Arrazoia dá ze, arau garziarrean, SVO ordenako S hori interpretatu behar dá nola foku enfatikoa

Josu Lavin-ek zioén atzo:

Stylo altubianoan

Nic liburua iracurri dut

eta

Nic iracurri dut liburua

differentac dirade. [Josu Lavin]

Bai, eredu altubiarrean bi horiek dirá pragmatikoki diferenteak. antzera nola dirén pragmatikoki diferenteak azpi egungo arau orokor garziarra, zein dén gauzatzen an (ia) dena:

• textuliburuak (irakaskuntza osoa, EHU barne)
  
• komunikabideak (Berria, EITB)
  
• itzulpengintza (liburuak, bikoizketa)
  
• administrazioa (IVAP)
• ...
  

Izan ere, Garziaren araupean:

Nik irakurri dut liburua.

dá ordena markatua zek exigitzen du galdegai bat an "NIK":

NÍK irakurri dut liburua.

Puntu hori lotzen da kin komentario bat zein Erramun Gerricagoitiak egín hemen:

... ulertzen dut orain zergatic Berria eguncariac sarri (behintzat lantzean behin sarrixco) darabilen OVS structura syntacticoa zeinean doazen elkarren ondoan S subjectua eta V verbua.

Baina, eta hontara noa, ze sentitzen dudanetic, Berriac dauca ki SVO structurea amodio eta batez ere atchiquimendu lar ttipia, nahizta hemen ere -SVO- doazen elkarren ondoan S eta V.

Arrazoia dá ze, arau garziarrean, SVO ordenako S hori interpretatu behar dá nola foku enfatikoa. Eredu horretan, adibidez, "Nik erosi dut liburua" ezin liteke izan erántzuna ki:

Zér erosi duzu zuk, liburua ala diskoa?

Ba, nik erosi dút ... LIBURUA.

Izan ere, Garziaren legean galdegaia ezin da kokatu an bukaera e esaldia (ikus "Juan Garziaren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina"):

Behinda, aurreko sarreran, Juan Garziak berak erákutsí nolako ondorio onak segi litezken baldin, galdegai-legea ahaztuta, askatasunez erabiliko bagenitu galdegai postverbalak (eta, jakina, preverbalak ere), galdera da: zergátik erabili beharko genuke eredu sintaktiko bat zek anputatzen duén aukera aberasgarri eta potente hori (ezen ez gogaikarri)? Zergátik autolesionatu horrela? Zer dela-ta halako pobrezia sintaktiko-komunikatibo antzu bezain autoinposatua?

Ikus Juan Garziaren hitzetan bere ereduaren ezintasun autoinposatu hori [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214]: 

Esan beharra dago, aurrekoaren hizpidetik, lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan. [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214 (nabarmendu gorriak nireak)]

Beraz, Juan Garziak diosku ze galdegai-enfasia ezin dugu hor kokatu (baieztapenezko esaldietan).

Lastimagarria dela hori? Ez, lastimagarria da hori-eredua zek inpósatu halako ezintasun nabarmenki pobretzaile hori, hala nola filosofia sintaktikoá nondik den elikatzen eredu sintaktiko kaltegarri hori, zein baita, konprobatzen denez, adibide ezin hobea on ezintasuna, ekinez-egina.

Eta, ondorioz (ikus "Juan Garzia: "...aditzaurreko galdegai gogaikarriok, ..."):

Juan Garziak dio an bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (2014):

Azkenean, (...), galdegai-enfasi guztiak amaieran emango bagenitu, oso ondo etorriko litzaieke hori (esperientziaz diotsuet) muntaia elebidunak egiten dituzten antzezleei, erdarazko eta euskarazko esaldi guztiek intonazio-soslai bera bailukete, eta hor amaituko bailirateke orain arteko euskarazko aditzaurreko galdegai gogaikarriok, ... [Juan Garzia, 2014:41-42]

Beraz, esperientziaz diosku Juan Garziak eze, antzerki-muntaia elebidunetan (non ezin evitatu konparazioak), gogaikarri gertatzen direla aditzaurreko galdegaiak respektu aditzostekoak, eta ez alderantziz. Zer esanik ez, horrek berekin ekarriko du euskarazko muntaiaren eraginkortasun konparatibo apalagoa. Eta zergatia, azken zergatia, izanen da linguistiko estrukturala.

Jakina, diferentzia (muga, arazo konparatibo) horiek berdin ere agertuko dira an bikoizketá on pelikulak edota an beste edozein manifestazio linguistiko non exigentzia informatiboa edo expresiboa dén minimoki handia. Zenbat eta komunikatiboki exigenteagoa izan manifestazio linguistiko bat, hainbat beharrezkoagoa izanen da koherentzia sintaktiko-interpretatiboa afin lortu eraginkortasun handiagoa.

Azken buruan, gauza da ze galdegai postverbalak (berdin nola, oro har, sintaxi burulehen osoa) dirá sintaktiko-intepretatiboki koherenteagoak ze euren kide preverbalak. Eta, askotan arrazoitu dugunez, koherentzia sintaktiko-interpretatibo horrek berekin ekartzen du hala argitasun-erraztasun informatiboa (potentzia informatibo gehiago), nola aukera expresibo moldagarriagoa (errazten dituelarik expresio molde ñabartuagoak eta neutralagoak ere).

Eskerrak-ze, 2011tik aurrera, arau biziki pobretzaile hori jada ez dabil. [>>>]

Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei geneioke Garziaren legea

Irakurria dugunez (ikus hemen):

                            ...

                             ...

