120] [>>>]

J.L. Ormaetxea (2005): "Eta analogiaz, pluralgilerik behar ez duen singularreko lehen pertsonara ere zabaldu da '-it-': aldaera erabilierak 'na' eta 'naue' badira ere, 'naittu' eta 'naittue' ere entzun daitezke."

Ondorengo sarrera honetan:

• "niñduen/hiñduen" (kin "-i-" infijoa) sorreraz dirá irregularrak, nahiz ikuspuntu formal hutsetik, amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua

argudiatzen genuen ze "niñdduen" adizkia zén produktua ti analogia, abiatuz ti "ziñdduen" edota "nittuen" regularki sortuak, eta gaur berriro erakutsi nahi genuke analogiaren indarra bidéz beste adibide bat zein aipatzen dén an tesia ti J.L. Ormaetxea: "Aramaioko euskara (ezterketa dialektologikoa" (2005):

Eta analogiaz, pluralgilerik behar ez duen singularreko lehen pertsonara ere zabaldu da "-it-": aldaera erabilierak "nau" eta "naue" badira ere, "naittu" eta "naittue" ere entzun daitezke. [Ormaetxea, 2005:300]

Kasu horretan analogiarako eredua izanen zirén "zaittu" eta "dittu" formak, hala nola ere "zaittue" eta dittue", zeinen pluralitatea zabaldu da ki formak zein berez ez diren pluralak, nola Ormaetxea-k dioen. Dá analogia. [>>>]

"(-)i(-)" prefijoa, infijoa edo sufijoa lotzen dira kin ideia datiboa, edo modu orokorrago batean esanda, kin nolabaiteko ideia direkzionala

Azken egunotan egon gara mintzatzen burúz "-i-" infijo bat zein agertzen den an "niñdduen/ziñdduen" adizki transitiboak, berdin nola an "nintzan" intransitiboa ere, halan ze "-i-" hori etorriko litzaké ti "*i-tu-n" eta "i-za-n" aditzak respektiboki (aditz horiek lehenago izanen zirén "*e-i-tu-n" eta "*e-i-za-n": azken aditz horretaz mintzo ginén adibidez hemen).

Baina, gaurko kontua dá: zéin da "-i-" morfema horren signifikantza edo ideia orokorra? Lakarra-k (2018) dio an bere "Euskararen historiaurrea" (2018)":

...: igorri, ikusi, izeki, izan; aditz hauek oro noizbait datiboko jokoa bide zuten zenbaitekin lekukotua den bezala (cf. Oregi 1974). [Lakarra, 2018:137]

Esan nahi baita ze Lakarra-k lotzen du "-i-" morfema hori kin ideia datiboa, edo modu orokorrago batean esanda, kin nolabaiteko ideia direkzionala. Finean, partikula prepositibo zahar horrek esannahi hori berbera izanen dú  noiz erabiltzen den an bere versio postpositiboa ("-i"). [>>>]

"niñdduen" ("-i-" analogikoa) vs "nintzan" ("-i- regularra)

 Argudiazen genuén atzo ze:

Baina orduan, zergátik agertzen da "-i-" hori an "niñdduen"? Forma hori ("niñdduen") ez da pluralekoa (berdin nola "hiñdduen"), eta hor, printzipioz, "-i-" hori (an "niñdduen" edo "hiñdduen") ez da regularra, nola bái den an bere kide "nittuen" edo "hittuen" objetu-pluralekoak. Forma regularra hor izanen litzaké "nenduen", esan nahi baita kin "-n-" ki ezberdindu ti "neduen > neuen > neben", baina gabé "-i-" zeren ez litzake erabili behar "-i-tu-" pluralekoa. 

Hortaz, berriro diogu, nóndik, zéin mekanismotik sortzen da hor "-i-" hori? Ba, sortzen da ti betiko analogia, analogia kin adizki objetu-pluralak ("nittuen/hittuen") eta analogia kin persona pluralak (nola "ziñdduen" edo "giñdduen"), non "-i-" hori báden regularra (ikus ere "Antzera nola sortu zén 'nenkarren', sortu zén 'nenduen > ninduen', zeinen 'nind-' hartuko zén, analogiaz, an 'nind-ekarren'", non ematen dén azalpen fonetiko lagungarrii bat).

