'zein' erlatibo restriktiboak an molde guztiak

Aurreko sarreran ikusten genuén Leizarraga-ren adibide bat ("Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571) non aurrekari erlatiboa zén agertzen an kasu soziatiboa eta anafora an absolutiboa, baina, antzera ere, ager liteké aurrekaria an absolutiboa, eta anafora an kasuren bat, adibidez ablatiboa. Ikustagun adibide hau ere, Leizarraga-k emana:

Berriro konprobatzen dugu nóla garai hartan ez zen arazorik emáteko "zein" erlatibo restriktiboak an molde guztiak. [1004] [>>>]

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz

Ikus daigun, gaur, ondorengo adibidea ganik Leizarraga an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria" (1571):

zein ez den baizik beste adibide bát on perpaus erlatibo restriktiboa non, orain, aurrekaria agertzen zaigún an kasu soziatiboa ("harekin") bitartean-ze anafora erlatiboa ("zein") agertzen zaigún an kasu abslolutiboa.

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz. [1003] [>>>]

Perpaus erlatibo restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea

Hemen komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

non, bigarren perpaus erlatibo restriktiboan, daukagún aurrekari mugagabe bat ("gizon bat"). Eta atzo aipatzen genuén Leizarraga-ren beste aurrekari mugagabe bat zeinen ostean aurkitzen genuén beste perpaus erlatibo restriktibo bat:

Orain ikus Leizarraga-ren ondoko adibide restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea:

Modu batera edo bestera, perpaus erlatiboa izan ahal dá restriktiboa. [1002] [>>>]

Aurrekari mugagabea, baina ez horregatik perpaus erlatibo gutxiago restriktiboa

Hemen komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

zeintan, bigarren perpaus erlatibo restriktiboan, agertzen zaigún aurrekari mugagabea ("gizon bat"). Eta gaur ekarriko dugú Leizarraga-ren beste aurrekari mugagabe bat zeinen ostean antzera ere aurkitukó beste perpaus erlatibo restriktibo bat:

Aurrekari mugagabea, baina ez horregatik perpaus erlatibo gutxiago restriktiboa. [1001] [>>>]

Modu batera edo bestera, berdin restriktiboak.

Sarrera honetan komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

zeintan, lehenengo perpaus erlatibo restriktiboan, ez zen explizituki agertzen aurrekaria ("haur da zeinez erraiten bainuen..."). Atzokoan ere komentatzen genuén Leizarraga-ren beraren beste perpaus restriktibo bat non ez zen aurrekaria eliditzen, baizik agertzen zitzaigula explizituki, eta inanbiguoki mugatua ganik "hori" determinatzailea ("haur da diszipulu hura zeinek..."):

Gaur ikusi behar dugú Leizarraga-ren beste perpaus erlatibo restriktibo bat non aurrekari modura soilik agertu behar zaigún "hura" determinatailea ("Profeta da propriki hura, zeini..."):

Modu batera edo bestera, berdin restriktiboak. [1000] [>>>]

Berdin restriktiboa nola goragokoa, normaltasun osoz

Herenegun komentatzen genuén ondorengo esaldia on Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

esánez ondokoa gain lehenengo erlatiboa:

• "Haur da zeinez erraiten bainuen,..." zein den oso perpaus interesgarria zeren ez da explizituki agertzen aurrekaria, halan ze ulertu behar dugú: "Haur da (adibidez: persona) zeinez erraiten bainuen..."

Horretaz ikustagun ondorengo perpausa ganik Leizarraga bera:

non, orain, aurrekaria ez den eliditzen, baizik ondo explizitatzen:

... diszipulu hura zeinek... 

zein dén berdin restriktiboa nola goragokoa, normaltasun osoz. [999] [>>>]

Gilen: "...eta ez dira aurkitzen zailak"

Zioen atzo Gilen-ek:

"Zein" erlatibo murrizgarriak, ez-murrizgarriekin konparatuta, gutxi dira XVI-XIX mendeetako euskaran (on lizate proportzio hori numero zehatzetan ematea). Dena den, badira, eta ez dira aurkitzen zailak. Hona Leizarragaren beste bat:

Apok 17, 11
Eta bestiá cein baitzén, eta ezpaita, hura çortzigarren reguea da, eta çazpietaric da, eta galtzera doa.

Frantsesezko original posible bat:

Et la beste qui estoit, & n'est point, c'est aussi le huitieme Roy, & est des sept, & va à perdition.

Garai hartako gaztelaniazko bertsio bat:

Y la bestia que era, y no es, es también el octavo rey , y es de los siete, y va a perdición.

Elizen arteko Bibliakoa:

Bazen eta ez den piztia zortzigarren erregea da, nahiz eta era berean zazpi horietakoa izan; baina bere hondamendirantz doa.

Urrezko garai hartan, restriktibotasuna ez zen arazo. [998] [>>>]

Horretan datzá, jakina, normalitatea

Atzoko sarreran genekusanez, Dorota Krajewska, an bere artikulua titúlatzen "Zein erlatiboaren historiaz" (2018), dú erabiltzen "zein" restriktiboen ustezko anormalitatea xedé dudatan járrí Mitxelena-ren interpretazio restriktiboa respektu "zein" erlatiboa an "Arrasateko erreketa", proposatuz, gero, zenbait interpretazio alternatibo, ustez normalagoak.