2010ean (gure master-lanean) jasotzen genuenez, oraingo galdegai-legea (esan nahi baita aplikatu ohi dena) ez litzake justuki horrela, zeren onartzen da SOV kin O neutroa (ez hanpatua), baina hori soilik gerta daiteke an ordena kanonikoa edo neutroa, zein, arau horretan, soilik dateke SOV. Horrela, O neutroa bada, soilik eman ahalko da azpi SOV estruktura, non O egon beharko da justuki aurré aditza, eta orobat emana an ber intonazio-unitatea zein aditza, nahiz kasu horretan kin azentu neutroa (hortxe diferentzia).

Halako esaldietan, diferéntzia bakarra kin Altube dá ze Altuberen galdegaia (beti ere hanpatua), orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Esan nahi baita ze, hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau, zeini akaso hobeki dei geneioke Garziaren legea (ikus "Juan Garziaren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina"). [>>>]

Nóla deskribatzen genuén euskararen SOV fokuen araua an 2010 (jarráiki Elordieta, 2001)

Aurreko egunetan mintzatu gara gain foku estua eta foku zabala, hala nola-ere gain euren gauzapen prosodikoak: azentu kontrastibo-enfatikoa vs azentu neutroa. Jarraian jasoko dut nóla deskribatzen genuen euskararen foku-arau estandarra an 2010 noiz aurkeztu genuen gure lana titulatzen:

"Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak" (Master-lana, EHU, 2010:21-22)

Justuki honela (klikatu gain irudia arrén ikusi handiago):

Matiza dezagun puntu hori. Horixe zen guk oinarritzat hartutako araua (ikus daiteke an Elordieta-ren tesia: "Verb movement and constituent premutation in Basque", 2001), baina ez justuki Euskaltzaindiaren araua zeren esan behar dugu ze Euskaltzaindia-k ez zuen (eta ez du) ametitzen "objetu mailako foku neutroa", zein, bere arau estandarrean, beti izan beharko litzakén hanpatua (galdegaia), nahizta arau hori jada ez existitu: 'Euskaltzaindia (2011): "... ordena honetan ere esan eta idatz daiteke galdegaia (enfatikoa):  Patxik edan dú esnéa."'.

Gure lan horretan, bestalde, saiatzen ginen zehazten eta erakusten ze euskara estandar mintzatu landuan (hitzaldietakoa), zein konsidera liteke hizkera berri bat, hizkera landua (edo gutxienez registro berri bat, registro landua), normaltasun osoz ematen dirá aditz osteko foku jarraituak (alegia, SVO non ez den pausarik tarten aditza eta foku estua), eta baita SVO ordena neutroa ere, aukeran jarraitua (ikus sarréra titulatzen "Hizkera berri bat, hizkera landua"). 

Idatziz, ordea, (ia) dena agertzen da betéz goragoko arau estandarra (irakaskuntza, komunikabideak, itzulpengintza. administrazioa, ...). [>>>]

Eta gero daukagú foku zabala edo neutroa (kin azentu neutroa, nuklearra)

Atzokoan genioén ze ...

... galdegaia edo foku enfatikoa (azentu enfatikoa, bereziki markatua, ez azentu nuklear soila, ez azentu neutroa) dá ber gauza zein foku estua.  

Gaurkoan gogoratu nahi dugu ze, horrez gainera, daukagú foku zabala edo neutroa, zein den ematen kin azentu neutroa, eta zeinen hedadura interpretatu ahal den nola:

I. Esaldi osokoa.

II. Predikatu mailakoa.

III. Objetu mailakoa.

Puntu horretaz, gogora daigun ondoko sarrera:

Ikus daigun ondorengo textua ganik Arantzazu Elordieta gain definizioa on ordena neutroa edo ez-markatua (an bere doktore-tesia titulatzén "Verb movement and constituent premutation in Basque", 2001:130-131): 

..., Cinque proposes a universal sentence stress rule which will apply in every language provided that we know what the direction of recursion is in a language, and by using the concept of "most embeddedness". Cinque's algorithm may be informally formulated as follows:

The main stress of a sentence falls on the most embedded element on the recursive side of the tree.

... This, in a head-initial language (VO), the complement will count as most embedded in a SVO order, since the complement is selected by the verb. Likewise, in a V-final language, the most embedded element in SOV order will also be the complement, as the language is left-branching. As a result, in both types of languages the complement receives the main sentence stress, as is conformed by the followwing data from Spanish (VO) and Basque (OV) (the words in bold face indicate the constituent bearing neutral stress):

(29a) Hoy los niños han cantado dos canciones nuevas.

(29b) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

The main sentence stress borne on the direct object in both sentences in (29) is tipically found in sentences occurring in the neutral order. As is well kwoun, neutral order is pronounced whith a neutral focus intonation (which we may now identify as main stress),...

(29b) represents the unmarked or neutral word order for the constituents of a simple transitive clause in Basque, SOV.

[Oinoharra ganik Arantzazu Elordieta: Keep in mind that I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence.]

(29b) has an interpretation according to which the entire sentence can be viewed as the focus phrase. But, in addition (29b) can also have two further interpretations, according to which only the VP abesti berri bi abestu 'sing two songs' represents the new information of the sentence, and a third reading, in which only the object phrase abesti berri bi 'two new songs' is interpreted as the information focus of the sentence. The three readings are given below (the intended focused constituent in each reading is marked in italics):

(30) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

I. "Today the children sang two new songs" 

II. "Today the children sang two new songs" 

III. "Today the children sang two new songs"  

In fact, the paradigm illustrated in (30) is the typical pattern observed in 'wide focus' utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents in a sentence can be interpreted as focus. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

Azpimarratu ze hor mintzo da gain azentu neutroa, ez-markatua, zein, ordena neutroan, interpreta liteken nola:

I. Esaldi osoko foku neutroa.

II. Predikatu mailako foku neutroa.

III. Objetu mailako foku neutroa.

eta baita orobat ze:

I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

hala nola, azkenik, ze Cinque-k aldarrikatzen dú bere azentu-araua nola universala.

