Baina lehio hori ez da probablea

Txopik galdetzen zuén atzo:

Beraz Euskarak du izan preposizioak? Ahal da hau demostratu? Ta baldin bada demostratzen, zertaz ez erabili kin naturalitate osoa? [Txopi] 

Denoi gustatuko litzaiguke izatea lehio bat nondik zuzenean ikusi nóla mintzo zirén euskararen erabiltzaile zaharrak, hala nola ere indoeuroparraren erabiltzaile zaharrak, adibidez noiz adar linguistiko horiek hasi ziren ezberdintzen ti enbor orokorragoak (ikus: "Bakker-ek buruz Blevins-en hipotesia ezen hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan ahal dirá ahaideak: 'The proposal has to be taken seriously, and a scholarly and open debate should take place'"), edo hurbilago, orain dela 5.000 urte, noiz, uste denez, hasi baitzén Neolitoa an Europako bazter hauek, baina, zoritxarrez, lehio hori ez da probablea. Horretaz mintzo ginen an gure ondoko sarrera, baita erántzunez ki Txopi:

• "... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz."
  

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

eta beherago:

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

halaber hauxe genioen an "Hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare":

Euskaran ez daude soilik preposizio berreraikiak zein lotzen diren kin gaur egungo baliabide postpositiboak, baizik-ere preposizio historikoak (hots, preposizioak kin konstantzia idatzia) zein halaber lotzen dirén kin gaur egungo postposizioak ere, eta zeinen bilakaera gertatu dén jarrai-ki euskararen beraren mekanismoak (zein, esaten dugunez, dirén hain propialak nola universalak).

Eta gauza da ze hala baliabide guzti horiek nola euren sorrerako mekanismo sintaktikoak pertenitzen dirá ki euskararen ondarea, nondik joan beharko litzaké osatzen (bidéz erabilera) aukera prepositibo zabal eta potente bat, nola gaur egun behar den.Horrá aukera prepositibo bat, aterea ti euskararen mekanismo sortzaile bat:  

• "beldurrez(-eta) gal(du) beren dirua" = "beren dirua galdu beldurrez"

Bai, hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare, eta eskura.

... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz.

Zioén Txopik herenegun:

Lakarrak esaten duena egia bada, aukera euki behar genuke preposizioak erabiltzeko, ...

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

Guk, adibidez, askoz probableagoa ikusten dugú OVS zahar bat (zentratua an objetu oso kontextualak) nondik, gero, aisa derivatuko litzaké egungo SOV/SVO, ordezta ikusi SVO zahar bat, edo are VSO zahar bat, nola proposatzen dutén Lakarrak edo Gómezek eta Sainzek (1995). Zeren, adibidez, gure ustez aditz aurreko material hori guztia "e-", "i-", "da-" edo "la-" ez lirake (hasieran behintzat) baizik adverbio edo aditz-modifikatzaile modukoak, zein, akaso gerora, baita instalatuko liraké an aditz-morfologia postpositiboa (batzutan epentizatuak) an funtzio modifikatzaile ezberdinak nola genitibo antzekoa, datibo antzekoa, pronominal antzekoa edo modal antzekoa. Eta gerora ere, morfologia postpositibo hori bihur liteke material prepositibo argia, nola an kasua te "(k)i", gure ustez epentizatua, zeinen erabilera postpositiboak bide emanen zuén ki preposizio potentzial argi bat (nola an "da kar ki gu").

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

Sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala

 Aipatzen genituen atzo ondorengo hitzak e Viktoria Albert hizkuntzalaria (2019): 

There is a general consensus that the right-branching SVO word order [hau da: SVO ordena non osagarriak garatzen dirá progresiboki aurrerantza] is universally preferred over an SOV order. [Albert, 2019]

Et galdetzen genuen:

Eta zergátik izango litzake ... universally preferred ...?

Ba, sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala, zeinen printzipio orokorrena dén koherentzia: koherentzia sintaktikoa, koherentzia interpretatiboa, eta koherentzia intonatibo-expresiboa; nondik gero segitzen dirá hain ondorio inportanteak nola irekitasun diskursiboa edo potentzia handiagoa. 

Eta gauza da ze orohar:

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki koherenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki potenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki irekiagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki jarraituagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak. 
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efizienteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efektiboagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.  

