Pentsamolde induktiboa vs. deduktiboa

Scivolemo japoniarra mintzo zaigu (hemen eta hemen) burúz diferentzia funtzionala zein den existitzen artén pentsatu an molde induktiboa (head-last) eta pentsatu an molde deduktiboa (head-first), eta aldezten du sor dadin sistema prepositibo bat an euskara:

[23:37:29] Josu Lavin dice:Jesus Rubio vole crear un systema prepositivo in basco
[23:38:02] scivolemo dice:Eum supporto ab Iaponia!

Iruditzen zaigu ze halako testigantzak dirá zinez baliotsuak afin behingoz kontura gaitezen ze hemen (eta Japonian) existitzen dén azpigarapen linguistiko-komunikatibo diferentzial esanguratsu bat, zeini kasu egin behar genioken baldin interesatzen bazaigu hobetzea bizi-mailá on hizkuntz erabiltzaileak.

Baina, zér esan nahi dugu noiz diogun pentsamolde induktiboa edo pentsamolde deduktiboa? Hori argitzeko, ez dut aurkitu aipu hoberik ezi artikulu bat zein Mitxel Kaltzakorta-k publikatu zuen an 1997, titúlatzen "Norbaiten edo zerbaiten berri ematen". Artikulua oso ona da, nire ustez, eta ematen ditu hainbat intuizio klabe burúz arazoa on euskara komunikatiboa. Besteak beste, Kaltzakorta-k dio honako hau:

Osagarrietako informazioek guneari egiten diote referentzia, haren mendekoak dira-eta. Esan liteke osagarriak zintzilik, eskegita, daudela gunetik informazio aldetik.

Eta informazio guzti hau, gune-osagarriena alegia, estruktura bitan, oro har, eman daiteke: egitura analitikoan eta sintetikoan. Ordena analitikoan (eduki globalenetarik parteetara) honela:

(1) "NESKA bat ezagutzen dut hilegorria, itzelezko autoa duena eta mutilez inguratuta ibiltzen dena"

Eta ordena sintetikoan (parteetatik globalenera) honetara:

(2) "Itzelezko autoa duen eta mutilez inguratuta ibiltzen den NESKA hilegorria bat ezagutzen dut"

[Kaltzakorta, 1997]

Hortxe dugu zértan datzan diferentzia artén ordena induktiboa (zein doan parteetatik globalenera) eta deduktiboa (zein doan globalenetarik parteetara). Kaltzakorta-k, bere artikulu mamitsu horretan, dio:

Zentzu komun hutsak erraten badigu ere (1) perpausa erraz prozesatzen dugula, eta (2)a penaz, nekez, erakutsi gura nuke horren zergatiak.
...
(Ordena sintetikoan) lehen osagarria irakurrita, beronen informazioa aidean geratzen da zeri lotuko zain. Bigarren osagarria irakurririk, beronen informazioa -lehenengo osagarrienaz gain- eskegita gelditzen da zeri oratuko begira. Gunea irakurri ondoan ez dugu makala hartzen lasaitua, oraintxe baitakigu zeri egiten dioten referentzia irakurririko osagarriek. Baina oraindino buruan gordeta ote daukagu irakurritako osagarri bien informazioa? Ez dut uste, irakurleak eduki ezik elefante memoria edota gastatu ezean itzelezko energia informazioa atxikitzen gogoan.
...
Hara zergatik ikuspegi pragmatikotik (kostua-irabazia) ikertuta (2)a lako estrukturak ez diren komunikagarriak, informatiboak. Buru-nekagarri dira, porrot egiten dute eta sarri irakurleen amorragarri eta uxagarri bihurtzen dira.
...
Ordena analitikoko (1) perpausa prozesatzeak ez du eragiten nekerik, (2)ak ez legez. Izan ere, lehenengo emanez gero informazio nagusia, gunea, beronen informazio globala osatuz-osatuz osagarriak progresioan. Eta, jakina, pertsonen berri emateko esanikoek balio dute gauzen berri emateko ere. [Kaltzakorta, 1997]

Nik uste ze Kaltzakorta-ren artikulua hain da argia non ez duen behar batere komentariorik, ezbada esatea ze jotzen du bete-betean gain iltzea.