Baina gauza da ze XV, XVI edo XVII mendeetan ez bide zuten gaurlako arazorik za erábili "zein" murriztaileak noiz ikúsi egoki. Ikus adibide hauek ganik Leizarraga an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria" (1571, zeinen transkripzioa zor zaión ki Josu Lavin):

non aurkitzen ditugún bi perpaus restriktibo:

• "Haur da zeinez erraiten bainuen,..." zein den oso perpaus interesgarria zeren ez den explizituki agertzen aurrekaria, halan ze ulertu behar dugú: "Haur da (adibidez: persona) zeinez erraiten bainuen..."

• "Ene ondoan ethotzen da gizon bat, zein ni baino aitzinekoago baita, ezen..." non koma osteko "zein" horrek soilik ametitzen du interpretazio murriztailea (izan ere, "Ene ondoan ethotzen da gizon bat" soilak ez du kontextu horretan zentzurik).

Horrek, jakina, ez du esan nahi ze Leizarraga-k erabiliko zituén gehio edo gutxio erlatibo murriztaile zein ez-murriztaile (izan ere, ez-murriztaile gehiago erabili zituen zeren hala suertatu zitzaion) baizik sinpleki ze erabili zituén erlatibo restriktiboak normaltasunez, esan nahi baita, noiz erabili nahi izan zituen. Horretan datzá, jakina, normalitatea. [997] [>>>]

Krajewska (2018): "Mitxelenaren interpretazioaren arazoa da 'zein' erlatiboak normalean ez direla murrizgarri,..."

Atzokoan Gilen-ek pasatzen zigún ondoko referentzia on Dorota Krajewska: "Zein erlatiboaren historiaz" (2018), non autoreak komentatzen duén ber adibide zaharra zein guk atzo ere aipatzen genuen, eta zehazkiago Mitxelena-ren interpretazioa an terminu hauek (2018:432):

Normalean? Zéin da normaltasun hori? XX. mendeko normalitatea? Zér zen normala an XV-XVI. mendeak? Edo XVII. mendean?

XX. mendean perpaus erlatibo restriktibo edo murrizgarri bat erabiltzea ia bihurtu da heroikoa, nahiz estrutura horiek izán, itxura guztien arabera, euskaratik bertatik normaltasunez sortuak, hala nola ere guztiz lagungarriak eta are, gaur egun, erabat beharrezkoak;  baina XV-XVI. mendeetan, noiz, seguruena, estruktura hori jaiotzen ari zen, akaso ez zen izanen horrenbeste prejuiziorik aúrka halako egitura bat, eta akaso erabiltzaileek izanen zuten sensazioa ezen zeozer berri eta interesgarria erabiltzen ari ziren, zeozer potentea eta ondo ulergarria, zeozer eraikitzailea eta aberasgarria, zeozer zein aski naturalki derivatzen zen ti estruktura korrelatiboak, nondik normaltasun osoz garatzen baitirá perpaus erlatibo murriztaileak, eta ez perpaus ez-murriztaileak, zein printzipioz etorriko zirén geroago. Horrela azaltzen genuén hemen:

Aurreko sarreran bervisitatu dugú hori-prozesua nondik euskarak garatu zituén bere nexu erlatiboak ti galdera-erantzun korrelatiboak, jarráiki bere bide propioa, zein zen, ageri denez, bide universala ere. Eta gauza da ze justuki jatorri galdetzaile horrek ematen dizkie "zein" erlatiboei jatorrizko ezaugarri batzuk (zein diren soilik jatorrizkoak, ez gehiago eta ez gutxiago) zein diren ondo interesgarriak:

• Jatorriz murriztaile: sorrera galdetzaile-korrelatiboak berak eman zien euren jatorri murriztailea ki "zein" erlatiboak (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), zein gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera azaltzaileak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén murriztaileak.
• Jatorriz mugagabe: sorreraz galdetzaileak direlarik ("zein", "zeinen", "zeini"...), jatorriz mugagabe izanen ziren (ikus hemen: V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]), eta gero, arazorik batere gabe, zabalduko ziren ki erabilera mugatuak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén mugagabeak.
• Jatorriz VO: sorreran galderak daudelarik, aditzek izanen zuten joera handia (nahiz antzinako garai hartan ez hain markatua nola egun) ki joan justuki atzén galdetzailea (nola egin ohi da galderetan) eta aurrerago ze osagarria (VO); eta gero, arazorik batere gabe, estruktura hori zabalduko zen ki beste ordenamenduak ere (eta ondo da hori), baina gogora dezagun behintzat ze jatorriz zirén VO.

Azken boladan akaso pentsa liteke ze "zein" erlatiboak soilik izan ahal dira azaltzaile-mugatu-OVak, halan ze ondo etor daiteke gogoratzea euren sorrera murriztaile-mugagabe-VOak.