Albert (2019): "There is a general consensus that the right-branching SVO word order is universally preferred over an SOV order"

Dio Viktoria Albert hizkuntzalariak (2019): 

There is a general consensus that the right-branching SVO word order [hau da: SVO ordena non osagarriak garatzen dirá progresiboki aurrerantza, burulehena] is universally preferred over an SOV order. [Albert, 2019]

Eta zergátik izango litzake ... universally preferred ...? Bihar saiatuko gara erantzuten.

Aipaturiko estadio hibrido eta inkonsistente horrek izan ditzake anitz aurpegi, eta hor, akaso, kabitu liteke euskara klasikoa, ...

Zioén Txopik atzo:

Nik dut uste ze orain dela 150 urteko Euskara zela geyo SVO ezen gaur egun. Azken urteotan hasi gara "zuzen" idazten ta hitz egiten, ta honek du ekarri egoera nahasia ta txiroa. Lana on Arana, Azkue, Altube, Txillardegi ta abar, du eman bere fruitua, fruitu pozointsua. Asmo ona ez da izaten aski. [Txopi]

Genioén hemen:

Bilatzen ari gara kasu linguistikoak non, hasiera batean, daukagu estruktura konsistenteki prepositibo bat à la gaztelania (hor [ia] ez dago kasu sintaktikorik ezta postposiziorik, aditzak sistematikoki doáz aurre euren osagarriak, perpaus erlatiboak doaz atze euren aurrekariak...); non gerora, hizkuntza, berez eta presio berezirik gabe, doan pasatzen a estruktura hibrido eta inkonsistente bat (hor elkarbiziko dira kasuak edo/ta postposizoak kin preposizioak, aditzak joan daitezke atze edota aurre euren osagarriak, perpaus erlatiboak joan daitezke atze edota aurre euren osagarriak...); eta non, atzenean, berez eta presio berezirik gabe ere, iristen baita estruktura konsistenteki postpositibo bat à la japoniera (hor ez da egonen [ia] baliabiabide prepositiborik, aditzak sistematikoki doáz atze euren osagarriak, perpaus erlatiboak doáz aurre euren atzekariak...). Holakorik nekez gertatuko da azpi behar linguistiko konplexuak; non ordena burulehenak markatzen du diferentzia funtzional ondo esanguratsua.

Aipaturiko estadio hibrido eta inkonsistente horrek izan ditzake anitz aurpegi, eta hor, akaso, kabitu liteke euskara klasikoa, non aditzak joan daitezke atze edo aurre euren osagarriak, non perpaus erlatiboak doaz atze edo aurre euren aurrekariak, non elkarbizitzen baitira kasuak edota postposizoak kin baliabide prepositiboak, zein euskararen kasuan aski urriak baitziren.

Estadio hibrido horretan, baldintza arruntetan, hiztunek bilatuko dute bidea buruz garapena (bide hau ez da inola ere zuzenekoa, zeren egon daitezke problema estruktural sendoak); baina, bide horretan hasita ere, gerta daitezke salbuespenezko egoerak eta faktoreak (nola euskararen kasuan) ze lortzen ahal duten ezen desibili daitezen horiek pausu komunikatiboki aurrerakoiak (nahiz inkonsistenteak) zein, akaso soilik baitziren literaturan emanak. Beraz, euskara izan daiteke kasu bat non oso salbuespenezko baldintzek eragin baitute ezen praktikoki desager daitezen ti hizkuntza estandarra hain aurrerapen handiak nola izan daitezke aditz aurreratuak edota baliabide erlatibo prepositiboak nola "zein", konparatibo hain erabilgarriak nola "ezi", edo baliabide final hain interesgarriak nola "afin" (hala ere, euskara ondo biziko bada, lehenago edo beranduago joango dira aditzak aurreratzen, joango dira biderkatzen esaldi erlatibo prepositibo errazki-kategarriak, joango da handitzen baliabide prepositiboen altxorra).

Bistan da, "duda"-egoera hibrido, inkonsistente, problematiko eta inkluso kontradiktorio horretan behar dá, bereziki, perspektiba egokia afin ez oztopatu (eta ahal bada erraztu) bidea. Eta hor dago koska.

