"tako": "Para, usado como sustantivo" A (OEH)

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla, "Refranes y Sentencias" (1596) liburuan, agertzen zaigún "tako" postpositiboa, baina izen bihurtuta. Honela jasotzen du erabilera hori Orotariko Euskal Hiztegia-k:

tako.
(A, que cita RS).
"Para, usado como sustantivo" A.
Takok deroat dodana neure etxerean zeiara. "Para me lleva lo que tengo de mi casa al mercado" . RS 82. Orok dugu ardura bat ta guztia takoenzat. "Todos tenemos un cuidado y todo para el para" . Ib. 533. 

"A" laburdura horrek esan nahi dú Azkue ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [760] [>>>]

Refranes y Sentencias (1596): "tako" partikula postpositiboa, izen bihurtuta eta solterik.

Aurreko sarrera batzuetan irakurri ditugú zenbait esaera zahar atereak tikan "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596), eta oraingoan hona ekarri nahi genuke beste bi, non agertzen zaigún "tako" partikula postpositiboa baina izen bihurtuta: 

Tacoc deroat dodana neure echerean cejara. (Para me lleua lo que tengo de mi casa al mercado.) [RS,82]

Oroc dogu ardura bat, ta guztia tacoencat. (Todos tenemos vn cuydado y todo para el para.) [RS, 533]

Ondorioz, "tako" izena agertuko zaigú an hiztegia on "Refranes y Sentencias", non Lakarra-k biltzen dituen lan horretako hitz guztiak:

tako «para»
tacoc 82, tacoencat 533 [Lakarra,1996:220]

Hor, "tako" partikula postpositiboa bihurtu dá izen soltea. [759] [>>>]

"-ti" > "-tika" > "-tikan"

Aurreko sarreran aipatzen genuén "-tikan" atzizkia, zein derivatuko litzake ti "-tika" + "-n", non "-tika", bere aldetik, derivatuko litzake tikan "-ti" + "-ka", nola irakurri dezakegu an Gradu Amaierako Lana hen Mikel Sebasten Manso Ordeñana (2017) titulatzén "Lazarraga eta Betolazaren izen morfologiaren azterketa":

Mitxelenak, ordea, -ka atzizki adberbiala -ti atzizkiari atxiki zitzaiola adierazi zuen, -tika forma osatuz. Azkenik, forma honetatik dagoeneko ablatiboaren balioa zuten bi atzizki sortu bide ziren: amaierako -a galduz -tik atzizkia eratu zen eta inesiboko -n gehitzeak -tikan atzizkia eman zuen. [Mikel Sebasten Manso Ordeñana, 2017:22]

Hortxe genuke nondik sortu zen "-tikan". [758] [>>>]

"-ti" > "-tika" > "-tik"

Joseba Lakarra mintzo da an "Refranes y sentencias (1596) Ikerketak eta edizioa" (1996:162) burúz jatorria on "-tik" sufijo prosekutibo-ablatiboa, zeintaz jada mintzatu ginén hemen, esanez:

-ti bide da oraingo ablatiboaren forma zaharra, eta horrela mantendu zaigu Zuberoa eta Bizkaiko zenbait lekutan, eta -ka atzizkia erantsi zaio gainerakoetan; hortik ateratzen dira Landucciren gatica "por", lecutica lecura "de villa en villa" edota Etxepareren yxilica. Gero -tika honek -a galdu du lurralde gehienetan, -tik emanaz. [Lakarra, 1996:162]

Baita ere, "-tikan". [757] [>>>]

OEH: "ze" sin "-(e)la"

Aurreko sarreretan aipatu ditugú bi erabilerá on "ze" konpletibo soildua (gabé "-(e)la" sufijoa), eta sarrera honetan zehaztu nahi genuke zér dioen Orotariko Euskal Hiztegia-k burúz "ze" konpletibo soildu hori (hemen ere ikusi genuen zér dioen burúz "ezik" konpletibo soildua):

ze
(sin -(e)la). Barri dogu ze / angeru mila / gure menditik / igaro dira. (N. de Zubia, 1691). TAV 3.1.29. Nik gura neukeana da ze, oneetatik bidea artuta, edo ainbagakoan nik baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek geiago ta ederragoak egin balegiz. Zav Fab RIEV 1907, 91.

Hortxe daukagu aurreko sarrerako adibide hori tikan 1691. [756] [>>>]

Arana Martija (2003): "...nonbait Durangaldean kantatzen edo antzezten ziren koplak..."

Atzoko sarreran aipatzen genituén 1691-ko kopla batzuk, erabilíz ha versioa on Michelena (1964), eta zeinen jatorrizko versio idatzia jasotzen den an artikulua on Jose Antonio Arana Martija titulatzén "Marijesiak" (2003), non autoreak zehazten digun hau:

Mexikotik irten gabe hara non agertzen zaigun bila genbiltzan bitxia. Jose Lezamiz, Mexikon bizi zen apaiz durangarrak argitaratu zuen 1699an liburu mardul bat, Vida del Apostol Santiago izenburuduna, non kopiatzen dituen Nicolas Zubiak, beste apaiz durangar batek, 1691n Donostian argitara eman zuen Dotrina baten zatiak. Zubiaren liburua ez dugu ezagutzen, baina bai zorionez Lezamizena, Mexikoko Biblioteka Nazionalean gordetzen dena (11), Lezamizen liburutik ateratzen ditugu Zubiaren «Coplas a la Encarnacion, y Nacimiento de Nuestro Senor Iesu Christo». Bi zati ditu testu laburrak: 1) Sei ahapaldi gaurko Marijesietan kantatzen diren berdin-berdinak; 2) «Coloquio entre los Pastores». Hamazazpigarren gizaldiaren azkenean topo egiten dugu Marijesien antzerkiarekin.