Soilik aipatu ze, Kaltzakorta-ren adibide hori irakurrita, etorri zaigu burura beste adibide bat (on Asier Larrinaga), zein nuen komentatu hemen:

- (?) Telealarma sistema bakarrik bizi diren eta mugitzeko zailtasunak dituzten pertsonei bizi kalitatea hobetzeko sortu zen

- HOBETO: Telealarma sistema bakarrik bizi diren pertsonei eta mugitzeko zailtasunak dituztenei bizi kalitatea hobetzeko sortu zen.

Kaltzakorta-ren kasuan bezala, zentzu komun hutsak erraten digu ez dagoela konparazio posiblerik artén Larrinaga-ren adabakia eta gaztelaniazko itzulpena:

El sistema de telealarma surgió para mejorar la calidad de vida de las personas que viven solas y tienen dificultades para moverse.

Hantxe genioenez:

Bistan da: posposizioek (estruktura eta baliabide pospositiboek) huts egiten dute noiz eraman behar dute karga komunikatibo handia, ez baitziren horretarako sortu. Edo bestela esanda: soluzioa, esan nahi baita tajuzko soluzioa, ezin da lortu ezpada gaindituz euskara estandarraren muga estuak, eta luze gainera (estruktura eta baliabide prepositiboak dira ezinbestekoak; ala ez?).

[43] [>>>]

Ohitura ahaltsuagoak vs. ohitura ahalkeagoak

Zioen hemen Josu Lavinek ezen bera dago aski ohituta kin euskara á la japonesa eta ia konturatu gabe ateratzen zaiola euskara hori. Bestalde, berak halaber zioen hemen ezen

[0:57:48] scivolemo dice:Nam facilius est deductiviter cogitare.
[0:58:03] scivolemo dice:Etiam propter me!
[0:58:08] scivolemo dice::D
[0:58:15] Josu Lavin dice: Et etiam propter me!

Beraz, Josuk diosku ze errazago pensatzen du erabiliz hizkuntza deduktiboa ezi induktiboa, baina, hala ere, aski ohitua dago kin euskara hori. Josuk ez du esperoko ze egun batetik bestera eta besterik gabe hasiko zaiola ateratzen euskara ezberdina ti hori zein erabili duen orain arte.

Euskal Herrian ezin da serioski zalantzan jarri ze, adibidez, euskara à la japonesa da alde handiz bide antikomunikatiboagoa ezi gaztelania edo frantsesa, eta gauza da ze baldin euskaldunak (nola japonesak) ohituko balira bide estu horietara, orduan, oro har, izango lukete bizi-maila komunikatibo askoz bajuagoa eta estuagoa ezi baldin biziko balira gaztelaniaz edo frantsesez. Ba al dago serioski dudatzerik? Zein da arazoa?

Ohiturak ohitura, lehenago edo beranduago, jendarte elebidun batean ia elebidun guztiok amaituko gara konturatzen (kontzienteki edo inkontzienteki) ezen diskurso progresiboa edo buruaurrena da esanguratsuki irekiagoa eta askeagoa ezi diskurso regresiboa edo buruatzena.

Ohartu ze bádago hor asimetria bat. Izan ere, euskara à la japonesa inplementatzeko, ez dugu batere arazo estrukturalik, ezta baliabide-falta ere; eta horregatik dago guztiz eskura (bistan denez). Aldiz, nahiko bagenu egin euskara à la inglesa, aurkituko genituzke hainbat arazo estruktural zeinen soluziobidea ez den hain erraza (ezta hain zaila ere).

Baina, baldin badago borondatea, gradualki eman daitezke aurrerapausuak (dudarik gabe), batez ere idatzian (gero, aurrerakuntza horiek pasatuko dira ahozkora). Hemen bi aukera daude: edo pixkana pixkana ematen dira aurrerapausuak, edo bidaiariak, ahal badute, pixkana pixkana joango dira aukeratzen ez joatea saltoka, atzera begira, mendian gora eta lasterbiderik hartu gabe.

Bide beretik, Joxe Aranzabalek dio hemen ezen gaur egungo euskarak komunikazio arazoak dituela, baina aldaketak ere kostua dakarrela:

Nik irakurtzen badut hitz egin behar dugula "gain euskararen kalitateaz", berehala pizten zait semaforo gorri bat, eta hortik aurrera ez dut berdin irakurtzen. Gauzak behin eta berriro leitu beharko ditut, ziurtatzeko ez dudala ezer galtzen.