Esan nahi baita ze "Arrasateko erreketa"-ko "zein" erlatibo murrizgarri hori sartzen da, guztiz sartu ere, an normalitate evolutiboa nondik perpaus erlatibo korrelatiboak (zein datozen ti estruktura galdetzaielak) bilakatzen dirén perpaus erlatibo murriztaileak (jarraitukó). [996] [>>>]

Ez al da adibide ederra?

Mintzo ginen herenegun burúz "euskarazko (ustezko) aurreneko "zein" erlatibo historikoa", zein ez baita baizik hori zein aipatzen genuén, gorriz nabarmendua, an ondorengo sarrera on 2005:

non, beherago, genioen nóla:

..., Luis Mitxelena-k komentatzen duén textu hori:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

Mitxelena-k ez du egiten bestelako komentariorik burúz gure perpaus hori, baina kontuan hartuz ze kanta hori ustez konposatuko zen an XV. mendea, nik uste ze kontu horrek merezi dú komentario zabalagoa.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, egonen ginake aurrén lehenengo aldia non jaso dén perpaus erlatibo bat kin "zein" prepositiboa, zein dén, gainera, restriktibo mugagarria eta kasu adverbialik gabea (hau da: dauká guzti-guztiori zein ez zaion "gustatzen" ki Euskaltzaindia).

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, ondorioztatu beharko genuke ze "zein" erlatiboa erabili zen ondo lehenago ezi gure idazle ezagun zaharrenak has zitezen idazten.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, pensatu beharko genuke ze estandar literario hori ("zein" erlatiboa) zén gehiago ezi estandar literario huts bat (pensatzekoa da ze halako kantak ahoz transmitituko ziren, hau da: kantatuko zirela).

Hortaz, XV. mendean antzeman ahal dugu egoera eta giro intralinguistiko bat (corpusaz ari naiz) askoz interesgarriagoa ezi gaur, non horrelako erabilera progresistak desagertu dirén ti gure estandar literarioa.

Ez al da adibide ederra? [995] [>>>]

Juan Garzia (2015): "*[Ikasle asko, iji eta uju ari zirenak, ikusi ditu] Patxik han"

Mintzatu gara, aurreko sarreretan, gain ezegokitasuna on esaldiak non tartekatzen dén aposizio bat artén galdegai preverbala (edo bere zati bat) eta bere aditza, hala nola (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237):

(Ez edozein liburu, baina) eleberri bat, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria) 

non, posizio tartekatu horretan, agertzen zaigún aposizio erlatibo explikatibo bat (aposizio azaltzaile bat). Horretaz mintzo da Juan Garzia an bere "Esaldiaren antolaera" (2015:95-96):

non aurkitzen dugún esaldi hau:

*[Ikasle asko, iji eta uju ari zirenak, ikusi ditu] Patxik han.

zein dén berdin desegokia nola goragokoa ganik Euskaltzaindia. [994] [>>>]

Baina, zé nolako esaldiak dira horiek? Ez al dago adibide egokiagorik?

Aurreko sarreretan egon gara komentatzen pasarte bat (eta esaldi batzuk) zeintan Euskaltzaindia-k iristen dú konklusioa ezen (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237):

esan nahi baita ze:

...horretaz ondorio gisa erran daiteke ZEIN-erlatiboek, (153a) bezalakoek behintzat, nekez balio mugagarria izan dezakeela. (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

Eta gauza da ze (153a) bezalako "zein" erlatiboek nekez izanen dute balio mugagarria baina ez zeren "zein" erlatiboek ezin duten izan balio mugagarria, baizik zeren, nola genioén hemen, esaldi hori (zehazki bere aposizio hori) guztiz desegokia baita, berdin nola den guztiz desegokia (153b) esaldiko aposizioa ere, nola komentatzen genuén zehazkiago hemen. Baina, zé noláko esaldiak dira horiek?

Bi esaldi horiek, ez batak ez besteak, ez dute balio ki atera ezein konklusio interesgarri gain "zein" erlatiboak, esan nahi baita ze bi esaldi horiek dirá esaldi guztiz desegokiak zeinekin ezin den ezer fogatu, bietan ere agertzen baitzaigú aposizio bat artén galdegai preverbala (edo bere zati bat) eta bere aditza.

Ez al dago adibide egokiagorik? Zér moduz, adibidez, euskarazko "zein" erlatibo historikoa? [993] [>>>]

Erlajazio komunikatiboak errazten dú disanbiguazio estrukturala an perpaus erlatiboak

Sarrera honetan genioenez, "-n" bidezko perpaus erlatibo buruazkenak (RelN) izan daitezké azaltzaileak edo murriztaileak aráuz kontextua, nahiz ez duten erakusten batere diferentzia estrukturalik, izankí, zentzu horretan, anbiguoak. Gogora daigun:

Atzoko sarreran genioen ze "-n" erlatiboak izan daitezké murriztaileak edo ez-murriztaileak aráuz kontextua. Puntu horretaz, ikus ondorengo aipua ganik R. de Rijk burúz "-n" erlatiboak ("Studies in Basque syntax: relative clauses", 1972):