Nicolas Zubiaren jaioterria ezagutzen dugunez, nonbait Durangaldean kantatzen edo antzezten ziren koplak izango ditugu Lezamizen bidez ezagutu ditugunak. [Arana Martija, 2003:76-77]

Hortaz, pensatzekoa da ze, kopla horiek kantatuko eta antzeztuko ziren. [755] [>>>]

1691: Ce barri dogu? Barri dogu ce Angueru mila Gure menditic Igaro dira.

Eta jarráituz mintzatzen burúz erabilera konpletiboak non soilik doán "ze" partikula, ikus ondoko erabilera hau zein ezin hobeto datorkion ki gaurko eguna on Nativitatea, eta zein den agertzen an 1691-ko "Coplas a la Encarnacion y Nacimiento de Nuestro Señor Iesu Christo" [an "Textos arcaicos vascos", Michelena, 1964 (1990:139)], non, bukaeran, bi artzain mintzo dirá honela:

-Machiniquito!
-Zer dio(c), Cheru?
-Atzoric ona,
Ce barri dogu?

Barri dogu ce
Angueru mila
Gure menditic
Igaro dira.

Nahizta "ce" galdetzailea ez den, printzipioz, ber "ce" konpletiboa ("zer" vs "ezen"),  interesgarria iruditzen zaigu goragoko bikote hori: "Ce barri dogu?" vs "Barri dogu ce...", non erantzunaren "ce" hori berranalizatu liteke nola "ce" galdetzailearen versio atonoa.

Eta, gaurkoan, amaitzeko esán ze, seguruena, mila aingeru horietako bat izanen zen zéinek avisatu Olentzero. [754] [>>>]

Lakarra (1996): "Zuzen «...nayde encuentre luego que ...» litzateke"

Atzoko sarreran aipatzen genuén esaera zahar bat aterea ti "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596:166. esaera), zeintaz esaten zigun Gilen-ek ze 1596-ko itzulpen originala (zein atzo ematen genuen) ez zen ematen ontzat, baizik beste hau: "ez beza aurki(tu)", eta ematen dizkigú honako referentzia hauek:

Aurkitu
(Con oración completiva).Ver que, descubrir que, darse cuenta de que. Urdinetan asiazkero prestu ezta seizaroa, inok ze bez aurki gero ze aldia eldu doa. RS 166. (el traductor interpreta el rad. aurki como adv., "luego")... [Orotariko Euskal Hiztegia]

edota ondoko hitzak on Gontzal Aldai an bere artikulua titúlatzen "Notas sobre la última edición de los Refranes y Sentencias de 1596" (1999:385-386):

En el RS 166, lo que parece que no entendió nuestro anónimo editor es el verbo aurki “encontrar”, palabra que para él significaría solamente el adverbio “pronto". No semeja que tuviera mayores problemas el recopilador para poder haber entendido bez como perteneciente a la raíz *ezan (así como también a esan), ni para identificar raíces verbales desprovistas de sufijo de participio -tu (ver, sin ir más lejos, en el refrán anterior RS 165, uza bez “auyente”, de uzatu). A no ser que el orden dado por la forma negativa (ze bez aurki) le resultara más extraño para identificar auxiliar y raíz verbal (cosa muy poco probable). [Aldai, 1999:385-386]

non Gontzal Aldai-k, bere oinohar batean, bidaltzen gaitu ki ondorengo textua on Joseba Lakarra, zein irakurri ahal den an azken horren edizioa on "Refranes y sentencias" (1996), non Lakarra-k berebat zuzentzen du itzulpen hori:

Zuzen «...nayde encuentre luego que...» litzateke, non aurqui bez = aurkitu-ren erroa + bestetan ere RS-en agertzen den "ezan-en hirugarren pertsonako forma sinkopatua: d. 165, 363,454. Ohar bedi «luego después» ezinezko zela 16. mendeko gazteleraz: «berehala» zen lehena eta horrela gordetzen dute gaztelar askok. [Lakarra, 1996:52]

Bai, zuzen «...nayde encuentre luego que...» litzateke. [753] [>>>]

...ynoc çe bez aurqui guero çe aldia eldu doa. (1596)

Duela egun batzuk aipatzen genuén adibide bat, gaur egungoa, non erabiltzen zén "ze" konpletibo soila, gabé "-la" sufijoa:

• "oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)"

eta gaur aipatu nahi dugú beste adibide hau, atera ti "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596):

Hurdinetan assi azquero
prestu esta seyzaroa
ynoc çe bez aurqui guero
çe aldia eldu doa. [166]

zeinen gaztelaniazko versioa izanen litzakén hau:

Después de comêçado a encanecer
no es de prouecho el niñear,
nayde diga luego después
que el tiempo suele llegar. [166]

Hortaz, bádirudi ze egitura hori erabiltzen zén komunki an 1596. [752] [>>>]

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

Atzoko sarreran aipatzen genituén zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa (ikus an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance", 1586). Gaur, ber liburutik aipatu nahi dugú beste adibide bat non erabiltzen dén "...ze...":

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat  [40]

Ohartu ze, garai hartan, hori izango litzaké esaera zahar bat zein, printzipioz, esango litzakén komunki. [751] [>>>]

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean (1596)

Orriotan mintzatu gara behin baino gehiagotan burúz estruktura konparatibo progresiboak nola "ezez":

• 1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

edo burúz "zein":

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak

edo burúz honako aldaera hauek ere:

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."