Bai, oso inportantea da perspektiba egokia ganikan erantzule linguistiko nagusiak afin antzeman norántza doan bidea, esan nahi baita bide bakarra (ikus sarrera hau). [⇶]

Pagel-en (2009) datazioen arabera, hizkuntz indoeuroparren adar indo-iraniarra oso goiz bananduko zen ti enbor indoeuropar komuna, printzipioz manténduz antzinako ordena (SOV)

Atzokoan Pagel (2016) zúen zehazten zértan datzan analisi filogenetiko-estatistikoa, zeintan, genioenez, konbina liteke informazio sintaktikoa kin-eta informazio filogenetikoa derivatua ti evoluzioa e lexikoa. Gaur erakutsi nahi genuke ondorengo ilustrazioa ganik Pagel (2016), non ikus daiteke nóla konbinatzen diren informazio ezberdin horiek afinda ordénatu eta datátu aldaketak an hitz-ordenak:

edo, handiago jarrita:

Datazio filogenetiko horren arabera, hizkuntz indoeuroparren adar indo-iraniarra oso goiz bananduko zen ti enbor indoeuropar komuna, printzipioz manténduz antzinako ordena (SOV). Pagel-ek (2016) dio:

The presence of SOV in Hittite and Sanskrit -two languages that branched off early from the root of the tree- suggests that SOV is the ancestral state, and statistical modelling supports this inference. [Pagel, 2016]

Horretaz, handitu daigun goragoko bigarren grafikoa, non lotzen dirén adar filogenetiko ezberdinetako hizkuntza konkretuak eta euren hitz ordena:

non "Hittite" dén  "Anatolian", "Sanskrit" dén "Indo-Iranian", "Polish" dén "Slavic", "English" dén "Germanic", "Irish" dén "Celtic" eta "French" and "Italic" dirén "Romance". [⇶]

1.: Prozesamendu-kostuak ez dira simetrikoak. 2.: Báda askoz gehiago zein prozesamendu-kostu kuantitatibo hutsak: bádira diferentzia kualitatibo derivatu handiak.

Ferrer-i-Cancho (2014) mintzo zitzaigun hemen gain zikloak arten SOV eta SVO zeinen atzean egonen liraké bi indar atraktore inkonpatible (ez da zehazten euren arteko indar-asimetriarik): maximótzea buru-prediktabilitatea, eta minimótzea online-memoria, nondik sortuko litzake sistema bat kin bi polo estable, eta itxuran simetrikoak, zeinen arabera periodikoki gerta litezké aipatutako ziklo horiek naturaltasunez:

Cycling between SOV and SVO could be interpreted as cycling between two incompatible attractors: maximum predictability of the head and minimum online memory. This cycling could be the manifestation of bistable system (Strogatz, 1994). []

Lehenengo atraktore horretaz berriki mintzatu gara hemen an terminu hauek (eta atzo ere):

..., genioenez, gauza da ze, baldintza orokorretan, esaldia ez da orohar muntatzen afin bukaeran aurreikus dadin zeozer (informazioren bat, adibidez aditza), baizik lor dadin eraginkortasun komunikatibo maximoa (azpi baldintza orokorrak), kokátuz justuki mezuaren parte rhematikoena eta aurrikusgaitzena an posizio interpretatiboki abantailatsuena, zein den bukaera.

Ondorengo postetan jarraituko gara mintzatzen gain lehenengo printzipio hori, baina gaurkoan nahiko genuke mintzatu gain aipatutako bigarren printzipio atraktorea zeinekin Ferrer-i-Cancho-k biribiltzen baitu bere estruktura ziklikoa: minimizazioa e memoria-lana.

Fijatu gaitezen ze Ferrer-i-Cancho ari da zehazten bere printzipioak helburuz-eta bete dadin bere interpretazioa ti evidentzia zientifikoa, non ziklo linguistikoak izanen liraké zerbait sistematikoa eta normala ordezta izán zerbait zirkuntzantziala azpi baldintza bereziak. Autoreak kontextu horretan planteatu du bere lehenengo printzipio guztiz fortzatua eta ad hoc aldé SOV (zertárako ibili asmatzen buru labur-labur bat ondorenda osagarri tipikoki ondo luzeago bat baldin ziurtasunez jakin ahal badugu aurretiaz?), halan ze, horrekin batera, beharko luké beste indar bat jóaz alde kontrako poloa: SVO.