Hortxe dugu foku zabala, neutroa, zein baitare interpretatu ahal da nola objetu mailakoa, nahiz ez izan bereziki markatua. [>>>]

Galdegaia edo foku enfatikoa dá ber gauza zein foku estua

Atzokoan gogoratzen genuen ze ...

... ordena honetan ere esan eta idatz daiteke galdegaia (enfatikoa):

Patxik edan dú esnéa.

Argi utzi nahi genuke ze galdegaia edo foku enfatikoa (azentu enfatikoa, bereziki markatua, ez azentu nuklear soila, ez azentu neutroa) dá ber gauza zein foku estua. Guk orriotan behin baino gehiagotan deitu diogu foku estua, adibidez an ondorengo pasartea zein gogoratu  nahi genuke, eta non agertzen baita aipu guztiz kezkagarri bat aterea ti Euskara Batuaren Eskuliburua (2018:257):

Izan ere, hiztunak soilik hautatu ahalko du (ia) libreki bere estruktura intonatibo-expresiboa noiz erabilí sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-ireki bat, non ia hitz bakoizean egin liteké pausa koherente bat (edo ez). Sintaxi regresibo-buruazkenetan, ordea, estruktura intonatiboa (IUak eta intonazio osoa) guztiz agertzen zaigu baldintzaturik, kantitatean eta kalitatean.

Har daigun adibide sinple bat: konpara daigun nóla gauzatzen diren intonatiboki galdegai preverbalak eta posverbalak. Horretaz mintzatu ginen hemen:

..., aditz aurreko foku estuek eskatzen duté intonazio enfatiko berezia eta segituan (pausa gabe) aditza ematea, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea).

Diosku Euskara batuaren eskuliburuak (2018) an bere orrialde 257:

Galdegaia iruzkinaren barruan enfasi berezia hartzen duen osagaia da. Aditzaren ezkerrean doa beti —aditza bera galdegai ez bada, behintzat—, eta harekin batera ahoskatu behar da, bien artean inolako etenik gabe, intonazio-unitate berean (azpimarrak adierazten du hori adibideetan). Perpausean ezkutuan —baina hiztunaren buruan presente— legokeen galdera bati erantzuten bezala jokatzen du galdegaiak. Etxe horretan, Maddi bizi da. Atzo, zer egin zenuen? Goizean, lantokian, biltzar luze eta kalapitatsua izan zuten.

[Ikus ere, arnasa hartzearren, Euskaltzaindiaren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa"]

Baina, oso diferenteki, galdegai posverbalak ez dira eman behar an ber unitate intonatiboa zein aditza: sar daitezke inkluso aposizioak edo beste sintagma ez aposatuak arten aditz bat eta bere galdegai posverbala, zein, erosotasunez, kokatzen ahal da an bukaera e esaldia. Gauza da ze galdegai posverbaletan ez dago presio komunikatiborik (euren posizioa koherentea da bai sintaktikoki, bai interpretatiboki, eta baita intonazionalki-expresiboki ere: ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Genioén (berriro hemen):

... ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den. Ikus an EGLU I (1987:35):

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea 
Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo pausagabe.

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak.

Eta bide beretik, zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak, kantitatean eta kalitatean.

Bai, Euskara Batuaren Eskuliburuko goragoko pasarte hori (2018:257), guztiz kezkagarria. [>>>]

Euskaltzaindia (2011): "... ordena honetan ere esan eta idatz daiteke galdegaia (enfatikoa): Patxik edan dú esnéa."

Genuen amaitzen atzoko sarrera esánez ze:

Edonola ere, argi utzi behar da ze, teorian bederen, galdegai-legea ez da existitzen, halan-ze normaltasunez erabili ahal dirá galdegai postverbalak (ikus "Euskararentzako akaso libururik inportanteena").

Bai, euskararentzako akaso libururik inportanteena dá:

"Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa" (Euskaltzaindia - Jagon Saila - Corpus Batzordea, 2011)

nondik gogoratuko ditugún, adibidez, honako pasarte hauek:

                            ...

                             ...

Bai, ...

... ordena honetan ere esan eta idatz daiteke galdegaia (enfatikoa):

Patxik edan dú esnéa.

Hórixe baietz! eta, bide batez: Zorionak Euskaltzaindia! (ikus "Euskaltzaindiak hor erabat asmatu du eta indar guztiekin txalotu behar zaio") [>>>]

Edonola ere, argi utzi behar da ze, teorian bederen, galdegai-legea ez da existitzen, halan-ze normaltasunez erabili ahal dirá galdegai postverbalak

Herenegun idatzi genuelarik a sarrera titúlatzen "Gain progresio informatibo graduala, hásiz ti informazio thematikoena (tipikoki sujetua) eta bukátuz an rhematikoena (tipikoki an osagarriak)", gaur gogoratu nahi genuke beste sarrera bat ("Progresio informatibo moldagarria vs galdegai nabarmen zurruna") non mintzo ginen gain oposizioa tarten ordena progresiboa eta galdegai-legea, eta non orobat mintzo ginen gain ordena sujetuazkena:

Genioen an aurreko sarrera eze, oro har, ordena diskursibo orekatu-potentean, kezka ez da izaten nabarmenki markatzeá esaldiko sintagma bat gáin beste guztiak, baizik ondo islatzea nóla doan progresatzen informazioa an modu jarraitu, koherente eta ahaltsua, esan nahi baita an klave progresiboa.