Orain aipatu nahi genuke beste aldaera bat zein berriki erabili dugún an sarrera hau, hain justu "...ze ez...", eta zein forma horretan agertzen zaigún jada an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596):

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean. (1596:432)
Lasterrago escua aora çe ez burucora. (1596:184)
Obe da gorde çe es esque. (1596:320)
Obe da aurpegui gorri ce ez bioza balzqui. (1596:322)
Catuac daroen oquelea gueyago da verea çe ez eurea. (1586:468)

Bide batez esán ze estruktura hori ere sortu zén erabilíz mekanismo propioak. [750] [>>>]

"zein" dá erlatibo (galdetzaile) orokorra, zeinen plurala, aukeran, dén "zeintzuk" (galdetzailea ere)

Nola genioen an sarrera titúlatzen:

• Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak jaio zirén murriztaile, mugagabe, VO, eta erabilíz ber "-n" subordinatzailea zein zen erabiltzen an galdera korrelatibo indirektoak, nondik evoluzionatu ziren.

Gerora, "zein" horiek bihurtuko zirén explikatiboak ere, halatan ze, adibidez, "zein" absolutibo monosilabikoa izan liteké espezifikatiboa edo explikatiboa, eta berdin erabil daiteke aurrekari singularretan nola pluraletan, nahiz báden, baldin nahiago, "zeintzuk" galdetzaile plurala.

Bestalde, euskaran garatu zén "ze" partikula erlatiboa ere (ikus hemen), zein orobat jaio zén murriztaile, eta zein, monosilabikoa izanki, izan daitekén alternatiba egokia ki "zeinek" bisilabikoa an erabilera murriztaileak, non eskertu egiten dirén partikula arinak. Gainera, aditz erlatiboaren laguntzailea askotan elidi liteke (bere sujetua aurrekari erlatibo bera da):

Hori da emakumea zeinek irabazi dun saria.
Hori da emakumea zeinek irabazi saria.
Hori da emakumea ze irabazi dun saria.
Hori da emakumea ze irabazi saria.

Oso interesgarriak izan daitezke halako aukera erlatibo progresibo arinak.

Azkenik esán ze garatuko zirén "zeina-zeinak" determinatuak ere (zein ez diren galdetzaileak), akaso jarráikiz eredua on frantsesa edo gaztelania (inglesez, adibidez, ez dira existitzen halako erlatibo determinatuak):

zeinak = lesquels / lesquelles = los/las cuales

zeinen funtzioa ez den orokorra, ez frantsesez ez gaztelaniaz; esan nahi baita ze zenbait erabilera murriztailetan soilik erabiltzen dá "que" aukera progresibo arinagoa.

Eta gauza da ze, euskaraz ere, báda "zein" indeterminatu arin orokorra, halatan ze "zeina-zeinak" determinatu astunagoek ez dirudite kandidaturik onenak ki izán euskal erlatibizatzaile orokorrak, baizik gehiago, osagarri interesgarriak. [749] [>>>]

R. de Rijk (1972): "In particular, there is no difference in intonation between restrictive and appositive relative clauses in Basque."

Atzoko sarreran genioen ze "-n" erlatiboak izan daitezké murriztaileak edo ez-murriztaileak aráuz kontextua. Puntu horretaz, ikus ondorengo aipua ganik R. de Rijk burúz "-n" erlatiboak ("Studies in Basque syntax: relative clauses", 1972):

What about the distinction between restrictive and appositive relative clauses, so important in the grammar of English and other Indo-European languages? I can be quite brief here: I am unaware of any syntactic differences in Basque between these two types of relative clauses, except for the obvious universal cooccurrence restrictions between either type of relative and certain types of head noun phrases. In Basque, like everywhere else, a relative clause that modifies a noun phrase with an underlying (i.e. deictic) demonstrative element must be non restrictive. When certain quantifiers, like guzti "all" and bakoitz "each" occur associated with the head noun phrase, the relative clause can only be restrictive. Apart from this, however, my investigations have failed to show any differences in syntactic behavior between the two. In particular, there is no difference in intonation between restrictive and appositive relative clauses in Basque.
...
No structural differences could be found between restrictive and non-restrictive (appositive) relative clauses. [R. de Rijk, 1972:139]

Interpretazioa, beraz, izan beharko litzaké kontextuala. [748] [>>>]

Egon daiteke ekivalentzia explikatiboa, nekez restriktiboa.

Gilen-ek zioen atzo:

Galdera bat. Iruditzen al zaizkizue bi esaldi hauek guztiz ekibalenteak semantikoki?

1. - Nekez uler ditzaket lotura neuronal aldrebes batzuen ondorio diren zure komentario horiek.
2. - Nekez uler ditzaket zure komentario horiek, zein lotura neuronal aldrebes batzuen ondorio diren.

Gauza da ze "-n" erlatiboak izan daitezké murriztaileak edo ez-murriztaileak aráuz kontextua, halan ze Gilen-en 1. adibidea izan liteké bata edo bestea segun interpretazio kontextuala zein ematen diogun.  Ikus:

• Hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktioak edo explikatiboak

"Zein" erlatiboek, aldiz, bai ezberdintzen ahal dute euren adiera restriktiboa ti euren adiera explikatiboa, zeintan gaur egun jarriko litzakén koma bat artén aurrekaria eta anafora. Horrela, Gilen-en 2. adibidea interpretatu beharko litzake nola explikatiboa, areago noiz aditza agertzen dén bukaeran: esan nahi baita ze bukaerako aditzak gehiago aldenduko luké estruktura hori tikan galdera korrelatibo bat, nondik datozen perpaus erlatibo restriktiboak.

Hortaz, Gilen-en 2. esaldiaren versio murriztailea hobe adieraziko litzake gabé koma (hola estutuz erlazioá arten aurrekaria eta anafora) eta emanez aditza justuki ondorén anafora erlatiboa, esan nahi baita mantendúz estruktura galdetzailea nondik sortzen den adiera hori:

- Nekez uler ditzaket zure komentario horiek zein diren lotura neuronal aldrebes batzuen ondorio.

Hor, (haren) komentario guztien artean, arituko ginake referitzen soilik ki komentarioak zein diren ondorio ti lotura neuronal aldrebes batzuk.