What about the distinction between restrictive and appositive relative clauses, so important in the grammar of English and other Indo-European languages? I can be quite brief here: I am unaware of any syntactic differences in Basque between these two types of relative clauses, except for the obvious universal cooccurrence restrictions between either type of relative and certain types of head noun phrases. In Basque, like everywhere else, a relative clause that modifies a noun phrase with an underlying (i.e. deictic) demonstrative element must be non restrictive. When certain quantifiers, like guzti "all" and bakoitz "each" occur associated with the head noun phrase, the relative clause can only be restrictive. Apart from this, however, my investigations have failed to show any differences in syntactic behavior between the two. In particular, there is no difference in intonation between restrictive and appositive relative clauses in Basque.
...
No structural differences could be found between restrictive and non-restrictive (appositive) relative clauses. [R. de Rijk, 1972:139]

Interpretazioa, beraz, izan beharko litzaké kontextuala.

Finean, hori ez da baizik beste efektu bat ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboa (berdin nola galdegaiaren unitate intonatiboa kin aditza, edo aposizioen ezintasun funtzionala artén galdegaia eta bere aditza).

Aldiz, estruktura erlatibo burulehenenetan, koherentzia sintaktiko-interpretatiboak (NRel) eskaintzen dizkigú posibilitate inanbiguoak nola ondorengoa, inanbiguoki azaltzailea:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik eleberri bat, zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen den an kontraposizioa artén "edozein liburu" eta "eleberri klaseko liburu bat". Ikus ere ondorengo aukera, inanbiguoki restriktiboa:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik eleberri bat zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen den an kontraposizioa artén "edozein liburu" eta "eleberri bat ganik Etxaide", zein den oso kontraposizio ezberdina respektu goragokoa. Hala nola ere ezberdina baitá ondorengo aukera restriktibo mugatua:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik horixe eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen den an kontraposizioa artén "edozein liburu" eta "horixe eleberri konkretua zein Etxaidek idatzi zuén iaz".

Dira aukera inanbiguoak zein diren sortzen ti erlajazio (reflexibitate, pausazio,...) komunikatiboa zein eragiten dutén estruktura burulehenek, zein argiki kontrajartzen den kin estuasun komunikatiboa zein den nagusitzen noiz erábili estruktura buruazkenak. Izan ere, erlajazio komunikatibo horrek errazten dú disanbiguazio estrukturala an perpaus erlatiboak. [992] [>>>]

Galdegai postverbalek bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia

Atzokoan mintzo ginen burúz efektu zehatz bat (zein sortzen den) ti inkoherentzia buruazkena, aipatuz nóla, euskaran, inkoherentzia horrek sortutako presioak eraginen du ze galdegaia eta aditza eman daitezén intonatiboki elkartuta an ber unitatea, gabé pausarik. Esan gabe doa, joera hori ez da nabari soilik an euskara, baizik ze halaber antzemanen baita an edozein estruktura sintaktikoa kin ber ordenazio buruazkena (antidiskursiboa). Gaztelaniaz, adibidez, bádira halako foku estu (edo galdegai) preverbalak, nola genioén hemen:

Gaztelaniaz ere existitzen dira presio komunikatibo berberak noiz ematen foku estu preverbalak, zeren, aditzik gabe, fokuak ez du ber interpretazioa, ez du interpretazio koherentea. Ikus ondoko hitzak ganik Real Academia Española (Nueva gramática de la lengua española 2009-2011:760):

Los focos nominales antepuestos se suelen pronunciar con acento enfático, aunque de intensidad variable. Frente a lo que sucede con los tópicos, no van separados por pausa del segmento al que preceden: Demasiado vino diría yo que has tomado; Algo deberíamos regalarle a tu primo; el que eso piense.[RAE, Nueva gramática de la lengua española 2009-2011:760]

Baina ez gaztelaniaz ezta euskaraz ere ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia dén postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den. Ikus an EGLU I (1987:35):

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea 
Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dugu ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa on hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo pausagabe.

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Hori dela eta, aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu ahal dirá, propietate osoz, pausa koherenteak. Esan nahi baita ze, azken buruan, pausa koherenteak dirá produktua ti arrazoi eta joera diskurtsiboák zein daudén gaindi hizkuntza partikularrak: dirá arrazoi eta joera komunikatibo orokorrak.

Eta justuki arrazoi estruktural beragatik zeingatik ordena burulehenean egin ahal dirén pausa koherenteak artén aditza eta galdegai postverbala, horrexegatik ere sartu daitezke hor aposizioak ere:

Lagunek eskaini zidatén, orain gutxienez lau aste, ez edozein liburu, baizik zehazki hóri eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

Esan nahi baita ze galdegai postverbalek (alderantziz ze preverbalek) bádute ametitzen aposiziorik artén aditza eta galdegaia, islatzen delarik, hor ere, ordena horren koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. [991] [>>>]

Galdegai preverbalek ez dute ametitzen aposiziorik artén galdegaia eta aditza

Atzo ikusten genuen Euskaltzaindia-k emandako pasarte bat non, besteak beste, instituzio goren horrek ematen zigún adibide hau (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237):

Bertan aurkezten diguté ondorengo esaldia:

(Ez edozein liburu, baina) eleberri bat, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria)

non izanen genuke perpaus erlatibo explikatibo bat (aposizio azaltzaile bat) zeini...