Eta egia da ze aldaketak dakar kostua eta nahasketa, baina hasiera batean, antzera nola gertatuko zen noiz hasi zen erabiltzen "baizik" prepositiboa, eta orain ohituta gaude, eta bizi gara aski hobeto ezi noiz ez zegoen halako baliabidea. Ez duzue uste? Esan nahi dut ze bizi gintezke "baizik" prepositiborik gabe, baina horrekin, bizi gara errazago eta hobeto.

Bide berberetik, nekez dudatuko da ze hobe biziko ginake baldin erabili ahalko bagenu "gain" prepositiboa (edo antzekorik), edo "buruz" prepositiboa (edo antzekorik), edo "inter" prepositiboa (edo antzekorik), edo "zein" prepositibo restriktiboa (edo antzekorik), edo "ezi" konparatiboa, edo "an" inesiboa, edo "noiz" tenporala, ...

Bistan da ze Euskal Herriko zenbait partetan bádute ohitura ki jarri aditza aurre euren osagarriak, edota erabiltzen "ezi" konparatiboa, batera kin beste baliabide pospositiboak nola "baino". Eta hor ez da arazorik, zeren ohituta daude, zeren gertatua baita mirakulua on garapen komunikatiboa, partziala izanik ere (partzialtasun hori ez dateke batzutan erraza, zeren existitu daitezke arazoak on interdependentzia inter elementu ezberdinak an sistema bat, eta hortik segi daitezke doikuntza-kostu batzuk zein ezin ekidin litezkeen).

Esan nahi baita ze ohiturak aldatzea ez da izaten erraza, eta are gutxiago baldin ohitura horiek sozialak badira (ezin dituzu baliabide horiek edonon erabili, eta horrek zailtzen dizu ohituratzea), baina jakin behar dugu hori dela (gara)bidea, eta ez beste ezein.

Amaitzeko, aipu luze bat buruz sintaxia, aterea ti liburua titulatzen "¿Qué son las lenguas" ganik Enrique Bernárdez [Alianza Editorial, 1999, 209-210]:

Las frases u oraciones no son meras sucesiones de palabras sino que poseen una estructura jerárquica, de forma que unas palabras "dependen" de otras, o "están asociadas a ellas". Podemos represenar esto con corchetes que agrupan las "unidades" sintácticas:

[[el [coche [de [mi primo]]]] [se saltó [siete [semáforos [en rojo]]]]
...

Si estamos contando una historia procuramos explicar primero una serie de detalles sobre los personajes, por ejemplo diciendo sus nombres, cómo son, qué hacen, etc., etc., etc. Luego decimos lo que hacen y normalmente también podemos dar detalles sobre cómo son y por qué lo hacen. En sintaxis sucede algo parecido: quiero hablar de un "coche" y doy más detalles: que es de mi primo. Luego digo que se saltó los semáforos, pero sobre éstos añado que estaban en rojo y que eran siete. En realidad, una oración es equivalente a un texto pero éste es largo y complejo mientras que la oración es mucho más simple y, en consecuencia, puede automatizarse mucho mejor.

Bien, sin entrar por ahora en detalles que tendrán que venir luego, podemos entender la sintaxis como resultado de la automatización de procesos lingüísticos.

Horixe da sintaxia: emaitza ti automatizazioa on prozesu linguistikoak, hau da emaitza ti ohitura. Eta, bistan da, ohitura guztiak ez dira berdinak: ez dira berdin ahaltsuak, ez dira berdin pausatuak, ez dira berdin askeak, ez dira berdin prezisoak, ez dira berdin finak, ez dira berdin kontrolagarriak, ... [42] [⇶]

Euskara à la japonesa

Geioen hemen ezen, ikuspuntu sintaktikoktik, euskara da hizkuntza esanguratsuki garatuagoa ezi japonesa, eta hala da: izan ere, euskarak ematen baititu aukera sintaktikoak ze dúten errazten konposizioa on diskurso eta testu komunikatiboagoak (respektu japonesa).

Baina, egia da, era berean, ezen, saiatuz gero, euskara izan daiteke hain antikomunikatiboa nola japonesa, hain oztopoz betea nola japonesa. Ikus, adibidez, ondorengo testua ti Erramun Osa, zein dan "Euskal Herriko Ikastolen Konfederazioaren Euskara Bizi eta Hizkuntz Proiektua egitasmoen arduraduna":

Bizitzak, ohartu barik, kasik, atzamar tarteetatik ihes egiten digu. Horregatik, gainerakoek egiten dutenaz kezkatzeko, gainerakoen bizimoduak ezbaian jartzeko zein epaitzeko, pertsona askok hartu duten ahalmenak dezente amorratzen nau.