Beraz, egon daiteke ekivalentzia explikatiboa, nekez restriktiboa. [747] [>>>]

Leizarragaren erabilera konpletibo deklaratiboa

Konpletiboez ari garelarik. ikus dezagun zér zioskun Jose Antonio Mujika euskaltzain urgazleak an bere artikulua on 1979 titúlatzen "Zenbait konpletiboren azterketa J. Leizarragagan" (Euskera, XXV, 1979) burúz erabilera konpletibo-deklaratiboak an autore nafarra:

1. Pertsona adizkia gordetzen duten konpletibo deklaratiboak
Leizarragak maizenik, baina ez beti, erabiltzen duen forma, honako hau da: (ezen) ... aditza + eLA:

badaquiçue ecen udá hurbil dela (Mc 13,28)
badaquiçue udá hurbil dela (Mt 24,32)

Erabiltzen du ordea, franko gutxiagotan bada ere, beste honako hau ere: nola ... aditza + eN:

Eçagutu due nola Phariseuae (... ) scandalizatu içan diraden? (Mt 15,12).

Behin, sarrerako orrietan nola... bait + aditza egitura ere ikus dezakegu:

(... ) sendi eraci liedêçat, nola hura baitha desplegatu behar baitzen (... ) (Sar 14).

Sujetozko konpletiboetan, gertatu, heldu etabarren sujetoetan alegia, bait + sintetikoa edo bait + laguntzailea erabiltzen dira:

Eta guerta cedin (... ) populua miraz baitzegoen haren doctrináz (Mt 7,28).
Içanen da, guiçonaren Semea liuraturen baita guiçonen escuetara (Mt 17,22).

Ez dira, ordea, Leizarragagan beste euskalkietako -eNA eta -eNIK ageri. Ezezkoetan, adibidez, beti -eLA edo nola ...-eN erabiltzen ditu eta inoiz ez -eNIK.

Ikusten dugu, besteak beste, nóla Leizarragak ez duen ezezkoetan inoiz erabiltzen "-eNIK". [746] [>>>]

"...adineko jendeak sarri erabilia."

Atzoko sarreran aipatzen genuén adibide bat, ahozkoa, zeintan "ze" konpletiboa zén erabiltzen soildua, esan nahi baita gabé laguntza on bere kide postpositiboá "-la", izanki hori halako esaldi-eredu horietako bat zeintaz esaten genuen ze, oraindik bizirik egonik ere, agertzen zaigu an dekadentzia nabarmena (soildua edo lagundua ere). Ondoren irakur dezakegu nóla mintzo zaigún hiztegiá on Bergarako Euskara (online):   

4. eze. (c). juntagailua. Esaldi konpletiboen hasieran adineko jendeak sarri erabilia.   Que (ilativo), precediendo a oración completiva. Brauliok esan zeban eze erretiroko papelak oinddio eztittuala eiñ./ Oinddio zuen aittajunak ziñuan eze berak amar errotatik gora ezautuittuala Ubera aldian.

Bai, adineko jendeak sarri erabilia, baina gaur egun virtualki desagertua, hor, gure begien aurrean, nahiz izán aukera guztiz funtzionala eta, bide batez esanda, euskara hutsa (an bere versio lagundua eta soildua).

Non gelditzen da hor tradizioa? Zértaz mintzo gara noiz mintzo garen burúz tradizioa? Zeren, hor, dudarik gabe, báda tradiziorik! Eta dá tradizio aurrerazalea, garazalea, garatzailea. Ez balitz ere, sortu beharko litzake, baina báda. Eta eman behar zaio bulkadatxo bat (aurrerantz, ez atzerantz). [745] [>>>]

"oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)"

Egun hauetan egon naiz irakurtzen a liburua ganik Iñaki Gaminde titúlatzen "Bizkaian zehar. Euskararen ikuspegi orokorra" (2007), zeintan, besteak beste, jasotzen dirén hainbat esaldi-eredu zein autoreak jaso eta grabatu dituén gaindi Bizkaia, esan nahi baita ze dirá esaldi-eredu oraindik biziak, nahiz akaso batzuk an dekadentzia nabarmena.

Eredu horien artean aurkitzen dá, nóla ez, a erabilera konpletiboa on "ze" (edo "eze" edo "baze"), zein gehienetan batu egiten zaión ki "-la" sufijo konpletiboa ere, baina zein, ondorengo adibidean, datorkigún soilik, esan nahi baita gabé "-la" (Gaminde, 2007:189):

"oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)" - (orain amari deitu deutsat eta esan deutsat ze, ni ez naz egongo seinaren ardureagaz) [Gaminde, 2007:189]

Ohartzekoa da ze, kasu horretan, "-la" konpletiboak ekarriko luké ahoskatzea bi silaba gehiago: "nasela" vs "nas".

Eta, nola galdetzen genuen honako sarrera honetan:

• Zergátik galdu beharko genuke aukerá ki erabili "ze" konpletiboa gabé "-(e)la" subordinazio-marka?

Are gehiago gaurko egunean, noiz halako ereduak dirén ondo inspiratzaileak. [744] [>>>]

Estruktura sintaktikoak horrelaxe sortzen dira, evolutiboki

Atzoko sarreran azpimarratzen genuen a distantzia funtzional laburra zein egon liteken, batzutan, artén perpaus konpletiboak eta adverbialak: 

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non, azken esaldi horretan, agertu zaigún perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler litekén nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indartu zentzu adverbiala on esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa, noiz nahi den:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Gainera, atzoko sarrera amaitzen genuén esanez nóla antzeko pausutxoa, antzeko distantzia laburra egon litekén arten konpletiboak eta erlatiboak ere, non, nola genioen, "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo. Hauxe litzake bidea: 

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.
Ikusi dut persona bat, ikusi dut ze zutik zegoela.
Ikusi dut persona bat, ikusi dut ze zutik zegoen.
Ikusi dut persona bat zé zutik zegoen.

non, azken "zé" horrek eraman lezake azentu intonatiboa afin argi utzi bere eesangura erlatiboa. Bai, estruktura sintaktikoak horrelaxe sortzen dira, evolutiboki. [743] [>>>]

Konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen

Josu Lavin-ek, atzo, jartzen  zuén bere atentzioa gain puntu ondo interesgarri bat, alegia: nóla batzutan funtzio ezberdineko perpausak izan ahal diren oso hurbilekoak an esangura:

Gauça hauén ondoan beha neçan, eta huná, tropela handi nehorc conta ecin ceçaqueen-bat, gende eta leinu eta populu eta mihi gucietaric, throno aitzinean eta Bildotsaren presentián ceudela, arropa luce churiz veztituac, eta palmác bere escuetan.