Horrela sortuko zén "niñdduen" ordéz "nenduen". Baina, adibidez an "nintzan", "-i-" hori datór ti "i-za-n" eta hori ti "*e-i-za-n", non "-i-" dén regularra. Horrela azaltzen genuen an sarrera deitzén:

• n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   > n - i - (n) - (t) - za - n = nintzan

zeinen eduki osoa zén hau:

Suposatuz ze "izan" aditzaren partizipio zaharra izan zén "eizan", eta eginez honako zatiketa morfologikoa:

*e - i - za - n

zeintan izanen genituzké bi morfema prepositibo ("e-" eta "i-"), erroa ("-za-") eta morfema postpositibo bat ("-n"), denak ere ustez ondo zaharrak, helduko ginake i forma regularrak nola:

• n(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = naiz (orainaldiko 1. persona)

• e - i - za - n > i - za - n > za - n = zan (lehenaldiko 3. persona)

edota gaurko:

• n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   (lehenaldiko 1. persona regularra)

nondik gerora sortuko zén "ni - (n) - (t) - za - n":

• n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   > n - i - (n) - (t) - za - n = nintzan (egungo lehenaldiko 1. persona)

bidéz bilakaera fonetiko bat non parte hartuko zutén bi prozesu edo mekanismo zeintaz jada mintzatu garen an aurreko zenbait sarrera. Lehenengo prozesuaz mintzo ginen an:

• Orduña (data gabe): "Por tanto, el actual morfema '-n-' podría explicarse como reflejo de la nasal del sufijo de pasado '-(e)n/-(a)n', ..."

• Orduñak ematen ditú zehaztasun gehiago buruzki mekanismoá nondik sor zitezkén iraganetako '-n-' horiek (nola an "ni nenkarren" edo  "zu zentozen")

eta bigarrenean agertuko zén "-t-" epentetiko bat aurré "z" soinua (atzé "n"). 

Horrela, besteak beste, argiki ezberdinduko zén ti bere kidea an "*e - za - n" aditza:, :

• n(i) - e - z(a) - n > n - e - za - n > n - e - za - n   (lehenaldiko 1. persona regularra)

zein bái izanen litzakén guztiz regularra.

Beraz, an "nintzan", "-i-" hori datór ti "i-za-n", regularki. [>>>]

"niñdduen/hiñdduen" (kin "-i-" infijoa) sorreraz dirá irregularrak, nahiz ikuspuntu formal hutsetik, amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua

Sarrera honetan ikusten genuen nóla azaldu ahal dirén regularki adizkiak nola "geben/gittuen/giñdduen":

Ikus daigun orain nóla eta nóndik sor zitezkén halako adizkiak ("geben/gittuen/giñdduen") an Bolibarko hizkera, sartua an Leintz-Gatzagako varietatea. Hor, agertzem zizkigú:

• guk hura geben

• guk haiek gittuen 

• hark gu giñdduen

non "-i-" morfema zahar hori (an "gittuen" edo "giñdduen") agertzen dén hor gáiti erabilera e "-i-tu-" pluralekoa.

Baina orduan, zergátik agertzen da "-i-" hori an "niñdduen"? Forma hori ("niñdduen") ez da pluralekoa (berdin nola "hiñdduen"), eta hor, printzipioz, "-i-" hori (an "niñdduen" edo "hiñdduen") ez da regularra, nola bái den an bere kide "nittuen" edo "hittuen" objetu-pluralekoak. Forma regularra hor izanen litzaké "nenduen", esan nahi baita kin "-n-" ki ezberdindu ti "neduen > neuen > neben", baina gabé "-i-" zeren ez litzake erabili behar "-i-tu-" pluralekoa.