Eta hor, aditzak jokatzen du paper transizional zentral bat, estrukturalki ondo markatuz non hasten den esaldiaren rhema (oro har, informazio berria, normalean predikatua baita), eta interpretatiboki ondo prestatuz deskodifikazio egokia e informazio posverbala... zein den mezuaren helburua.

Marko orokor horretan, euskararen galdegai-legeak ez du lekurik, zeren oztopatzen baitu progresio informatibo jarraitua, irekia, potentea, arina... eta, finean, expresiboa.

Juan Garzia, ordea, ez da agertzen bereziki kezkaturik zatio progresio diskursibo jarraitu-potentea, zein naturalki amaituko da an mezuko parte rhematikoena, xehetuena, ezustekoena... Ez, bere ereduko kezka dá denok zurrunki erabiltzea sintagma ondo nabarmendu bat (berdin zaio galdegai faltsua izan ala ez izan), zein kokatu beharko baita justuki aurré aditza. Eta, bestalde, nola aditz hori ez den aldendu beharko ti subjektua, akaso subjektu hori pasatu beharko da atzé aditza, hala utziz galdegaia non-eta esaldi-hasieran (edo aski hasieran), justuki hortxe non espero izaten dugun esaldiko parte thematikoena, eta ez rhematikoena.

Holakoxea da kodea zein Juan Garziak defenditu, oro har kode estua, zurruna, ahalgabea eta ahalgabetzailea, zein den oztopo handia ki landu bai progresio informatiboa eta baita moldagarritasun expresiboa ere.

Edonola ere, argi utzi behar da ze, teorian bederen, galdegai-legea ez da existitzen, halan-ze normaltasunez erabili ahal dirá galdegai postverbalak (ikus "Euskararentzako akaso libururik inportanteena"). [>>>]

Firbas (1971): "I also believe to be right in assuming that this conclusion is quite in harmony with the character of human apprehension."

Atzo ikusten genuen nóla Firbas (1971) zúen planteatzen bere konklusioa gain esaldiko informazioaren antolamendu orokor efizienteena (azpi baldintza orokorrak), zeintan karga komunikatiboa joango litzaken agertzen progresiboki, ondo prestatuz bukaera bat non emanen zén informazio rhematikoena, ezustekoena, xeheena. Gaur azpimarratu nahi genuke ze Firbas ari da mintzatzen gain prozesamendua noiz dioén:

I also believe to be right in assuming that this conclusion is quite in harmony with the character of human apprehension. [Firbas, 1971:138]

Bai, in harmony with the character of human apprehension azpi baldintza orokorrak. [>>>]

Gain progresio informatibo graduala, hásiz ti informazio thematikoena (tipikoki sujetua) eta bukátuz an rhematikoena (tipikoki an osagarriak)

Genioen herenegun ze esango genuen zerbait gehiago gain Firbas-en teoria funtzionala, eta hor doá ondorengo aipua ti bere artikulua titúlatzen "On the concept of communicative dynamism in the theory of functional sentence perspective" (1971):

Sentence linearity is an indisputable fact. It makes the speaker/writer arrange the linguistic elements in a linear sequence, in a line, and develop the discourse step by step. I believe to be right in assuming that the most natural way of such gradual development is to begin at the beginning and proceed in steady progression, by degrees, towards the fulfilment of the communicative purpose of the discourse. If this assumption is correct, then a sequence showing a gradual rise in degrees of CD (i.e. starting with the lowest degree and gradually passing on to the highest degree) can be regarded as displaying the basic distribution of CD. [Firbas, 1971:138]

Hori da Firbas-en planteaméndu orokorra: informazioa joango litzake progrésatzen gradualki, hásiz ti informazio thematikoena (tipikoki sujetua) eta bukátuz an parte rhematikoena (tipikoki an osagarriak). [>>>]

Euskaran bertan ere, esaldi negatiboetan (SVO baitira) aditz laguntzailea kokatzen da aurré aditz semantikoa

Genioen hemen ze SOV sintaxietan aditz laguntzailea kokatu ohi da atzé bere aditz sematikoa, bitárten SVO sintaxietan, gehien-gehienetan, aditz laguntzailea kokatu ohi da aurré aditz semantikoa, eta gogoratzen genituen Greenberg-en datu hauek (1963):

Universal 16: In languages with dominant order VSO, an inflected auxiliary always precedes the main verb. In languages with dominant order SOV, an inflected auxiliary always follows the main verb. [Greenberg, 1963]

Akaso gaineratu beharko litzake ze, noiz ordena nagusia izán SVO (II motakoa), aditz laguntzailea ia beti kokatzen da aurré bere aditz semantikoa.

Gauza da ze Greenberg-en laginean euskara dá 8 SOV hizkuntza horietako bat non auxiliary follows verb, eta azpimarratu nahi genuke ze, euskaran bertan ere, esaldi negatiboetan (SVO baitira), aditz laguntzailea kokatzen da aurré aditz semantikoa. Ikus ondorengo aipua ti EGLU-I (1991):

Bai, euskaran ere existitzen da "aditz laguntzailea - aditz semantikoa" ordena neutroa an esaldi negatiboak. [>>>]

Argituz nóla gauzatu litezken atzoko TME horiek: "They [TME-ak] can be realized by a verbal auxiliary and/or a bound morpheme and/or a submorphemic feature" (Firbas, 1982)