Después de estas cosas miré, y he aquí una gran compañía, la cual ninguno podía contar, de todas gentes y linajes y pueblos y lenguas, que estaban delante del trono y en la presencia del Cordero, vestidos de ropas blancas, y palmas en sus manos.

Azquen ceudela hau quasi relativoa da. Ezta? [Josu Lavin]

Baiki, hala esan genezake: bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, nahiz bata, gaztelaniazkoa, dén erlatiboa (zeini berebat esaten zaie subordinatu adjetibo zeren izaten diren justuki nola adjetibo neurrira-eginak), eta bestea, euskarazkoa, dén subordinatu adverbial (zeren erabili ohi dira ordezta adverbioak, izanki nolabaiteko adverbio neurrira-eginak).

Printzipioz oso perpaus diferenteak beraz (batzuek modifikatuko luketé izena, bitárten besteak zuzenduko ziren ki verboa), baina, zenbait kasutan, oso hurbilekoak euren signifikantzan. Eta, bai, osoro da interesgarria hurbilatsun funtzional hori, zeren holako hurbileko erabileratan garatu ohi dirá zubiak artén esapide printzipioz diferenteak afin zabaldu horizonte linguistikoak arartez hori mekanismo linguistiko universala zein dén gramatikalizazioa.

Jar dezagun adibide bat. Daukagu euskaraz a atzizki modala: "-la", zein agertzen zaigún adibidez an "honela", "horrela", "hala", "bezala", "nola"..., eta zein halaber agertzen zaigún an perpaus konpletiboak, zeinen konplementatzailea dén justuki "-la", halan ze, euren jatorria ondo izan zitekén honako hau:

Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, hala esan genezake.
Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela esan genezake.
Esan genezake bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.

eta gero sortukó "(e)ze" konpletiboa ere, zein berdin ere dén euskara hutsa (ikus sarrerá titulatzen "ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa")

Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.
Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute.

Diosku Trask-ek an bere "The history of Basque" (1997:115):

Finite adverbial clauses are formed in a variety of ways, but most commonly by adding both one of the complementizers [zein dirén "-(e)la" eta "-(e)n"] and a further suffix or postposition to the verb in the subordinate clause; one or two types additionally take a clause-initial particle, an "if" clauses take the prefix ba- on the finite verb. [Trask,1997:115] 

Hola sor zitezkén:

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non daukagun perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler litekén nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indártu zentzu adverbiala an esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Pausutxo bat baino ez da. Antzera ere, konpletiboetatik erlatiboetara soilik dá beste pausutxo bat, nondik "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo (akaso "zé" idatzita hobe afin hobeki ezberdindu): beste harribitxi bat zek jarraitzen du lantzeke.  

• Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

• "Ece" erlatiboa

• Euskarak sortu ditu bi mota on nexu erlatibo prepositiboak

• Perpaus konsekutiboak: "zenbaitetan, 'non/ezen' bera bakarrik ere" [EGLU]

Bai, hortxe dauzkagu: konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen. [742] [>>>]

azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa

Atzoko sarreran galdetzen zuén Erramun Gerrikagoitia-k:

Zer da acentu acutu zintzilicatzailea eta simplequi indicatzailea?

Hemen mintzatu behar gara burúz "estruktura intonatiboa", edo nóla esaldia, zein dén azken finean unitate intentzional, expresibo, eta (hortaz) intonatibo nagusia (berdin nola ere sintaktiko edo informatiboa: ikus adibidez "Esaldi bakoitzak bere intentzioa" eta "Intentzio bakoitzak beharko luke bere esaldia") deskonposatu ahal den an azpiunitate intentzional, expresibo eta intonatibo txikiagoak, zeinen mugak ez diren beti hain argiak.

Diskursoa azpiunitate intonatibotan deskonposatzean, elementu objetibo bat dirá pausak, esan nahi baitá eten fonikoak, isiluneak, zein, esan bezala, gertatzen dirén arten esaldiak, baina zein orobat gerta daitezkén barnen esaldiak: artén perpausak, artén sintagmak, artén hitzak edota are artén silabak ere, hala nola noiz esaten den:

Hau dá... sas / ki / ba / loi / a

non "saskibalioa" hitza zatitu egin da an 5 azpiunitate foniko, banatuak ga isilunetxoak zeinen helburua den justuki expresiboa. Hitz hiperenfatizatu horren aurrean ere, agertuko litzake beste pausa bat artén "dá" eta "sas", justuki lehenago zein hási erakustaldi expresiboa ("sas / ki / ba / loi / a"). Halako kasuetan, "dá" horren ostean (pausa baino lehen) tipikoki erabiliko litzaké goranzko intonazio bat, hor goian zintzilik bezala geldituko litzakena, zek nahiko luke irágarri intentzioá on segitu esaldia, saiatuz mantentzen atentzioá on entzulea afin ederki jaso dezan informazio rhematikoagoa eta, finean, azken kolpe expresiboa non hiztunak nahi izanen duén biribildu bere mezua ("sas / ki / ba / loi / a"). Nolabait, intonazio hori esaten ari da: jarraitukó.