Hortaz, berriro diogu, nóndik, zéin mekanismotik sortzen da hor "-i-" hori? Ba, sortzen da ti betiko analogia, analogia kin adizki objetu-pluralak ("nittuen/hittuen") eta analogia kin persona pluralak (nola "ziñdduen" edo "giñdduen"), non "-i-" hori báden regularra (ikus ere "Antzera nola sortu zén 'nenkarren', sortu zén 'nenduen > ninduen', zeinen 'nind-' hartuko zén, analogiaz, an 'nind-ekarren'", non ematen dén azalpen fonetiko lagungarrii bat). Horrela, goiko taulan ez dugú:

• nenduen (kin "-e-")
  

• siñdduen  

• eben

• giñdduen

• siñdduen 

• sittuen

baizik eta:

• niñdduen (kin "-i-")

• siñdduen  

• eben

• giñdduen

• siñdduen 

• sittuen

eta bide beretik "hiñdduen" ere, zein, sorreraz, dirén irregularrak (argudiatu dugunez), nahiz ikuspuntu formal hutsetik (azken zerrendan ikusten denez), amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua. [>>>]

Beste mapa bat, orain kin "nik hura nekarren"

Atzokoan genioén:

Ikus daigun zér dioén EHHA-k gain, adibidez, "hark hura ekarren"

Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren" (zeini gehitu zaión 3. personako "z-" hori), zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena.

Horrá gaur "nik hura nekarren":

non dugún lehenengo "-e-" hori (an "n-e-karren") regularki adierazten denbora indeterminatu bat zein ez den orainaldia, nahiz leku batzuetan gertatu dirén aldaketa fonetikoak, emanez "nakarren/nakarran". [>>>]

Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren", zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena

Ikus daigun zér dioén EHHA-k gain, adibidez, "hark hura ekarren"

Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren" (zeini gehitu zaión 3. personako "z-" hori), zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena. [>>>]

Aramaioko hizkera: "nik nakarren" ordéz "nik nekarren" edo "guk gakarren" ordéz "guk gekarren"

Atzokoan ikusten genuén ondoko paradigma ti Aramaio, non gaurkoan azpimarratu nahi genituzke beste bi forma hauek (nahiz izan litezke beste edozein):

• nik nakarren = nik nekarren

• guk gakarren = guk gekarren

Hor, ikusten dugunez, "nik nekarren" zaharraren "-e-" hori (oso zaharra) bilakatu dá "-a-" berriagoa (eta irregularra), itxuran bidéz asimilazioa kin 2. silabako beste "-a-" hori ("nekarren"), an beste adibide bat ti asimilazio regresiboa, non lehenengo vokala asimilatuko zén kin 2. silabakoa. Horretaz mintzo ginén an sarrera hau:

• "derauot > doot" edo "derauo > doo" bilakaerak gertatu dirá gaiti 'asimilazio regresiboa' (Erdozia, 2001)

Eta Erdozia-k (2001) berak esaten digunez, bilakaera-mota hori deitzen dá "asimilazio regresiboa":

Adibide horien ostean, Erdoziak (2001) ematen ditú atzoko adibideak: "derauot > doot" edo "derauo > doo".

Azkenik esan ze berrikuntza hori agertzen zaigu an persona guztiak. [>>>]

Aramaioko hizkera: "suk sakatzun" bidéz analogia kin "sueik sakatzuen"

Hauxe genioén herenegun gain "zuk zekarren" zaharra vs "zueik zekartzuen" berriagoa (berrikuntza bat) an Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga:

Bai, ezaguna denez, garai batean (akaso ez oso zaharra) "zuk zekarren", zein jatorriz zén 2. persona pluralekoa, bihurtu zén 2. persona singularrekoa an erabilera zainduagoa (berdin gertatu zen adibidez an inglesa, frantsesa edo gaztelania). Momentu horretan agertu zén beste forma bat ki adierazi 2. persona plurala, zehazki:

• zueik zekartzuen

ordezta 

• zuk zekarren 

zaharragoa, zein jada bihurtua zén 2. persona singularra.