Dudagabe, Ferrer-i-Cancho-ren bigarren printzipio hori bádoa an norabide ona, kontuan hartzen baititú prozesamendu-kostuak. Baina, alde horretatik ere, mahai gainean jarri behar ditugu bi arazo handi, zeintaz joango garen mintzatzen an ondorengo sarrerak:

1.: Ferrer-i-.Cancho-k planteatzen du eredu bat non ez den existitzen atzerakargarik: esan nahi baita ze guztiz simetrikoki kuantifikatuko ditú aditzetik atzerako distantziak respektu bere osagarriak, eta aditzetik aurrerakoak. Hala ere, memoria-lana ez da batere berdina noiz erábiltzen estruktura koherente bat (sintaktikoki burulehena, aurrerakoa), non adreilu komunikatiboak doáz sistematikoki interpretatzen online, arian-arian, aurrerantza, etengabeki liberátuz lan-memoria, edota erábiliz estruktura inkoherente bat (sintaktikoki buruazkena, atzerakoa), non orohar adreilu komunikatiboak joan beharko diren gordetzen an lan-memoria harik-eta ailegatu ki burua, non, finean, interpretatu ahalko dira ziurtasunez. Ez da batere berdina, ez da batere simetrikoa, eta puntu hori kruziala da.

2.: Estruktura koherentea (sintaktikoki burulehena) ez da soilik arinena ti ikuspuntua e prozesamendu-kostu kuantitatibo hutsa: báditu orohar beste hainbat abantaila kualitatiko derivatu ondo erabakiorrak, hala nola izátea irekiagoa, potenteagoa ki bihurtu diskursoa matizatuagoa eta aberatsagoa, jarraituagoa baina aukeran pausatuagoa eta horrela reflexiboagoa, intonatiboki eta hortaz expresiboki moldagarriagoa, eta azken finean komunikatiboki efektiboagoa.

Jakina, aurreko guztia ez da kabitzen an marko sistematikoki zikliko bat: aurreko guztia soilik kabitzen da barné evoluzio linguistiko ondo asimetriko bat aldé SVO burulehena, zein dén justuki hóri tendentzia asimetrikoa zein observatzen dugun an evidentzia enpirikoa. [⇶]

Pagel (2009): "These intermediate states violate Greenberg's predictions but are short lived, ..." (egoera inharmonikoak liraké inestableenak)

Atzokoan ikusten genuén ondoko grafikoa referitua ki ordena-aldaketak an hizkuntza indoeuroparrak (Pagel, 2009), non, genioenez:

Solid arrows indicate statistically supported evolutionary transitions, dashed arrows are not supported. [Pagel, 2009]

eta non orain nabarmendu nahi dugu erdiko partea, esan nahi baitá sintaxi-egoera mixto-inharmonikoak, non hitz-ordena arten objetua eta aditza ez den korresponditzen kin ordena arten adposizioak (preposizioak eta postposizioak) eta euren osagarriak: 

Tarteko egoera horietaz, Pagel-ek diosku ze ez dute luzaz irauten:

These intermediate states violate Greenberg's predictions but are short lived, as indicated by the thick arrows pointing to the ancestral and derived states. [Pagel, 2009]

halan-ze ordena indoeuropar hibrido horiek tipikoki maiatuko liraké luzagabe...

• ... edo berriro bilakatuz SOV postpositiboak (nondik zetozen) 

• ... edo, alternatiboki, jarraituko lukete euren bidea buruzki ordena burulehen konsistentea: SVO prepositiboki konsistentea, nondik jada ez ziren gehiago mugituko.

Hor ere esan behar dugu ze Pagel-ek (berdin nola Ferrer-i-Cancho-k) ez du sakondu gain baldintzak (hala nola kontaktu linguistikoa, edo baldintza naturalak) zeintan gertatu diren norabide ezberdin horiek (ikus Gell-Mann & Ruhlen, 2011), baina, edonola ere, badirudi ze, hizkuntza indoeuroparretan, egoera inharmonikoak lirake inestableenak, bitarten egoera derivatua (VO pre) agertzen zaigun nola estableena arten egoera harmonikoak: izan ere harmoniak berak bádu bere eragin propioa (intralinguistikoa baita), baina, finean, harmonia burulehen ondo artikulatua dá askoz estableagoa zein harmonia buruazken ondo artikulatua justuki zeren askoz hobe erantzuten die ki baldintza komunikatibo orokorrak, non beharrak exigenteak izaten diren. 