Gure azentu progresiboa, ordea, ez da zértan izan zintzilikatailea, nola genioen an gure sarrera titulatzen "Horrá  azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia":

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa. [Balbula, 2019]

Beraz, azentu zintzilakatzaileak eskatuko luké zintzilikazioa, bitárten azentu progresiboak ez luke eskatuko zintzilikaziorik (nahiz ametitu zintzilikazioa), baizik soilik indikatukó norantza begiratu.

Hau dá saskibaloia.

zein, nahi izanez gero, eman litekén inolako pausarik gabe, inolako etenik gabe, inolako zintzilikaziorik gabe, baina argi utziz ze parte rhematikoena dá justuki "saskibaloia". [741] [>>>]

Hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzea zurruntasun buruazkena (horretarako zatítuz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bidératzen fluitate burulehena, argiki markátuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provókatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxio agresiboa eta gutxio zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Gure helburutarako, bereziki interesgarria litzaké azentu akutua, zeintaz mintzo ginen an sarrera titúlatzen "Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa":

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-hain-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, ezpada ze soilik markatzen du etorrerá on osagai rhematikoagoak, seinalatuz horrela norántza zuzendu behar den atentzio informatiboa (eta horrekin lotutako guztia).

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjuntzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa aldé ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute norántza progresatzen den informazioa. [Balbula, 2019]

Nolabait esan, azentu akutua litzaké azentu progresiboa, nola genioen an sarrera titúlatzen "Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)":

Gauza da ze azentu akutuak, "progresiboak" deitu ditugunak, tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditz subordinatu erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. [Balbula, 2019]

Azentu akutu ez-derrigor zintzilikatzaileak, baizik sinpleki indikatzaileak (indikatzen dute norabide bululehena eta, hortaz, intonazio-molde burulehena, zein ez den izan behar derrigor zintzilikatzailea). [740] [>>>]

Leúndu arazo buruazkenak vs indíkatu soluzio burulehenak

Bittor Hidalgo-k atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):

Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:

Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):

LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)

Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.

Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" on Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen ziotén soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzakén printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen ziren a ahuldade handiak on hitz-ordena buruazkenak ("Erderismos", 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidátu irakurlea gain zelai ilunak on prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiátu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, esaldiko parte rhematikoena ager litekén bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia on Axular), halan ze batzutan sor liteké anbiguetate sintaktikoa burúz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia on textu bat ezin buruazkenagoa, baizik saiatzea seinalatzen norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan areagotzen dén a efikazia on diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago artén saiátu leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiátu indikatzen norabidea on soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. [739] [>>>]

Burúz azentuak euskaraz

Axular-ek idatzi zuén ondoko esladia an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi litekén erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituagoa.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezké ondo erabilgarriak afin desánbiguatu edo sinpleki lagúndu deskodifikatzen textua arinago. [738] [>>>]

Hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak

Zioén Gilen-ek atzo:

Fidel da Iaincoa ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera.

Kasu horretan, Jainkoa izen mugatua da berez "(izen berezien ezaugarri nagusia dugu hori). Perpaus erlatiboak informazio bat gaineratzen du izen ardatz hartaz, baina ez du informazio horrek haren erreferentzia murrizten, ez mugatzen". (EGLU-V, 200. or.)

Bai, kasu horretan ulertu behar genuké "Iainkoa" nola izen propioa (zein ari den) idéntifikatzen referente posible bakar bat, halan ze perpaus erlatiboa soilik izan liteké explikatiboa. Hor egokia litzaké koma bat artén referentea eta erlatiboa afin hasieratik argiki transmítitu perpaus erlatiboa explikatiboa dela:

Fidel da Iaincoa, ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera.

Horren ondoan, esan genezake honako hau ere:

Fidel da iaincoa ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera.

non ulertuko genuken ze, iainkoen artean, fidel dela justuki hori ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera. Hor izanen litzaké restriktiboa eta egokiena litzaké komarik eza.

Gauza da ze, hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak. [737] [>>>]

Ezin dira galdu aukera erlatibo murriztaileak, baizik garatu

Josu Lavin-ek atzo planteatzen zuén adibide hau :

Haur da discipulu hura ceinec testificatzen baitu gauça hauçaz, eta gauça hauc harc scribatu ditu: eta badaquigu ecen eguiazco dela haren testimoniagea.

discipulu hura ceinec...
= discipulua ceinec...

JOAN 21:24 BHNT
https://bible.com/bible/25/jhn.21.24.BHNT

Bai, hala da baldin ulertzen badugu ze "discipulua" dagó ondo determinatua. Esan nahi baita ze arazoa ez dago an erlatibo murriztailea, baizik an referentea, zeinen izaera determinatua edo indeterminatua ez dateke kontextualki hain argia. Hor, duda egonez gero, akaso erabil liteke azentu determinatzaile bat:

Haur da discipuluá ceinec testificatzen baitu gauça hauçaz, ...

edo artikulu inanbiguo bat:

Haur da a discipulua ceinec testificatzen baitu gauça hauçaz,...

Edonola ere, ezin dira galdu aukera erlatibo murriztaileak, baizik lándu eta garátu. [736] [>>>]

Edozein estruktura buruazken-samarrak izanen dú bere kide burulehen potenteagoa eta efektiboagoa, oro har.

Hauxe da gaztelaniazko versioa, seguruena lehen originala on textua zeinen bukaerako zatia aipatzen genuen atzo:

Antes de que Artikutza se convirtiera en un paraíso verde, fue un infierno minero. Las explotaciones de carbón vegetal y mineral de hierro del lugar arrasaron con la casi totalidad del bosque. Cien años después, la naturaleza ha recuperado aquello que le robaron, devorando los edificios e infraestructuras de la estación de plano inclinado de la línea de ferrocarril minero más larga del Estado.