..., interpretazio murrizgarria eman dakiokeen. (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

halan ze interpretazio restriktibo hori ametituko litzaioké zeren bere aurrekaria dén mugagabea.

Baina, nola genioen an sarrera hau, gauza da ze:

Eta antzerakoa gertatzen da kin aditz-buruak respektu euren foku estuak (galdegaiak). Euskaraz adibidez, aditzaurreko foku estuek eramaten duté azentua, eta segituan (pausa gabe) aditza eman behar da, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea). Ikus Euskaltzaindiaren hitzetan (Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991):

..., galdegaia atal bat denean, atal hau aditzaren aurre-aurrean ipini ohi da, eta aditzarekin batera ahozkatu, bien artean inolako etenik egin gabe. [Euskaltzaidia, Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991:17]

Esan nahi baita ze aditz aurreko galdegai batek ez du ametitzen aposizio bat artén galdegaia bera eta bere aditza, zeinekin batu beharko litzaken intonatiboki (horrek hautsiko bailuke batasun intonatiboa zein eskatzen zaion ki galdegai preverbal bat). Esan nahi baita ze Euskaltzaindia-k emandako esaldiori non formalki agertzen zaigún perpaus erlatibo explikatibo bat (nahiz, dioskuenaren arabera, semantikoki restriktiboa ere izan liteken), ez legoké...

... ondo moldatua... (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

baizik eta, antzera nola goragoko ustezko restriktibo hutsa, hori ere gaizki moldatua. [990] [>>>]

Baina, zergátik tematzen dira jartzén koma nahasgarri bat lehenda 'zein' restriktiboak?

Behinda ikúsi, azken sarreretan, nóla perpaus erlatibo mugagabeak izan ahal diren azaltzaileak edo murriztaileak aráuz hiztunaren interes komunikatiboa, hala nola ere ze koma sinple batek desanbigutzen du edozein erabilera idatzia (mintzatuan intonazioak egiten du lan hori); sarrera honetan (eta ondorengoetan) ikusi behar dugu ze perpaus mugatuetan ere koma batek (finean islatuz intonazio bat) argitu ahal dú hura zein, koma gabe, izanen zén ilun edo anbiguoa. Ikus daigun ondorengo pasartea (gani)ka Euskaltzaindia:

Hortxe dugu adibidea:

?*(Ez edozein liburu, baina) eleberria, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria)

non, antza, espero duten ze eman deiogun zentzu inanbiguoki restriktiboa ki perpaus erlatibo bat zein den aurkitzen artén komak. Baina, zergátik tematzen dira jártzen koma nahasgarri bat lehénda "zein" restriktiboak?

Gainera, suposatu behar da ze "(Ez edozein liburu, baina) eleberria, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen,..." dá galdegai preverbala respektu bere aditza (...eskaini zidaten), halan ze ez da onartzekoa idáztea aposizio bat (artén komak, eta gainera luze samarra) justuki lehénda aditza, izan ere horrela nekez batuko baitira intonatiboki galdegaia eta aditza, nola beharko litzake an galdegai preverbal bat (nahiz ez an galdegai postverbal bat).

Ikus daigun beste aukera bat:

Lagunek eskaini zidatén (ez edozein liburu, baizik) eleberriori zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non "-ori" deteminatzailea erabili dugu ordezta "-a" xedé argiki mugátu aurrekaria. Eta jakina, komak kenduta. [989] [>>>]

Aurrekaria mugagabean joanda, eta informazio potentzialki murriztaile berbera emanda, perpausa izan ahal da inanbiguoki azaltzailea ala murriztailea aráuz intentzioa on hiztuna

Bukatzen genuen atzo gure sarrera, galdetuz hau:

Galdera dá: aurrekaria mugagabea izanda, nahikoa al da perpaus erlatiboan emátea edozein detaile informatibo ze murritz dezake aurrekari horren referentzia (praktikan edozer) afinda perpaus hori izan dadín murrizgarri ez-mugagarria?

Hala deduzituko litzake tika azken paragrafoa on textua zein gatozen komentatzen:

Euskaltzaindia-ren arabera, beraz:

Hiru adibide horietan aurrekaria mugagabean da, eta erlatiboak ez du interpretazio mugagarria, nahiz, aurrekariaren erreferentziaren murritz murritz dezakeenaz pondutik, erran daitekeen interpretazio murrizgarria eman dakiokeela.

halan ze interpretazio murrizgarri ez-mugagarria eman ahal zaio ki edozein perpaus erlatibo non:

• aurrekaria mugagabean da (ez-mugagarria), eta
• perpaus erlatiboak ematen du edozein informazio ze "murritz dezake" aurrekariaren referentzia.