Atzoko tituluan (zein zén "Firbas (1982): the TMEs [gure kasuan, aditz laguntzailea] ... are transitional as well, but carrying the lowest degree of CD [alegia, Communicative Dynamism, edo rhematikotasuna] within transition, ..." ) agertzen zirén sigla hauek: TME, zeinen esanahia, nola genioen, zén Temporal and Modal Exponents (TME). Hona hemen Firbas-en (1982) ohar bat azálduz nóla halako exponenteak gauzatu litezkén an aditz laguntzaile solte bat, edo morfologikoki barné aditz semantikoa:

They [TME-ak] can  be realized by a verbal auxiliary and/or a bound morpheme and/or a submorphemic feature (cf. he HAS called, they rUn, they rAn). The term "temporal and modal exponents" has been introduced by Trnka (1932:58) [Firbas, 1982]

Atzoko sarreran referitzen ginen ki kasua non TME horiek (edo horien parte bat) biltzen diren an aditz laguntzaile bat, halan ze, genioenez, holakoetan, aditz laguntzaile horrek aportatuko luké gradu baxuena on dinamismo komunikatiboa (CD) barné aditza:

Hori guztia bát dator kin teoriá on dinamismo komunikatiboa ganik Firbas (an "Has every sentence a theme and a rheme?", 1982), nok konsideratzen zuen ze aditz laguntzaileko Temporal and Modal Exponents (TME) (orohar) aportatzen dutén...

... the lowest degree of CD [alegia, Communicative Dynamism, edo gradua on rhematikotasuna] within transition, ... [Firbas, 1982] 

non gogoratu behar dugu ze transizioa dá aditza (ikus sarrera hau):

Hortaz, Firbas-en teoria funtzionalaren arabera, orokorki aditz laguntzailea kokatu beharko litzake aurré aditz semantikoa, non bilduko litzaké transizioko karga rhematiko altuena.

Bihar (edo etzi) zerbait gehiago esan nahi genuke gain Firbas-en teoria funtzionala. [>>>]

Firbas (1982): "the TMEs [gure kasuan, aditz laguntzailea] ... are transitional as well, but carrying the lowest degree of CD [alegia, Communicative Dynamism, edo rhematikotasuna] within transition, ..."

Atzokoan genun gogoratzen 16. universala on Greenberg (1963):

Universal 16: In languages with dominant order VSO, an inflected auxiliary always precedes the main verb. In languages with dominant order SOV, an inflected auxiliary always follows the main verb. [Greenberg, 1963]

Akaso gaineratu beharko litzake ze, noiz ordena nagusia izán SVO (II motakoa), aditz laguntzailea ia beti kokatzen da aurré bere aditz semantikoa.

sostengatuz herenegungo ideia ezen ...

... aditz semantikoa lotu ohi da kin objetua [...] hola lórtuz hurrenkera semantikoki jarraikiagoa.

Hori guztia bát dator kin teoriá on dinamismo komunikatiboa ganik Firbas (an "Has every sentence a theme and a rheme?", 1982), nok konsideratzen zuen ze aditz laguntzaileko Temporal and Modal Exponents (TME) (orohar) aportatzen dutén...

... the lowest degree of CD [alegia, Communicative Dynamism, edo gradua on rhematikotasuna] within transition, ... [Firbas, 1982]

non gogoratu behar dugu ze transizioa dá aditza (ikus sarrera hau):

Hortaz, Firbas-en teoria funtzionalaren arabera, orokorki aditz laguntzailea kokatu beharko litzake aurré aditz semantikoa, non bilduko litzaké transizioko karga rhematiko altuena. [1510] [>>>]

Greenberg (1963): "In languages with dominant order VSO, an inflected auxiliary always precedes the main verb. In languages with dominant order SOV, an inflected auxiliary always follows the main verb."

 Atzokoan genioen ze ...

... OV ordenan aditz semantikoa agertu ohi da justuki ondorenda objetua (eta, hortaz, lehenda aditz laguntzailea):

objetua + aditz semantikoa + aditz laguntzailea  (poltsa ekarri du)

bitárten VO ordenan berriz, aditz semantikoa agertu ohi da justuki lehenago zein bere objetua (eta hortaz, ondorenda bere laguntzailea):

aditz laguntzailea + aditz semantikoa + objetua  (du ekarri poltsa)

hola lórtuz hurrenkera semantikoki jarraikiagoa. 

eta amaitzen genuen esánez ze gaur aipatuko genuen Greenberg-en (1963) 16. universal linguistikoa, non autoreak zioén hau:

Universal 16: In languages with dominant order VSO, an inflected auxiliary always precedes the main verb. In languages with dominant order SOV, an inflected auxiliary always follows the main verb. [Greenberg, 1963]

Akaso gaineratu beharko litzake ze, noiz ordena nagusia izán SVO (II motakoa), aditz laguntzailea ia beti kokatzen da aurré bere aditz semantikoa. [>>>]

[objetua + aditz semantikoa + aditz laguntzailea] (poltsa ekarri du) versus [aditz laguntzailea + aditz semantikoa + objetua] (du ekarri poltsa)

Atzoko sarrera amaitzen genuen emánez ondoko esaldia::

Parisek kenduko ditu homosexualen baldintzak ki eman odola

zeinen hasieraz Txopi zúen planteatzen honako galdera:

Parisek ditu kenduko...

Ez al da hobe? 

Dudagabe oso galdera interesgarria, zeinen erantzun orokorra izan behar dén baiezkoa. 