Ikusten dugunez, "zueik zekartzuen" horrek "-(t)zue-" infijoa sartu du, horrela adieraziz ze forma hori dagokio i "zueik = zuek" ordezta "zuk". Prononbrea ("zueik = zuek") ere sortzen da hor.

Begiratuz orain nóla erabiltzen dirén bi adizki horiek an ondoko Aramaio, konprobatu ahal dugú ze analogiak jarraitu dú egiten bere bidea sórtuz "suk sakatzun" jarraiki eredua ti "sueik sakatzuen":

non "zuk zekarren" zaharrak utzi dio bere lekua i "suk sakatzun" berriagoa, sortua bidéz analogia kin "zueik sakatzuen". Jarraitzen dugu ikusten nóla analogia dén mekanismo oso inportantea an sorrera e forma berriak, kasu honetan morfologia berria. [>>>]

"zuek" eta baita "guek" ere, seguruena bidéz analogia kin "zuek"

Atzokoan esaten genuén:

Ikusten dugunez, "zueik zekartzuen" horrek "-(t)zue-" infijoa sartu du, horrela adieraziz ze forma hori dagokio i "zueik = zuek" ordezta "zuk". Prononbrea ("zueik = zuek") ere sortzen da hor.

Prononbrearen inguruan, gogoratu nahi genuke ondorengo pasartea ti sarrera titulatzén: "Guec ajutu ez dugu", non aipatzen genuén "guek" pronobrea:

Atzokoan gogoratzen genuén lehen euskarazko esaldia, non, dirudienez, agertzen zén lehen erabilera historikoa te "-ki" sufijoa an partizipio bat:

Izioqui dugu.

Gaurkoan gogoratu nahi genuke euskarazko bigarren esaldi historikoa:

Guec ajutu ez dugu.

non agertzen zaigún "guec" forma pronominala, zein, itxura guztien arabera, sortuko zén gaiti analogia kin "zuek", noiz "zuek" desanbiguatu zen ti "zuk" bidéz "-e-" pluralgilea. Esan nahi baita ze, an ber denbora noiz hasiko baitzen esaten "zuek", akaso zenbait hizkeratan hasiko zen esaten "guek", analogiaz, nahiz "guk" ez zuen behar desanbiguaziorik.

hortaz, hizkeraren batean sortu zén baita "guek" ere, seguruena bidéz analogia kin "zuek", zeren "guek" ez da beharrezkoa ki desanbiguatu beste ezein forma ("guk" eta "guek" berdinak dira), halan ze berriro ikusten dugú analogiaren indarra. [>>>]

"zuk zekarren" zaharragoa vs "zueik zekartzuen" berrikiago sortua

Herenegun aipatzen genuén ondorengo taula ti Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga:

eta komentatzen genuén:

Sinpleki, ez daukagu objetu pluraleko formarik, bitarten objetu singularrekoak guztiz bát datozen kin Eibarkoak (bestalde, ohartu ze bai ezberdintzen dirá "zuk" eta "zueik" formak).

Bai, ezaguna denez, garai batean (akaso ez oso zaharra) "zuk zekarren", zein jatorriz zén 2. persona pluralekoa, bihurtu zén 2. persona singularrekoa an erabilera zainduagoa (berdin gertatu zen adibidez an inglesa, frantsesa edo gaztelania). Momentu horretan agertu zén beste forma bat ki adierazi 2. persona plurala, zehazki:

• zueik zekartzuen

ordezta 

• zuk zekarren 

zaharragoa, zein jada bihurtua zén 2. persona singularra.

Ikusten dugunez, "zueik zekartzuen" horrek "-(t)zue-" infijoa sartu du, horrela adieraziz ze forma hori dagokio i "zueik = zuek" ordezta "zuk". Prononbrea ("zueik = zuek") ere sortzen da hor.