Horrela, gauza da ze, behinda heldú ki egoera konsistenteki burulehen ondo artikulatu bat, ordena hori bihurtuko litzaké praktikoki definitiboa. [⇶]

... eta Pagel (2009): "Solid arrows indicate statistically supported evolutionary transitions, dashed arrows are not supported."

Atzokoan komentatzen genuen nóla Ferrer-i-Cancho (2014) dún aipatzen a artikulua ganikan Gell-Mann & Ruhlen (2011) noiz mintzátzen gain reversioak an hitz-ordena ti SVO ki SOV, nahiz ez den mintzatzen gain papera zein kontaktu linguistikoak izan bide duen an aldaketa horiek:

Eta gauza da ze Ferrer-i-Cancho (2014), noiz mintzo zaigu gain reversioak an evoluzioa e hitz-ordenak (zeinen adibide tipiko bat litzaké a aldaketa ti SVO ki SOV), dú orobat  aipatzen Gell-Mann & Ruhlen (2011):

A typical example is the reversion from SVO to SOV (Pagel, 2009; Gell-Mann & Ruhlen, 2011)

Baina azpimarratu behar dugu ze, nola genioen, Gell-Mann & Ruhlen-en lanean reversio tipiko horiek (ti SVO ki SOV) desagertzen dira noiz referitzen garen ki "natural drift whitout diffusion" ...

Gaur, ordea, referituko gatzaio ki beste autorea zein Ferrer-i-Cancho-k aipatu an bere goragoko pasartetxoa, zein den Pagel (2009):

Pagel (2009) dú aztertzen nóla aldatu dén hitz-ordena an hizkuntza indoeuroparrak, eskainiz oso analisi-mota interesgarria zeren ezberdintzen ditú arten antzinako egoera bat (SOV postpositiboa), egoera derivatu bat zein amaitzen den izaten definitiboa (VSO/SVO prepositiboa), eta kokátuz euren artean beste bi egoera transizional, mixto eta, hortaz, inharmonikoak zein izanen lirake inestableenak:

Grafiko hori, errepikatzen dugu, referitzen da soilik ki sintaxi indoeuroparrak, eta hor, gaurkoan, azpimarratu nahi genuke azken partea, guk gorriztatua an ondorengo irudia:

non,

Solid arrows indicate statistically supported evolutionary transitions, dashed arrows are not supported. [Pagel, 2009]

eta non justuki horregatik, egoera derivatua (VSO/SVO) izanen litzaké establea, esan nahi baita ze azken egoera horretatik nekez mugituko dira sintaxiak (soilik salbuespenez, an baldintza ondo bereziak), halan-ze konsidera liteke amaierako egoera, nondik jada ez den mugimendu berezirik:

The derived state seems to be stable in lndo-European languages. [Pagel, 2009]

Hona hemen Pagel-en azalpena gain goragoko eskema hori:

Esan nahi baita ze emaitza horietan berriro agertzen zaigu a asimetria arten aldaketak ti SOV postpositiboak ki SVO (edo VSO) prepositiboak respektu alderantzizkoak: alegia-ze, noiz sintaxi indoeuroparrak heltzen diren ki egoera burulehen harmonikoa (zein ez den soilik SVO, baizik SVO prepositibo harmonikoa) nekez (soilik salbuespenez) itzuliko dira ki sintaxi SOV postpositiboa, bitartean-ze sintaxi SOV postpositiboak ez dira agertzen nola estatistikoki estableak.