Izan ere, halako aditz-forma konposatuetan daukagu alde batetik aditz semantiko bat (erámanez aditz-formaren eduki semantikoa), eta bestetik aditz laguntzaile bat (zein den konkordatzen an persona eta numeroa kin sujetua), eta gauza da ze aditz semantikoa lotu ohi da kin objetua, halan ze OV ordenan aditz semantikoa agertu ohi da justuki ondorenda objetua (eta, hortaz, lehenda aditz laguntzailea):

objetua + aditz semantikoa + aditz laguntzailea  (poltsa ekarri du)

bitárten VO ordenan berriz, aditz semantikoa agertu ohi da justuki lehenago zein bere objetua (eta hortaz, ondorenda bere laguntzailea):

aditz laguntzailea + aditz semantikoa + objetua  (du ekarri poltsa)

hola lórtuz hurrenkera semantikoki jarraikiagoa. 

Justuki horretaz aritu zen Greenberg (1963) an bere 16. universal linguistikoa, zeintaz saiatuko garen mintzatzen bihar. [>>>]

Ibon Sarasola (2016): "... areago tartean aditza kokatzeak arazoa konpontzen duenean, neurri batean bederen:..."

Duela egun gutxi gogoratu dugu honako aipua ga Ibon Sarasola ("Bitakora kaiera", 2016) referitua ki kasuak non elkartzen diren bi sujetu aktibo an hasiera e esaldia:

Bi nork sintagma elkarren ondoan jartzea -gizon batek jaunak- ez da inoiz izango esaldi bat hasteko modu ona; agramatikala izan beharko luke; areago tartean aditza kokatzeak arazoa konpontzen duenean, neurri batean bederen:...[Sarasola 2016:133-134]

Gure kasuan, nóla geldituko litzake lehengo eguneko titular hori?

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

zeinen jatorria dén ondoko esaldi kanonikoa:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu 

Ba, azken horretatik abiatuta, eta kokátuz aditz nagusia tartén bi sujetu aktiboak, esaldia geldituko litzake hoenla:

Parisek kenduko ditu homosexualek odola emateko baldintzak 

zeintan egin geinken ondorengo ukituak ere:

Parisek kenduko ditu homosexualen baldintzak odola emateko

eta zeintan "baldintzak" eta "odola" elkarrekin ez agertzeko, eman geinkén honako hau: 

Parisek kenduko ditu homosexualen baldintzak ki eman odola 

Baina, ai!, arazoa litzake ze irakurleak pentsa leike ze "Parisek" dá galdegaia! (ez da esan beharrik ze aplíkatuz berriki finkatutako legea on galdegaia). [>>>]

Eta hori dena, zértako? Zerta ez hautsi ustezko legea on galdegaia, zein ez den inoiz izan legeago zein... orain

Genioen atzo: 

Atzo ikusten genuen nóla nahizik evitatu titular hau:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu  

zén ematen beste hau:

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

non sujetu aktibo thematikoa ("Parisek") pasatu da ki azken posizioa, bitarten objetu rhematikoa, zein den galdegaia, orain gelditu da an aurreneko posizioa aurré aditza. Hortaz, ikusten dugu ze emandako titular hori hasten da kin informazio rhematiko luzeska bat (15 silaba), jarraitzen da kin aditz orobat rhematikoa (5 silaba) eta amaitzen kin sujetu thematiko bat zein ezin den eliditu (ezta atzeratu) zatio izan fundamentala ki interpretatu fokua an baldintza egokiak (3 silaba).  

Orduan, zergátik egiten da desproposito informatibo-pragmatiko hori? Zertáko? Ba, ez gehiago eta ez gutxiago ze gordétzeko ustezko legea e galdegaia, zein ez den inoiz izan legeago zein ... orain.

Honetaz mintzo ginen an:

• Bueltaka kin "mahomarena" eta sujetu-segidak: OVSren arazo gehigarri bat

Aurreko sarreran aipatu dugú egunkariko titular bat non erabiltzen den OVS ordena (eta ez SVO) ordezta SOV (izanki O galdegai luzea) afin:

1. bete dadín ustezko galdegai-legea (SVO ordenak ez zuen beteko ustezko lege hori),
2. ez daitezén urrundu S eta V (an SOV non O galdegaia dén luzea),
3. ez dadín gertatu subjektu-segida bat (an SOV ordena).

Hemen, blog honetan, askotan mintzatu gará burúz ustezko galdegai legea, eta harek dakartzan desegokitasun funtzional konparatibo severoak (adibidez ⇶ Galdegaia, totem ustela).

Era berean, behin baino gehiagotan mintzatu gara burúz hori-operazio sintaktikoa non, abiatuz tikan SOV ordena, subjektua (S) eramanen baita justuki atzé bere aditza (V) afin evitatu ze S eta V bata bestetik urrun egon daitezén an SOV ordena non O galdegaia dén aski luzea (adibidez ⇶ Mahomarena).

Sujetuen segidak ere tratatu ditugu (adibidez ⇶ Atzera goaz?), adieraziz eta erakutsiz nóla kasu horietan ere askoz funtzionalagoa baita SVO ezi SOV edo OSV. Baina nola, dirudienez, oso jende gutxiri interesatzen zaio arazoa on funtzionalitate linguistikoa (esan nahi dut serioski interesatu) jarraitzen dugu sufritzen hori zein deitu genezakén tiraniá on galdegaia, non edozein aitzakia da ona afin galdegaiak inposa dezán bere poderioa, nahiz izan poderio ustela.

Bai, galdegaia kokátzea justuki aurré aditza ez da inoiz izan legeago zein... orain. [>>>]

Desoreka informatibo-pragmatikoa

Atzo ikusten genuen nóla nahizik evitatu titular hau:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu  

zén ematen beste hau:

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

non sujetu aktibo thematikoa ("Parisek") pasatu da ki azken posizioa, bitárten objetu rhematikoa, zein den galdegaia, orain gelditu da an aurreneko posizioa aurré aditza. Hortaz, ikusten dugu ze emandako titular hori hasten da kin informazio rhematiko luzeska bat (15 silaba), jarraitzen da kin aditz orobat rhematikoa (5 silaba) eta amaitzen kin sujetu thematiko bat zein ezin den eliditu (ezta atzeratu) zatio izan fundamentala ki interpretatu fokua an baldintza egokiak (3 silaba).  