"-(t)zu-e" hori, finean dá batuketa e bi pluralgile: "(t)zu" pluralgilea eta "e" partikula indeterminatu zaharra, zein, gure analisian, momenturen batean bihurtu zén pluralgilea ere. Pluralgile horiek, ordea, ez dagozkio i objetua, baizik i sujetua. [2110] [>>>]

Aditz-morfologia objetu-pluralik ez bada, OVS forma zaharrak desanbiguatu dirá soilik bidéz "-n-" desanbiguatzaile tipikoa an 1. eta 2. personak (3. personak anbivalenteak dira)

Genioén atzo ze...

..., pluralitatea ez  bada islatzen an adizki trinkoak, SOV formetan ez ziren agertuko goragoko adizki objetu-pluralak:

• nik ha/hárek n-e-kar-ren

• hik ha/hárek h-e-kar-ren

• harek (singularra) ha/hárek e-kar-ren

• guk ha/hárek g-e-kar-ren

• zuk ha/hárek z-e-kar-ren

• hárek (plurala) ha/hárek e-kar-ren

geldituz soilik forma objetu-singularrak.

eta amaitzen genuén:

Eta, nolákoak izan beharko liraké OVS moduko formak an hizkera horiek?

Horretaz, gogora gaitezen ze, Eibarko hizkeran, OVS moduko formak  zirén hauek (kin pluralitatea morfologizatua) (ikus an herenegungo sarrera):

• harek ni n-e-n-kar-ren

• harek hi h-e-n-kar-ren

• harek ha e-kar-ren

• harek gu g-e-n-kar-z-en

• harek zu z-e-n-kar-z-en

• harek hárek e-kar-z-en

Hortaz, pluralitatea ez bada explizituki islatzen an aditz trinkoak, objetu pluraleko "-z-" horiek desagertu beharko lirake an hizkera horiek (adibidez, an Aretxabaleta, Eskoriatza edo Leintz Gatzaga), geldituz honela:

• harek ni n-e-n-kar-ren

• harek hi h-e-n-kar-ren

• harek ha e-kar-ren

• harek gu g-e-n-kar-en

• harek zu z-e-n-kar-en

• harek hárek e-kar-en

Ez dugu aurkitu hizkera horietako paradigma hori explizituki emana, baina gure analisian hala beharko: kin "-n-" desanbiguatzailea an 1. eta 2. persona guztiak (3. personak anbivalenteak lirake), eta gabé morfologia objetu-plurala. [>>>]

Aretxabaleta, Eskoriatza edo Leintz Gatzaga: nola pluralitatea ez den islatzen an adizki trinkoak, ez dira agertuko adizki objetu-pluralak, baina objetu-singularrak Eibarko berdinak izanen dira

Atzokoan galdetzen genuén:

Hizkera horietan [non adizki sintetikoetan ez den islatzen pluralitatea], nóla geldituko liraké 2. faseko adizkiak? Nóla deseginen liraké 2. faseko anbiguetateak?

Ba, atzokoan bertan gogoratzen genuenez, SOV fase tipikoa (kin pluralitate morfologikoa) hauxe bazen:

• nik ha/hárek n-e-kar-ren/n-e-kar-z-en

• hik ha/hárek h-e-kar-ren/h-e-kar-z-en

• harek (singularra) ha/hárek e-kar-ren/e-kar-z-en

• guk ha/hárek g-e-kar-ren/g-e-kar-z-en

• zuk ha/hárek z-e-kar-ren/z-e-kar-z-en

• hárek (plurala) ha/hárek e-kar-ren/e-kar-re-z-en

Orduan, pluralitatea ez  bada islatzen an adizki trinkoak, SOV formetan ez ziren agertuko goragoko adizki objetu-pluralak:

• nik ha/hárek n-e-kar-ren

• hik ha/hárek h-e-kar-ren

• harek (singularra) ha/hárek e-kar-ren

• guk ha/hárek g-e-kar-ren

• zuk ha/hárek z-e-kar-ren

• hárek (plurala) ha/hárek e-kar-ren

geldituz soilik forma objetu-singularrak. Eta, zéin forma dauzkagu adibidez an Aretxabaleta, Eskoriatza edo Leintz Gatzaga? Ba, justuki horiexek, nola ikusten dugun an ondorengo taula non jasotzen dén hizkera horietako SOV paradigma (Deba ibarreko aditz-taulak: Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga):

Sinpleki, ez daukagu objetu pluraleko formarik, bitarten objetu singularrekoak guztiz bát datozen kin Eibarkoak (bestalde, ohartu ze bai ezberdintzen dirá "zuk" eta "zueik" formak).