[Lehenengo bi esaldiak ti bere zutabea titulatzen "Hamaikagarren agindua", Deia, 2005-VI-11]

Hori da ordena japonesa, zein euskaraz ahal dan inplementatu perfektuki.

Azter dezagun bigarren esaldia (lehenengoa ere azter genezake, baina bigarrena da interesgarriagoa); ikus dezagun nola zaigun sartzen informazioa:

Horregatik, gainerakoek egiten dutenaz kezkatzeko, ...

Beraz, hor daukagu esaldi final bat, baina nondik doa eskegita? akaso aditz nagusitik? akaso beste osagarri batetik? Nola itsasten dugu osagarri final hori an gure entendimendua? Ez dakigu. Itxaron beharko dugu.

Horregatik, gainerakoek egiten dutenaz kezkatzeko, gainerakoen bizimoduak ...

Bistan da, hor ezin dugu pausarik egin, zeren: "gainerakoen bizimoduak" hori, zer da? sujetua, osagarri zuzena; joango al da eskegita ti osagarri final bat? Eta, joatekotan, osagarri final hori nondik eskagita joango da?

Horregatik, gainerakoek egiten dutenaz kezkatzeko, gainerakoen bizimoduak ezbaian jartzeko zein epaitzeko, ...

Bueno, lehengo moduan gaude: espero dezagun esaldia ez dadin nahastu gehiago:

Horregatik, gainerakoek egiten dutenaz kezkatzeko, gainerakoen bizimoduak ezbaian jartzeko zein epaitzeko, pertsona askok ...

Izango al da perpaus nagusiaren sujetoa? Jarrai dezagun:

Horregatik, gainerakoek egiten dutenaz kezkatzeko, gainerakoen bizimoduak ezbaian jartzeko zein epaitzeko, pertsona askok hartu duten ahalmenak ...

Ba, ez: zen sujetoa hon esaldi erlatibo bat, zeinen aurrekaria ("ahalmenak") izan bailiteke burua hon aurreko bi osagarri final horiek (edo izan liteke beste osagarri final baten sujetoa: nork daki?). Jarrai dezagun, beraz

Horregatik, gainerakoek egiten dutenaz kezkatzeko, gainerakoen bizimoduak ezbaian jartzeko zein epaitzeko, pertsona askok hartu duten ahalmenak dezente amorratzen nau.

Hara! Beraz, autorea kontatzen ari zen zerk ematen dio amorrua! Ba, igoal, irakurri beharko dugu dena berriro, jakiteko zerk demontre amorratzen du Erramun Osa.

Errepikatzen dugu: hori da euskara à la japonesa, eta euskara hori saldu nahi digute (Osak, Aurrek..) nola bailitzan euskara modernoa, noiz den euskara astuna, inkoherentea, regresiboa, estresantea, ... (ez bagenu beste referentziarik, akaso irentsiko genuke, baina hemen ezagutzen dugu hizkuntza askoz garatuagorik, eta ezin dugu hori irentsi: mesedez!)

Eta, gainera, munduari esan behar diogu: halako sintaxi-modu kanonikoa biziki azpigaratua dago! [41] [⇶]

Argudiatzen zergatik dagoen japoniera esanguratsuki azpigaratuago ezi ... euskara

Azken egun hauetan erosi ditut zenbait metodo hon (ti, en, e, na,...) hizkuntza japonesa, eta hor ikusi dut ezen:

El verbo (...) se coloca siempre al final (de la frase) y todos los complementos (y el sujeto, cuando lo hay) se colocan delante de él. [Método ASSIMIL, Garnier eta Toshiko, 2004, Barcelona]

Bistan da ze existitzen da diferentzia nabarmen bat inter (artean, artez, arten, ...) japoniera eta euskara estandarra, non osagarri galdegaia kokatu behar izaten dugu justuki aurre aditza (aditza ere izan daiteke galdegaia) baina beste osagarriak eta sujetoa joan daitezke atze aditza (japonieran, ikusi bezala, bai sujetoa eta baita osagarri guztiak ere joan behar dira aurre aditza). Beraz, bi hizkuntzak SOV izanik, japoniera da askoz SOV-agoa ezi euskara, esan nahi baita askoz zurrunagoa an aplikazioa on arau hori (Mahomarena ere ezin).