Gaur nabarmendu nahi genuke estruktura horren arazo informatibo-pragmatikoa (referitzen baita ki informazio-estruktura: thema-rhema). Gauza da ze, noiz hasi irakurtzen titular hori, ez dagiku ze ari gara kin esaldiko informazio rhematikoena (fokua edo galdegaia), eta beraz, hasiko gara irakurtzen informazio hori nola balitz informazio thematikoa zek prestatzen du bidea ki segituan hasi jasotzen informazio relevanteena on mezua. 

Hori dá desoreka informatibo-interpretatiboa, edo desoreka informatibo-pragmatikoa (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Izan ere, soilik aditzaren laguntzaileak anuntziatuko digu ze bere aurreko informazio guztia zén mezuaren muina, parte rhematikoena, eta hori gertatuko da behin informazio hori jada irakurrita daukagun, eta hortaz noiz jada interpretatua dugun an baldintza inefizienteak, ondo hobagarriak.

Horrek eramaten du irakurlea dara (dra, draino ...) reanalisi informatibo-pragmatiko bat, zein batzen da kin reanalisi sintaktikoa, sortuz titular eta, orohar, esaldi ondo inefizienteak. [>>>]

Ibon Sarasola (2016): "... agramatikala izan beharko luke ..."

Nóla geldituko litzake atzoko esaldia, hots...

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

... an SOV ordena kanonikoa? Honela:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu 

non esaldia hasten da kin bi sujetu aktibo. Eta atzokoan ere irakurtzen genuen Ibon Sarasola-ren aipu bat (ti bere "Bitakora kaiera", 2016) referitua ki kasuak non elkartzen diren bi sujetu aktibo an hasiera on esaldia:

Bi nork sintagma elkarren ondoan jartzea -gizon batek jaunak- ez da inoiz izango esaldi bat hasteko modu ona; agramatikala izan beharko luke; areago tartean aditza kokatzeak arazoa konpontzen duenean, neurri batean bederen:...[Sarasola 2016:133-134]

Izan ere, goragoko kasuan ez da gertatzen soilik ze objetu rhematikoa dá luzea (15 silaba, eta gogora gaitezen ze sujetua ez da aldendu behar ti aditza), baizik ze, gainera, objetua hasten da kin sujetu aktibo bat zek jarraitzen dio ki sujetu aktibo nagusia, sortuz, hasieratik, arazoak an prozesamendu egokia on esaldia. Prozesamendu-arazo horiek eragiten dute ze Ibon Sarasola-k aldarrika dagien ze estruktura horrek...

... agramatikala izan beharko luke ...

argi utziz ze, orohar, ordena guztiak ez dira berdin prozesatzen, hala nola ze, kasu horietan, SOV ordena gertatzen da hain prozesagaitza ze izan beharko litzakén... agramatikala. [>>>]

Duela ia justuki 5 urte

Atzokoan Erramun Guerricagoitia zúen ekartzen ondorengo titularra:

Antzeko titularrak ikusiz, galdetzen genuen duela ia justuki 5 urte: 

zeinen edukia gogoratu nahi dugun jarraian (ikus hemen ere):

Ikus dezagun kasu bat referentea ki testugintza periodistikoa, non badirudi ze atzerantza mugitu garen. Erramun Gerrikagoitiak bere blogean  planteatzen ditu hurrengo bi aukerak (lehena da titular real bat, eta bigarrena bere proposamena afin komunikatiboki hobetu titular hori):

Hemen bi auqueraoc:

• Manu Azkaratek Polizia frantsesak emandako "tratu txarra" salatu du (titul.)
  

eta orai horren variante alternativoa

• Manu Azkaratek salatu du Polizia frantsesak emandako "tratu txarra" (prop.)

Erramunek dio ze bigarren auquerea da hobea tzat iracurlea, bitartean-ze lehenengoa, izanic ere ulertzeco moducoa, da claroqui gutiago ona ezi 2.a.

Bai, erabat ados kin Erramun: subjektuen segidak ez dira izaten komunikatiboki lagungarriak, baizik tipikoki antikomunikatiboak. Gainera, ezin esan daiteke ze arazo hori ez den ezagutzen euskarazko kazetagintzan. Izan ere, Egunkariaren 1992ko estilo-liburuan agertzen da adibide bat non bi subjektu konplexu agertzen diren elkarren segidan (Egunkariaren estilo liburua, 1992:43-44):

Literaturak eta mitoak, zientziak, teknikak edo filosofiak ezin erantzun izan dituzten hutsuneak betetzen dituzte.

1992ko estilo-liburu horrexetan egiten dute honako analisi hau:

Osorik irakurri arte ez dakigu ziur zein den sujetua eta non bukatzen den. Hitz ordena aldatuz erraz asko konpon liteke:

Literaturak eta mitoak betetzen dituzte, zientziak, teknikak edo filosofiak ezin erantzun izan dituzten hutsuneak.

Eta gauza da ze, 1992an, arazorik gabe aholkatzen zen aditz nagusia aurreratzea, berdin nola Erramunek egin goragoko adibidean.

25 urte beranduago, 2017an, Berriaren estilo-liburuan abisatzen digute respektu arazo komunikatiboak zein sor litezke noiz erabiltzen subjektuen segidak (Berriaren estilo liburua, Internet):

Kontuz subjektu segidekin

Nahasgarria da bi perpausetako subjektuak segidan pilatzea. Esaldiaren haria ez galtzeko, komeni da perpaus batekoak eta bestekoak ondo bereiztea.