Baina hori ez da horrela: aurrekaria mugagabean egonda, eta perpaus erlatiboan informazio bera emanda, interpretazioa izan ahal da explikatiboa edo restriktiboa aráuz intentzio komunikatiboa on hiztuna. Esan nahi baita ze, ez da berdin: 

Gaur idatzi du artikulu bat, zein den interesgarria.
Gaur idatzi du artikulu bat zein den interesgarria.

ezta ere:

Atzo ikusi nituén bi txori, zein ari ziren txioka.
Atzo ikusi nituén bi txori zein ari ziren txioka.

Bi esaldi-pare horietan, aurrekaria mugagabean doa, eta perpaus erlatiboak ematen digu informazioa ze "murritz dezake" aurrekariaren referentzia (pare bakoitzean, informazio berdina), baina batean murrizten du, eta bestean ez, halan ze bata da azaltzailea (eta ez du ametitzen interpretazio murriztailea), bitárten bestea dén murriztailea (eta ez du ametitzen interpretazio azaltzailea).

Esan nahi baita ze hasierako galderari erantzun behar diogú ezetz, aurrekaria mugagabean joanda, eta informazio potentzialki murrizgarri berbera emanez, perpaus erlatibo bat izan ahal dá inanbiguoki azaltzailea ala murriztailea aráuz hiztunaren intentzio komunikatiboa, eta hori idatzian islatu beharko litzake moienéz koma bat. [988] [>>>]

Hirugarren adibidean, nola lehenengoan, perpaus erlatiboa nekez interpretatuko da an modu restriktiboa

Ikus dezagun orain, Euskal Akademiak emandako hirugarren eta azken adibidea, náhizik adibidetu bere perpaus erlatibo murrizgarri ez-mugagarriak (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:236):

Hor, irakurtzen dugú:

Nik, gibelaxago gelditua nindagon lekhutik, ikhusten ditut orduan sasitik atheratzen, (...), bi gizon bizardun, zeinek gutiago izitu baininduten, batean ezagutu nuelakotz nere anaya. 

zeinen perpaus erlatibo hori, lehenengo begiratuan, iduri da explikatibo petoa, eta non, bestalde, aurkitzen dugu parentesi bat, zein, originalean, betetzen den honela:

Nik, gibelaxago gelditua nindagon lekhutik, ikhusten ditut orduan sasitik atheratzen, lehenik, bi zizpa-kanoien muthurrak!... zeinek, aithortzen dut, ez baininduten guti izitu... eta, gero, bi gizon bizardun, zeinek gutiago izitu baininduten, batean ezagutu nuelakotz nere anaya. 

Hor ikusten dugu nóla bázen parentesi horretan beste perpaus erlatibo bat, justuki explikatiboa, zeinekin bigarrenak gordetzen duén paralelismo explikatibo bat, zeingatik perpaus hori nekez interpretatuko da an modu restriktiboa.

Galdera dá: aurrekaria mugagabea izanda, nahikoa al da perpaus erlatiboan emátea edozein detaile informatibo ze murritz dezake aurrekari horren referentzia (praktikan edozer) afinda perpaus hori izan dadín murrizgarri ez-mugagarria? Saiatuko gara erantzuten an hurrengo sarrera. [987] [>>>]

Bigarrena bai, argiki restriktiboa

Jarraituz kin esaldiak zein Euskaltzaindia-k ematen dituen an bere EGLU-V náhizik ikus dezagun nóla euskaraz eman diren perpaus erlatibo murrizgarri ez-mugagarriak, konsidera daigun orain bigarren adibidea:

Hori perpausa bai, argiki restriktiboa da:

ez-da urtherik, non hor edo hemen zenbait buru galtzen ez-baita,...

Bistan denez, "ez-da urtherik" horrek ez luke zentzurik baldin ez balego murrizturik ga bere ondorengo perpaus erlatibo argiki restriktiboa,

Guztiarekin, perpaus horren interpretazio restriktiboa litzaká are direktoagoa baldin ez balitz idatzi komarik artén referentea ("urtherik") eta anafora erlatiboa ("non"), horrela lehenengo momentutik adieraziz ze ari garen irakurtzen perpaus erlatibo restriktibo bat. [986] [>>>]

Ez al dira bi perpaus horiek ezin tipikokiago explikatiboak?

Genioen herenegun nóla perpaus erlatiboak izan ahal dirén restriktiboak edo explikatiboak, eta nóla bi perpaus-klase horiek idatzian ondo ezberdintzearren, egokiena (eta errazena) litzaké jartzea koma bat lehénda "zein" explikatiboa (adieraziz haren izaera), zein ez litzaken jarriko an adiera restriktiboa (hasieratik adieraziz haren interpretazioa). Hala eginez, dena da errazagoa, zabalagoa, argiagoa, interpretagarriagoa, aberatsagoa,...

