Euskarazko esaldietan xehetasunak garestiago (eta gutxiago)

Egun hauetan nire eskuetara iritsi da liburuá titulatzen "EiTB 1982-2007 Hegaldi-kronika", idatzia ganik Jose Mari Otermin eta Jose Ramon Diez Unzueta, eta argitaratua tu ospatu EITB-ren 25. urteurrena. Era berean, ailegatu zait liburu horren gaztelaniazko versioa, zein ez litzakeen itzulpen huts bat, baizik laburpen moduko bat (paragrafo osoak falta dira respektu euskarazkoa), edo akaso moldapen bat, eta zeinen izenburua dan: Crónica de vuelo EiTB 1982-2007.

Kontua da ze, euskarazko testuan (lujozko edizioan, ustezko originalean) hauxe irakurtzen ahal dugu:

Gutxi ziren abentura honi ekiteko baliabideak: herrialdeak bere baliabide propioak izateko zeukan ilusioa, proiektu hura, oztopoak oztopo, ongi burutzeko politikarien gaitasuna, prestakuntza-aldian zeuden profesional gutxi batzuen motibazioa, etab. Erronka horri aurre egiteko, Lope de Agirre baino ameslariagoa izan beharra zegoen.

EiTBren iraganari begiratzeko aukera izan dugunez, eta abiapuntua zein izan zen ikusita, ibilbidea kalifikatzeko terminorik egokienak ausardia, marka, ilusioa eta balentria ditugu.[6. or.]

bitartean-ze gaztelaniazko versio ustez laburtuan (non, diogunez, paragrafo osoak falta dira respektu euskarazkoa), irakurko dugu hurrengo textu askoz matizatuagoa:

En fin, una aventura sin más elementos en el zurrón que la ilusión de un pueblo de disponer de sus medios propios, y la capacidad de unos políticos de llevar a buen puerto -contra viento y marea- aquel proyecto, gracias a la motivación de un pequeño grupo de profesionales en período de formación en la ciudad hanseática de Hamburgo. A la vista está, era necesario ser más conquistador que Lope de Aguirre en la aventura de El Dorado para afrontar aquella empresa.

Ahora que hemos tenido la oportunidad de mirar el pasado de EiTB y viendo cuál fue su punto de partida, los términos más adecuados para calificar su andadura son una combinación de osadía y gesta, ilusión y proeza.[7. or.]

Eta gauza da ze ustezko laburpenak ematen dú jatorrizkoa: hain nabarmenak dira diferentziak arten goiko ustezko original pobre hori eta beheko ustezko itzulpen askoz ere matizatuagoa, ezen kasik sobran daude hitzak. Adibide baterako, fijatuko gara an gaztelaniazko textu laburtuaren esaldi labur hau, zein euskarazko textu ustez-osoagoan dan agertzen are laburrago:

A la vista está, era necesario ser más conquistador que Lope de Aguirre en la aventura de El Dorado para afrontar aquella empresa.

versus

Erronka horri aurre egiteko, Lope de Agirre baino ameslariagoa izan beharra zegoen.

Ematen du ze hor itzulpena dá egin ez tikan euskara, baizik tu euskara. Eta nola euskarazko esaldian komunikatiboki garestiago ateratzen ziran xehetasunak, zér egin da? ba, esan dá beste zerbait. Zenbatetan ez ote den gertatzen euskaraz halakorik? Hots: gaztelaniaz esango litzakeen hori ez dela euskaraz esaten, zeren garestiago ateratzen baita. Eta gauza da ze normalean ez gara horretaz konturatuko! Nik uste hori guztia oso-oso larria dela.

Euskarazko liburuaren edizioa lujozkoa da; gaztelaniazkoa, berriz, askoz normalagoa, baina, bistan da, lujozko edizioekin ez da barrukoa konpontzen. [126] [⇶]

Sintaxia dá ekonomia purua

Munduko hizkuntzen sintaxiak dirá momentuko emaitza puntualak ti maximizazio-prozesu bat zein doán garatzen diakronikoki aráuz zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doán aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira). Honako hauek izanen lirateke maximizazio horren irizpide eta restrikzio nagusiak:

Irizpide nagusiak:

1. IRIZPIDEA: Irizpide adierazkor-bapatekoa: aurrena joanen da hori zein nahi baita bereziki nabarmendu edo enfatizatu; alegia, informazio rhematikoena, eta gero emanen da informazio gutxiago rhematikoa edo guztiz kontextuala. Irizpide hau bereziki aplikagarria izan daiteke an oso egoera sinple-kontextualak, non parte rhematikoa dén oso laburra, eta parte ez-rhematikoa oso kontestuala: tipikoki aurrena (edo soilik) emanen dá objetua, zein izaten den informazio rhematikoena; gero akaso aditz jada kontextual bat, eta azkenik sujetua, zein egoera horietan izan ahal dén kontextualki ondo ezaguna. Irizpide honek favoretzen du OVS ordena, eta bereziki egokia izan ahal da an sintaxien sorrera, noiz egoera tipikoak izanen zirén oso sinple eta kontextualak.

2. IRIZPIDEA: Irizpide informatiboa: aurrena joanen da gaia zeini buruz arituko garen (burua), eta gero emanen da informazio berria burúz gaia (osagarria). Irizpide honek minimizatzen dú atzerakarga, eta ahalbidetzen du karga informatibo handiak edo/eta konplexuak erosotasunez ematea an estruktura koherente, ireki, jarraitu, efiziente eta eraginkor bat. Irizpide honek favoretzen du SVO ordena, eta izaten da gerota beharrezkoagoa noiz behar komunikatiboak handitzen doazen.

3. IRIZPIDEA: Irizpide digestiboa: osagarri luzeak hobe baldin ez badoaz artén osagarri laburrak, eta orohar, osagarri luzeak hobe baldin badoaz an esaldi-amaiera (edo baldintza kontextual edo sintaktiko berezietan, an esaldi-hasiera). Adibidez, ez da digestiboa osagarri-sorta luze bat artén sujetu labur bat eta aditz are laburrago bat. Irizpide honek nahiago du SVO.

Restrikzio nagusiak:

1. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi baldintza eta posibilitate estruktural konkretuak an garai ezberdinak. Hizkuntzen hasieran ez dago ezer: zerotik abiatzen da, eta nonbaitetik hasi behar da: hor, hizkuntzetan, aurrena sortzen dira baliabide konkretuagoak, nola izenak, eta gero sortzen doaz elementu abstraktuagoak, nola aditzak, halatan ze, OV ordena, non aurrena doán izena eta gero aditza, da konkretuagoa ezez VO non aditz abstraktuagoa aurreratu da ki objetua. Diogunez, restrikzio hau nagusituko litzaké an sorrera on hizkuntzak, non hiztunak derrigor hasi behar dira kin baliabide konkretu sortzeko-errazagoak, lehenago ze, akaso, joan garatzen estruktura eta baliabide abstratu eta potenteagoak nola VO ordena edota preposizioak, zein diren sortzeko-zailagoak (justuki zatio izan abstraktuagoak). Irizpide honek favoretzen du hasierako OV ordena postpositiboa. Gero, hortik mugitzeko, posibilitate estrukturalak ez dira beti erosoak.

2. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi behar komunikatibo konkretuak an jendarte eta garai konkretuak. Adibidez, ez da berdin izanen maximizazioaren emaitza an testuinguru sozial bat non betebehar komunikatiboak dirén oso-oso sinple eta kontextualak (hor errazago mantenduko dira estruktura konkretuzaleak eta irizpide adierazkor-bapatekoa), edo maximizazio horren emaitza noiz betebehar komunikatiboak bihurtu dirén askoz konplexuagoak (hemen nagusituko dá irizpide informatiboa (eta digestiboa) gain besteak, nahiz eta bestelako restrikzioek izanen dute euren eragina). Segun restrikzio hau, hizkuntzen aurreneko estadioetan gailenduko dá SOV edo akaso, hasiera batean, OVS, eta gero, noiz nagúsitu baldintza komunikatibo konplexuak, SVO.

3. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio liguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi giro sozial konkretu bat, zein izan ahal dén irekiagoa edo itxiagoa respektu berrikuntza linguistikoa. Honen arabera, hizkuntzak garatuko zirén askoz errazago an garai zaharrak (non adibidez ez ziren existitzen akademia arautzaileak) ezenezta an garai modernoak (non kontrol linguistioa izaten ahal dén itogarrria).

4. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá an kontextu interlinguistiko konkretu bat, non existitu ahal dén hizkuntz kontaktu oso estua eta eraginkorra.

[125] [>>>]