Euskarazko versioa mintzo zen honela:

Paradisu berde bihurtu aurretik, meatze infernu izan zen Artikutza. Ikatz begetala eta tokiko burdin minerala lortzeko ustiategiek ia oso osorik suntsitu zuten basoa. Ehun urte geroago, lapurtu ziotena berreskuratu du naturak, eta Estatuko meatze trenbide luzeenaren planu inklinatuko geltokiaren eraikinak eta azpiegiturak irentsi ditu.

Ez da komentatu beharrik zé nolako diferentzia funtzional siderala existitzen dén arten bi versioak, nahiz biak finean trasládatu "informazio bera". Konsideratuz soilik azken esaldia, nola eskatzen zigun Txopi-k, Josu Lavin-ek eman zuén hau:

Ehun urthe beranduago, naturac recuperatu du laphurtu ceraucotena eta devoratu ditu eraiquinac eta infrastructurac hen gelthoquia hen plano inclinatua hen ferrocarril minero luceena hen Statua.

zein, oinarrian, nik ere erabili nuen, eta Gilen-ek eman zuén hau:

Ehun urtheren buruan, naturaleçac recrubatu du cer baitceraucoten ebatsi, eta devoratu statione plan inclinatuco honen bastimendu-infrastructurac, statione ceinetaric iragaiten baitcen Statuan cen mina-lanetaco burdimbideric lucéna.

non textua zuzenean eta expresuki gelditu den lotua ki argazkia ("honen") afin determinatu zéin geltokiz ari garen (textua ezin liteke eman solterik, alderantziz zein originala), eta non galdu dén interpretazio murriztailea on originala, zein, ordena burulehen normalizatuan, aisa rekupera litekén sinpleki járriz artikulu definitua ordezta erakusle hori:

Cien años después, la naturaleza ha recuperado aquello que le robaron, devorando los edificios e infraestructuras de la estación de plano inclinado por la que pasaba el ferrocarril minero más largo del Estado.

Azken versio hori báda independentea respektu argazkia (nahiz argazkiak akaso lagunduko zigun ulertzen nolákoak diren geltoki berezi horiek), eta non gorde dén interpretazio murriztailea on originala, apárte irabazi fluitate koherentea. Euskaraz eman genezaké honela (jakina, erabilíz baliabide sintaktiko ez-normalizatuak, zeinen artean gogoratu nahi dugún "hen" aldaera genitiboa, zein batzuetan erabili genuen = "on" genitiboa):

Ehun urte geroago, naturak berreskuratu du horixé zein lapurtu zioten, irentsiz a eraikin eta azpiegiturak hen geltokia hen planu inklinatua nondik pasatzen zén ferrocarril minero luceena hen Estatua.

Baliabide ez-normalizatuak gora-behera, edozein estruktura buruazken-samarrak izanen dú bere kide burulehen potenteagoa eta efektiboagoa, orohar. [735] [>>>]

"...ferrocarril minero luceena hen Statua" amaieran efektistagoa

Planteatzen zuen Txopi-k, atzo, ondorengo esaldia:

Donostiako Udalak zuen atera 2019an urtekari bat non diran azaltzen hiriko hamabi toki magiko ta du ematen informazioa buruz txoko misteriotsu horiek. Abendua dagokio Artikutzari, zein dagoen Goizuetan nahiz ta jabea izan Gipuzkoako hiriburua. Dut eskatzen zuei laguntza ea norbait dan animatzen eskaintzera ba(t) testu alternativo ta geyo ulerkorra:

- Ehun urte geroago, lapurtu ziotena berreskuratu du naturak, eta Estatuko meatze-trenbide luzeenaren planu inklinatuko geltokiaren eraikinak eta azpiegiturak irentsi ditu.

Beraz, suposatzen da ze textu hori egongo litzaké komentatzen argazki handi bat non argiki ikusiko zen hori geltoki konkretu eta berezia zein dagoén an plano inklinatu bat (akaso textuan ez letorke batere txarto azalpentxo bat burúz kontzeptua on geltokia an plano inklinatua).

Bestalde, ondo joango litzake azken proposamena on Josu Lavin (5. komentarioa), non akaso subordina genezake bigarren perpausa respektu lehenengoa, jarriz "devoratuz" (gogoratu sarrera hau burúz "hen" aldaera genitiboa, zein batzuetan erabili genuen = antzekoa nola "on" genitiboa):

Ehun urthe beranduago, naturac recuperatu du laphurtu ceraucotena, devoratuz a eraiquinac eta infrastructurac hen tren-gelthoquia e-plano inclinatua hen ferrocarril minero luceena hen Statua.

Ohartu ze, hor, "ferrocarril minero luceena hen Statua" expresio hori dá, hor amaieran, efektiboagoa zein aurretik emanda, non den deskriptiboagoa. [734] [>>>]

Berdin murriztailea nola erabilgarria

Zioén Gilen-ek atzo:

Horrek esan nahiko luke ezen relativoak hausten duela euskarazko -a artikuluaren determinatu/indeterminatu anbiguotasuna, ezta?

Ez derrigor, zeren, nahiz relatiboak beti egín bere lana, "-a" izan ahal dá anbiguoa, halan ze esanahia aldatuko da segun interpretátu referente determinatua edo indeterminatua. Adibidez:

Ikusi ditut txoriak zein ari ziren txioka.

Hor, "txoriak" hitza interpretatu ahal da nola:

Ikusi ditut txori (indeterminatu) batzuk zein ari ziren txioka ("...he visto pájaros...") 

edo nola balira:

Ikusi ditut txori (determinatu) haiek zein ari ziren txioka ("...he vistos los pájaros...").  

Hori dela-ta euskaraz askoz gehiagotan erabiliko liraké "bat-batzuk" edo "hura-haiek" (edo beste batzuk) afin-eta ondo beréiztu esangura indeterminatua eta determinatua.