Horraino ados. Baina ikus nondik datorren orain euren soluziobidea:

[ez] Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen sariaz hitz egingo dute.
[bai] Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen sariaz hitz egingo dute Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek.

Bistan denez, orain, 2017an, ez dute aholkatzen aditz nagusia aurreratzea, baizik subjektu nagusia atzeratzea, halatan non arrazoi estrukturalengatik mugitzen ari da subjektu printzipala ti bere jatorrizko lehen lekua ki bere bukaerako azken lekua, horrela guztiz aldatuz esaldiaren estruktura komunikatibo-informatiboa. Eta subjektu printzipalen atzeramendu estruktural horiekin (irakur behekaldeko sarrerak ere) atzerantza mugitu da euskara periodistikoa ere, eta ez soilik euskara periodistikoa.

Eskerrak azken aldi honetan norabide oneko aize indartsuak ibiltzen hasi direla. Honela dio Ibon Sarasolak an bere "Bitakora kaiera" (2016):

Bi nork sintagma elkarren ondoan jartzea -gizon batek jaunak- ez da inoiz izango esaldi bat hasteko modu ona; agramatikala izan beharko luke; areago tartean aditza kokatzeak arazoa konpontzen duenean, neurri batean bederen:...[Sarasola 2016:133-134]

Joango al da inoiz euskal testugintza periodistikoa aurrerantza?

Duela ia justuki 5 urte. [>>>]

Erramun Guerricagoitia: "... ulertzen dut orain zergatic Berria eguncariac sarri (behintzat lantzean behin sarrixco) darabilen OVS structura syntacticoa ..."

Honá atzoko sarreraren titulua:

zeintaz Erramun Guerricagoitia-k zioén atzo (an hasiera on bere komentarioa):

Tituluan ikusten dudanetic ulertzen dut orain zergatic Berria eguncariac sarri (behintzat lantzean behin sarrixco) darabilen OVS structura syntacticoa zeinean doazen elkarren ondoan S subjectua eta V verbua.

Hor islatzen ari dira SOV estrukturaren estuasunak, zek, printzipioz, estutuko luketén objetu-osagarri rhematikoa (ikus 'Hawkins (1994): "... there is a strong constraint in an SOV sentence to minimize the distance between the subject [...] , and the verb ..."'), baina zek, indirektoki, estutzen duté sujetu thematikoa ere (aditzaurreko estuasunean, batzuetan sujetua pasatuko litzake ki aditzostea afin gorde dadin galdegaiaren legea járriz objetu-galdegaia justuki aurré aditza). 

Azpimarratu behar da ze, orohar, emaitza izaten dá desoreka diskursibo bat erágina ganik estúasunak on ordena buruazkena (sujetu thematikoaren posizio egokiena izaten baita preverbala). Eta gauza da ze estuasun horiek ez dute soilik eragiten gain luzera on objetu rhematikoak (estútuz), baizik ere gain sujetu thematikoak, zein, horrela, batzutan bihurtuko liraké sujetu thematiko postverbalak, diskursiboki desorekatuak. [1503] [>>>]

Berria-ren estilo-liburua: "Subjektua eta aditza, elkarrengandik ahalik hurbilena. Subjektua eta aditza elkarren segidan edo ahalik eta hurbilena ..."

Atzokoan aipatzen genuén Hawkins, nok erabiltzen zuen japoniera ki esán ze:

... there is a strong constraint in an SOV sentence to minimize the distance between the subject -ga particle, and the verb or direct object particle -o, ...

Bai, SOV sintaxi batean, aditza ez litzake urrundu behar ti hasierako sujetua (suposatuz ze soilik aditzak eraikitzen du VPa, zein dén supuestorik orokorrena).

Orobat gogoratzen genuen ze, urte berean, Eizagirre et. al. (1994) zerbait oso antzekoa esaten zuten gain puntu hori baina orain aplikatua an euskara (aipatua an gure "Euskararen garabideak", 2002):

Horiekin batera [ari dira gain aditza eta sujetua], badira beste zenbait elementu osagarri, aditzaren eta sujetoaren ezkerrean jarri ohi ditugunak. [...] Arazoa areagotu egiten da informazioaren bi zutabeok (aditza eta sujetoa) elkarrengandik urruntzen ditugunean ... [HAEE, 1994]

Gaur, ildo beretik, gogoratu nahi genuke beste aipu bat baina orain aterea ti estilo-liburua on Berria egunkaria, eta kasu honetan ere, referitua ki euskara, nahiz, jakina, holako kontu komunikatiboak ez dirén partikularrak, baizik ondo orokorrak:

Subjektua eta aditza, elkarrengandik ahalik hurbilena

Subjektua eta aditza elkarren segidan edo ahalik eta hurbilena eman behar dira, haria ez galtzeko. [Berria-ren estilo-liburua]

Halaxe jasotzen genuen an gure artikulua titúlatzen "Buruz hizkuntzen garapen diskursivoa" an "Hizkuntzen berdintasun komunikativoa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:136):

esánez hau:

Bai, bádaude arrazoi komunikatibo sendoak ki kokatu sujetua (thema) an esaldi-hasiera, eta baita arrazoi komunikatibo sendoak ki kokatu jarraian aditza, orohar (azpi baldintza orokorrak). Izan ere, objetua izaten dá esaldiaren parte rhematikoena, konplexuena eta luzeena, eta halakoak hobe joaten dira ederki thematizatuak (bidea ondo prestatuta) an bukaera on esaldia. [1502] [>>>]  [A25] [A26] [A27]