Goikoa gutxi balitz, perpaus menperatuak beti doaz aurre euren perpaus (eta aditz) nagusiak; hainbateraino non, dirudienez, puntu hori tabua baita (ikus hemen elkarrizketa inter Scivolemo eta Josu Lavin). Esan nahi baita ze, adibidez, esaldi finalak joan beharko dira aurre euren esaldi nagusia. Adibide bat:

Las oraciones finales expresan el objetivo o finalidad con que se ha llevado a cabo la acción de la principal. (...) La estructura subordinada + TAME NI/NO + principal equivale en español a PARA + verbo infinitivo/nombre + oración principal, oración principal + PARA + verbo infinitivo/nombre. [NIHONGO, Japonés para hispanohablantes, Gramática de la lengua japonesa, Matsuura eta Porta, 2000, Herder, Barcelona]

Euskaraz, aldiz, menpeko esaldiak joan daitezke atze perpaus nagusia, eta inkluso garatu dira baliabide prepositibo batzuk afin aurkeztu mendeko perpausak, hala nola baliabide erlatibo prepositiboak, konparatibo prepositiboak, kondizional prepositiboak, ... (nahiz-eta, oro har, aski gutxi erabiltzen diren, eta batzuk praktikoki ahazturik izan). Zer gertatuko litzaiguke euskaldunoi baldin debekatuko baligute jartzea edozein perpaus menperatu final edo bestelakoa atze bere esaldi (eta aditz) nagusia? Askoz txartoago arituko ginakeela, ezta? Ba, antzera gertatzen zaie japonesei. Izan behar dituzte estuasun komunikatibo erlatibo handiak.

Argumentu hauek frogatzen dute haruntzago ti edozein duda razonable ezen japoniarrak dira komunikatiboki (aski) pobreagoak ezi euskaldunak, eta ezen euren bizi-maila komunikatiboa da esanguratsuki estuagoa eta eskasagoa ezi bizi-maila euskalduna. Ala ez?

Zer gehiago behar dute gure hizkuntzalariek afin onartu ze estruktura eta baliabide linguistikoek baldintzatzen dute bizi-maila komunikatiboa? [40] [⇶]

Komedia frantsesa (II) (edo drama euskalduna?)

Ikus aurreko mezua hemen.

Behin eta berriro erakusten da ze estruktura eta baliabide prepositiboek eskaintzen duté erraztasun eta kalitate komunikatibo esanguratsuki handiagoa ezi estruktura eta baliabide postpositiboek. Kasik edozein esalditan:

1.- Oro har, datorren udazkenean Unescok Parisen burutu behar duen «kultur aniztasuna»-ri buruzko konbentzioaren prestakuntza gisakoa izan dira jardunaldiok. Udazkeneko bilkuran europar estatuek arte- eta sormen-lanak babesteko eta «kultur jarduerak» sustatzeko dituzten eskubideak arautu nahi dira, eta horretarako «kultur produkzioa» merkatari produktu huts ez kontsideratzea proposatuko dute.

Irakur itzulpen ia literal hau:

1.- En general, estas jornadas han sido una especie de preparación para la convención que la Unesco llevará a cabo en París el próximo otoño sobre «pluralidad cultural». En esta reunión de otoño se quieren establecer los derechos que tienen los estados europeos tanto para proteger el arte y los trabajos de creación, como para promover «actividades culturales»; y para ello propondrán que la «producción cultural» no sea considerada como mero producto.

zeintan aise sar litekén askoz informazio gehiago:

1.- En general, estas jornadas pueden ser consideradas como un ensayo general de cara a la convención que la Unesco llevará a cabo en París el próximo otoño sobre «pluralidad cultural en el ámbito de las naciones sin estado». En esta reunión de otoño se quieren establecer los derechos que tienen los estados europeos tanto para proteger el arte y los trabajos de creación, como para promover «actividades culturales» que tengan como objetivo la universalización del nivel cultural mínimo deseable en una sociedad tecnologicamente tan avanzada como la europea; y para ello los representantes de los estados propondrán que la «producción cultural» no sea considerada como mero producto.

Ezin uka liteké diferentzia nabarmena (kalitatean eta kantitatean). [39] [>>>]