Eta, nolákoak izan beharko liraké OVS moduko formak an hizkera horiek? [>>>]

Zeren, adibidez, zér gertatuko litzake an hizkera bat non aditz trinkoek ez duten islatzen pluralitatea?

Atzokoan saiatzen ginen antzematen nóla amaituko zén 2. fase tipiko bat, kin bere SOV interpretazioa eta bere desanbiguazioa bidéz morfologia plurala eta "-n-" infijo desanbiguatzailea. Honela:

Anbiguetate horiek, jakina, gertatzen dirá arten interpretazio zaharrak:

• harek ni n-e-kar-ren  

eta reinterpretzaio berriak: 

• nik ha n-e-kar-ren

halan ze, desanbiguatzeko, morfologizatuko dá pluralitatea bidéz "-z-" pluralgilea, eta baita sartuko dá "-n-" redundante bat an 1. eta 2. personak, zeinekin desanbiguazioa oso zabala izanen da. Azpimarratu behar dugu ze desanbiguzio hori dá guztiz antzekoa nola Bolibarkoa (an "*edun" aditza, non pluralgilea zén "*itun" aditza). Horrela OVS forma berriak geldituko dirá honela:

• harek ni n-e-n-kar-ren

• harek hi h-e-n-kar-ren

• harek ha e-kar-ren

• harek gu g-e-n-kar-z-en

• harek zu z-e-n-kar-z-en

• harek hárek e-kar-z-en

zein ondo ezberdintzen diren ti SOV formak, orain singularrak eta pluralak:

• nik ha/hárek n-e-kar-ren/n-e-kar-z-en

• hik ha/hárek h-e-kar-ren/h-e-kar-z-en

• harek (singularra) ha/hárek e-kar-ren/e-kar-z-en

• guk ha/hárek g-e-kar-ren/g-e-kar-z-en

• zuk ha/hárek z-e-kar-ren/z-e-kar-z-en

• hárek (plurala) ha/hárek e-kar-ren/e-kar-re-z-en

  Hor amaitzen dá 2. fasea.

Diogunez, hori litzaké 2. faseko egoera tipikoa, nahiz gero, jakina, egon ahal dira hainbat berezitasun interesgarri. Zeren, adibidez, zér gertatuko litzake an hizkera bat non aditz trinkoek ez duten isaltzen pluralitatea?

Zeren, gogoratzen garenez, bádira halakoak:

• J. L. Ormaetxea (2006): 'Aditz trinko iragankorrek ere ez dute numero-komunztadura gordetzen'
  

Ondorenda ikusí, azken sarreretan (ikus hau eta hau) nóla erabili ahal dén konkordantzia plurala an "nor-nori-nork", "nor-nori" eta "nor-nork" paradigmak (finean dá Aramaioko eta Debagoieneko erabilera baina pixkat adaptatuz zenbait forma verbal ki paradigma orokor batua), orain ikusiko dugu nóla izan ahal den konkordantzia hori an aditz trinko transitiboak, hortako irakurríz J. L. Ormaetxearen tesi doktorala, non, atzo genioenez, autoreak aztertzen du justuki Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, aditz trinko transitiboetan ere ez da erabiltzen objektu-konkordantzia plurala.

Finean eta laburbiltzeko, proposatzen ari gara preferenteki erabiltzeá "egin" laguntzailea an "nor-nori-nork" subjuntibo, potentziala eta inperatiboa, eta, oro har eta preferenteki ere, objektu-konkordantziak à la Aramaio eta Debagoiena. Betiko moduan, aukeran.

Hizkera horietan, nóla geldituko liraké 2. faseko adizkiak? Nóla deseginen liraké 2. faseko anbiguetateak? [>>>]