Baina hara non datozkigun gure gramatikari ofizialak emánez beheragoko sailkapenak eta adibideak (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:236):

Har daigun lehenengo adibidea: dioskue Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordekoek ze ondoko bi perpaus erlatibootan ikusi ahal da balio murrizgarria, baina ez mugagarria:

Neure adeskidia, igaren urtean egin dut, eta ezarri argira librutobat euskaraz, zoiñen izena baita Onsa hilceco bidia, eta konprenitzen baititu onsa hilceko moyenak,... [Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:236]

Hor Tartas-ek diosku ze igaro den urtean egin dú librutobat euskaraz (autoreak 1666. urte hartan idatzitako libru bakarra eta bere lehenengoa: gero etorriko zén bigarrena an 1672) eta explikatzen digu ze berak idatzitako libru bakar horren titulua dá "Onsa hilceco bidia", halanola-ze libru horrek konprenitzen ditú onsa hilceko moyenak. Baina, ez al dira bi perpaus horiek ezin tipikokiago explikatiboak? [985] [>>>]

Bide hori ere ibili da ('zein' + '-la'): zergátik ez landu bide gehiago?

Sarrera honetan eta honetan, duela gutxi, mintzatzen ginen gain "zein" erlatibo batzuk zeinen atzizki subordinatzailea (konplementatzailea) zén "-la", ordezta izán autore berak (Beriain-ek) tipikoki erabilitako "bait-". Eta gauza da ze, justuki 2019ko sarrera honetan, mintzatu ginén gain hurbiltasun semantikoa zein, zenbait kontextutan, existitu ahal dén artén perpaus subordinatu printzipioz ondo ezberdinak (nola izan litezkén perpaus subordinatu adjektiboak eta adverbialak), eta nóla gertuko puntu horietan gerta daitezkén nolabaiteko zubi evolutiboak nondik eman ahal dirén aurrerapausu sintaktiko garatzaileak. Gogoratuko ditugu hemen han esandakoak, zeren guztiz datozkigu harira:

Josu Lavin-ek, atzo, jartzen  zuén bere atentzioa gain puntu ondo interesgarri bat, alegia: nóla batzutan funtzio ezberdineko perpausak izan ahal diren oso hurbilekoak an esangura:

Gauça hauén ondoan beha neçan, eta huná, tropela handi nehorc conta ecin ceçaqueen-bat, gende eta leinu eta populu eta mihi gucietaric, throno aitzinean eta Bildotsaren presentián ceudela, arropa luce churiz veztituac, eta palmác bere escuetan.

Después de estas cosas miré, y he aquí una gran compañía, la cual ninguno podía contar, de todas gentes y linajes y pueblos y lenguas, que estaban delante del trono y en la presencia del Cordero, vestidos de ropas blancas, y palmas en sus manos.

Azquen ceudela hau quasi relativoa da. Ezta? [Josu Lavin]

Baiki, hala esan genezake: bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, nahiz bata, gaztelaniazkoa, dén erlatiboa (zeini berebat esaten zaie subordinatu adjetibo zeren izaten diren justuki nola adjetibo neurrira-eginak), eta bestea, euskarazkoa, dén subordinatu adverbial (zeren erabili ohi dira ordezta adverbioak, izanki nolabaiteko adverbio neurrira-eginak).

Printzipioz oso perpaus diferenteak beraz (batzuek modifikatuko luketé izena, bitárten besteak zuzenduko ziren ki verboa), baina, zenbait kasutan, oso hurbilekoak euren signifikantzan. Eta, bai, osoro da interesgarria hurbilatsun funtzional hori, zeren holako hurbileko erabileratan garatu ohi dirá zubiak artén esapide printzipioz diferenteak afin zabaldu horizonte linguistikoak arartez hori mekanismo linguistiko universala zein dén gramatikalizazioa.

Jar dezagun adibide bat. Daukagu euskaraz a atzizki modala: "-la", zein agertzen zaigún adibidez an "honela", "horrela", "hala", "bezala", "nola"..., eta zein halaber agertzen zaigún an perpaus konpletiboak, zeinen konplementatzailea dén justuki "-la", halan ze, euren jatorria ondo izan zitekén honako hau:

Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, hala esan genezake.
Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela esan genezake.
Esan genezake bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.

eta gero sortukó "(e)ze" konpletiboa ere, zein berdin ere dén euskara hutsa (ikus sarrerá titulatzen "ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa")

Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.
Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute.

Diosku Trask-ek an bere "The history of Basque" (1997:115):

Finite adverbial clauses are formed in a variety of ways, but most commonly by adding both one of the complementizers [zein dirén "-(e)la" eta "-(e)n"] and a further suffix or postposition to the verb in the subordinate clause; one or two types additionally take a clause-initial particle, an "if" clauses take the prefix ba- on the finite verb. [Trask,1997:115] 

Hola sor zitezkén:

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non daukagun perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler litekén nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indártu zentzu adverbiala an esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Pausutxo bat baino ez da. Antzera ere, konpletiboetatik erlatiboetara soilik dá beste pausutxo bat, nondik "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo (akaso "zé" idatzita hobe afin hobeki ezberdindu): beste harribitxi bat zek jarraitzen du lantzeke.  

• Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

• "Ece" erlatiboa

• Euskarak sortu ditu bi mota on nexu erlatibo prepositiboak

• Perpaus konsekutiboak: "zenbaitetan, 'non/ezen' bera bakarrik ere" [EGLU]

Bai, hortxe dauzkagu: konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen.