Konparaziorako, anbiguetate hori ez da gertatzen noiz erábili numeral bat, non perfektuki ezberdinduko da erabilera determinatua eta indeterminatua:

Ikusi ditut lau txoriak zein ari ziren txioka. (Referente mugatua)

Ikusi ditut lau txori zein ari ziren txioka. (Referente mugagabea)

Edonola ere, kasu guztietan "zein" erlatiboa dá berdin murriztailea nola erabilgarria. [733] [>>>]

Determinatzaile definituek ez dute (inanbiguoki) mugatzen multzo referentziala

Sarrera honetan zehazten genuen nóla "-a" determinatzaile definituaren anbiguitate mugatzaileak lagundu ahal digun ulertzen zergátik euskaraz ez diren hain erraz galtzen erakusle korrelatiboak noiz ailégatú azken fasea on prozesu evolutiboa nondik sortzen dirén erlatibo murriztaileak ti galdetzaileak. Ikus, halako anbiguetateaz, ondorengo pasartea (aterea) ti artikulua titúlatzen Euskal artikulu definitua an Sareko Euskal Gramatika:

Determinatzaile sintagmak eta erreferentzia

Erabilera honetaz aparte [espezie-irakurketa], euskarako DS (Determinatzaile Sintagma) definituak (pluralak eta masa izaeradunak) objektu zuzen posizioan agertzen direnean ez dute (berriro ere) nahitaez multzo zehatz bati erreferentzia egin beharrik, eta (6) adibideak adierazten duen interpretazio esistentziala deitua lortu dezakete (ikus Carlson 1977, besteak beste). Hau da, (8)-ko adibideetan ez dugu goxoki multzo jakin batez ez eta ardo kantitate jakin batez hizketan aritu beharrik.

(8a) Amaiak goxoki-ak jan ditu.
(8b) Izarok ardo-a edan du.

Ohar gaitezen (8)-ko adibideetan DS objektuek ez dezaketela espezie irakurketa deitua lortu. Halere, irakurketa espezifiko definitua bai da posible (8)-ko adibideetako DS objektuentzat, hau da, espainoleko glosak eskeiniko bagenitu (8a) eta (8b) bi modutara interpreta genitzake: (8a) ‘Amaia ha comido caramelos’ edo ‘Amaia ha comido los caramelos’ bezala; eta (8b) ‘Aritz ha bebido vino’ edo ‘Aritz ha bebido el vino’ bezala.

Kasu hauetaz aparte, DS definitu singular batzuek ere jaso dezakete interpretazio esistentzial deitzen duguna, (9)-ko adibidean erakusten dugunez; ikus Rodriguez (2003), Etxeberria (2005, prestatzen) edo Eguren (2006) analisi posibleetarako; ikus Manterola (2006) analisi diakroniko baterako.

(9) Julenek auto-a erosi zuen.

Esaldi hau ere, (8)-eko adibideak bezala, bi modutara interpreta daiteke: irakurketa posible batean, Jonek auto jakin bat erosi du; adibidez, aurreko egunean aipatu zuen autoa: Citroën Bi Zaldiko bat; bigarren irakurketa berriz ‘Julenek auto bat erosi du’ perpausaren gutxi gora beherako pareko bat litzateke non ez dakigun ze autoz ari garen (auto bat-en irakurketa ez-espezifikoaren pareko litzateke, beraz). [Sareko Euskal Gramatika]

Bai, goragoko (8a) eta (8b) bi modutara interpreta genitzake, edota (9) ere (8)-eko adibideak bezala, bi modutara interpreta daiteke, eta justuki anbiguotasun horrek ez luke batere lagunduko afin galdu daitezén, noiz nahiago, erakusle korrelatiboak. [732] [>>>]

EGLU-V (1999:200): "...zenbaitetan perpaus erlatiboek ardatzaren erreferentzia murrizten dute,..."

Galdetzen zuén Josu Lavin-ek hemen:

Çatozte, ikussaçue guiçon-bat ceinec erran baitrauzquit eguin ditudan gauça guciac: ezta haur Christ? [JOAN 4:29 BHNT]

Goico versetean murrizgarria da, ezta?

eta beherago:

Venid, ved a un hombre que me ha dicho todo cuanto he hecho. ¿No es este Cristo?

Euscarazcoa beçala hau ere murrizgarria, nire uste aphalean.

Ados. Izan ere, honela dio Euskaltzaindia-k an bere EGLU-V (1999:200):

2.2.9.3. Perpaus erlatibo arrunten balioa

Oso ezaguna da ondoko hizkuntzetan perpaus erlatiboetan egiten den bereizkuntza: erlatibo murrizgarriak ditugu aide batetik, eta erlatibo ez-murrizgarriak beste aldetik; bestalde erlatibo murrizgarrietan zenbait mugagarri dira, eta besteak ez.

Bereizketa hauen oinarrian ideia hau da: zenbaitetan perpaus erlatiboek ardatzaren erreferentzia murrizten dute, besteetan ez; lehen kasuan, batzuetan erreferentzia hori, murriztu ez ezik, mugatu edo bereizi ere egiten dute, eta beste batzuetan, ez: edo sintagmaren erreferentzia ez delako mugatua, edo mugaketa hori berezkoa delako, esan nahi baita ez erlatiboaren bidez lortua. [EGLU-V, 1999:200]

Goragoko adibide hori dá murrizgarri, murriztaile, restriktibo edo espezifikatiboa, zeren dú espezifikatzen, eta hala murrizten, referentzia erlatiboa: ikusi behar dena ez da edozein gizon, baizik gizon espezifikoago bat:

"...guiçon-bat ceinec erran baitrauzquit eguin ditudan gauça guciac"

edo

"...un hombre que me ha dicho todo cuanto he hecho"

Restriktiboa, beraz. [731] [>>>]