Era berean, ez da falta baizik pausutxo bat artén perpaus adverbial horiek eta perpaus erlatiboak kin "zein" gehi"-la":

Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.
Ikusi dut persona bat, zein zutik zegoela.

Eta aurki ikusi dugunez, bide hori ere ibili da: zergátik ez landu bide gehiago? [984] [>>>]

"zein" erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

Perpaus erlatiboak izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak. Gainera:

• Hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboa
  

halan-ze, "zein" erlatibo explikatiboetan...

... egokia litzaké koma bat artén referentea eta erlatiboa afin hasieratik argiki transmítitu perpaus erlatiboa explikatiboa dela:... [Balbula, 2019]

adibidez:

Ikusi ditut bi txori, zein ari ziren txioka [soilik ikusi ditut bi txori, eta explikatzen dizut ze ari ziren txioka]

Aldiz, koma kenduta, "zein" erlatiboak bihurtuko dirá restriktiboak:

Ikusi ditut bi txori zein ari ziren txioka [soilik ikusi ditut bi txori zein ari ziren txioka, baina akaso ikusi ditut beste txori asko ere]

Halako perpaus erlatibo restriktiboa...

... hobe adieraziko litzake gabé koma (hola estutuz erlazioá arten aurrekaria eta anafora) eta emanez aditza justuki ondorén anafora erlatiboa, esan nahi baita mantendúz estruktura galdetzailea nondik sortzen den adiera hori... [Balbula, 2019]

hola hasieratik argiki transmítituz perpaus erlatiboa restriktiboa dela. [983] [>>>]

Beriain (1621): "... soca ceyn eçarri baicioten..."

Azken sarreretan ikusi ditugú enbait adibide ganik Beriain, zein den autore bat eze publikatu zituen bere bi lanak artén 1621 (lehenengo liburua: "Meza") eta 1626 (bigarren liburua: "Dotrina"), oraindik urte batzuk lehenago zeinda Axular-ek publikatú bere obra famatua (1643) eta soilik uste batzuk geroago zeinda Etxepare-k publikatú euskarazko lehenengo liburua, ez-gutxiago famatua (1545). Ikus beste adibide bat (an "Trataçenda nola ençun vearden Meza", 1621):

hau da:

..., onec adicera ematendigu soca ceyn eçarri baicioten Christo gureIaunari lepoan seguroago eramoteagatic,...

zein dén berdin perpaus erlatibo restriktiboa nola hemengoa. [982] [>>>]

Beriain (1621): "..., deycenda Amitoa,..."

Atzoko ildoari jarraiki, ikus daigun adibide bat non Beriainen puntuazio moldeak (1621) ondo baino hobeto laguntzen zuén ulertzen zéin zen zentzua on textu originla, bitartean ze "gaur egungo ohiko" puntuazioak ez du baizik opakotzen hori interpretazioa. Idazten zuén Beriain-ek:

Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena, deycenda Amitoa,...

non gardena den nóla esaldi horren parte rhematikoena dén justuki "amitoa", zein, naturaltasun osoz, agertzen baita justuki ondórenda aditza, eta ez justuki lehénda aditza. Aldiz, kenduz koma hori (nola Reguero-k egín hemen):

Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena deycenda Amitoa,...

ez da hain argi gelditzen, eta inkluso batek duda egin leike burúz esaldi horren estruktura informatiboa, aurkituz akaso galdegai falsu bat an "Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena".

Beriain-ek bázekien zér esan nahi zuen, eta hala, saiatuko zen puntuatzen bere (bai bere) textua xedé ahalik hobetoen adiérazí zér esan nahi zuen. Utzi deiogun bere lana puntuatzen, zeren, oro har, hori bai izanen zaigula bereziki lagungarri: puntuazio originala. [981] [>>>]

Zergátik aldatzen duté puntuazio originala?

Hizkuntzalaritzako lan tekniko batean obra bat transkribatzean, xehetasunez gorde beharko litzaké puntuazio originala, zeren, ez-gutxitan, puntuazio horretan dagozke funtsezko gakoak ki deskódetu textua nola behar den. Hori dela ta, disgustu handiz ikusi dugu nóla Urtzi Reguero-k ez duen gorde puntuazio originala noiz jasótzen Beriainen "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621) an bere tesi doktorala titúlatzen "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", zuzendua ganik Ricardo Gómez. Bere repuntuazio horretan, honela ematen du Beriainen textua (2017:376):

non originalean genuén:

Reguero-k ondorengoa diosku an bere tesia (2017:59):

Orduko sintaxia ulertzeko lagungarria? Gauza da ze halako ikerketak idazten dirá za personak (finean zientifikoak) zek ez dute bilatzen inolako "lasterbide" puntuazionalik (ezbada, noski, an oinoharrak), eta zeinendako halako puntuazio filtratuak ez soilik ez diren batere gustukoak, baizik guztiz nahasgarriak, ordezta izán lagungarriak, halan ze transkripzioa gelditzen dá baliogabetua. [980] [>>>]