Horrela, grafiko horretako joerak mantenduko balira etengabe, finean sintaxi indoeuropar (ia) guztiak amaituko lirake izáten VSO/SVO prepositiboak, zein den egoera egonkor bakarra (aurreko ia hori nagusiki lotu beharko litzake kin kontaktu linguistikoa, zein, horrek berak ere, gerota gehiago dún bultzatuko aldé SVO prepositiboa). Beraz, gerta daitezke salbuespenezko egoerak, baina, analisi horretan, argi dago zein den joera nagusia aldé egoera derivatu burulehen estable bat (VO prepositiboa). [⇶]

Aurrena, kontuz aztertu behar da evidentzia enpirikoa

Aipatzen genuén atzo, kin Hoeks (2016), ondorengo artikulua ganik Ferrer-i-Cancho (2014):

Bertan, titulutik ere, Ferrer-i-Cancho mintzo zaigu gain hasierako (aintzinako) SOV ordena bat:

There is converging evidence that SOV (subject-object-verb) or its semantic correlate (agent-patient-action) is a word order emerging at the very origins of language (Dryer, 2005; Pagel, 2009; Gell-Mann & Ruhlen, 2011; Goldin-Meadow, So, Özyürek, & Mylander, 2008). [Ferrer-i-Cancho, 2014]

zein joango zen desagertzen (tipikoki aldé VO) edota berriro bihurtzen SOV, nahiz autoreak diosku ze prozesu horien arrazoiak ez dira ondo ulertzen:

However, the reasons why SOV is initially preferred, and later abandoned or readopted are not well understood. [Ferrer-i-Cancho, 2014]

bide horretatik konkluituz ze arazo horrek behar du marko teoriko bat:

This requires, in our opinion, introducing a theoretical framework. [Ferrer-i-Cancho, 2014]

Baina gauza da zér azaldu nahi dugun bidéz marko teoriko hori, zéin datu, zéin realitate enpiriko islatu nahi dugun, zeren horren arabera eraikiko da eredua afin emaitzak bát etor daitezen kin datu horiek, izan ere ereduaren supuestoak egonen baitira begira ki evidentzia zein azaldu nahi den.

Esan nahi baita ze, aurrena, kontuz aztertu behar da evidentzia enpirikoa, zeren bestela gure ereduan saiatuko gara islatzen eta azaltzen ustezko realitate bat, eta ondorioz sortuko dugu eredu bat, dudagabe interesgarria teorikoki, baina oso desegokia noiz nahi dugun aurrikusi zér gertatu behar den.

Adibidez, goragoko sarreran aipatzen dirá reversioak ti SVO ki SOV, baina noiz mintzo da gain reversio horiek, argiki mintzo behar da gain efektua e kontaktu linguistikoa, zeren, nola genioén an gure sarrera titulatzen "Kontaktu linguistikoaren efektua kendutakoan, desagertzen bide dá SVO -> SOV aldaketa":

... gauza da ze puntu hori ezin da saihestu noiz aztertzen tendentzia globalak an hitz-ordenak, zeren, behin kendutakoan a efektua e kontaktu linguistikoa, tendentzia evolutibo naturala ("natural drift without diffusion") argiki joango litzaké ti OV ki VO

Hona hemen sarrera osoa:

Genioen atzo:

... , Maurits & Griffiths-en ereduak ez luke kontuan hartuko realitate sozial bat zein, hizkuntzalari batzurentzat (adibidez, Miren Azkaraterentzat) izanen zén faktorerik azpimarragarriena an aldaketa linguistikoa: kontaktu linguistikoa. Muga nabarmena da hori, zeren kontaktu linguistikoak balio daike nagusiki ki explikatu aldaketák alde SOV, zein diren gutxiago eta zaharragoak, eta ez hainbeste ki explikatu aldaketák alde SVO, halan-ze kontaktua bihurtzen dá faktore oso kontuan hartzekoa.

Hortaz, galdera da: nóla geldituko lirake aldabide nagusiak arten hitz-ordenak baldin saiatuko bagina kentzén a efektua e kontaktu linguistikoa? Halako saio bat egin zutén Gell-Mann & Ruhlen-ek (2011), nork gogoratzen ziguten ze: 

According to Givón, "To my knowledge all documented shifts to SOV from VO ... can be shown to be contact induced" (12), a conclusion also arrived at by Tai (14) and Faarlund (15). [Gell-Mann & Ruhlen, 2011]

Givón zúen idatzi hori an 1977, eta errepikatu zuén an 2005 (ikus sarrera hau). Tai-k idatzi zuen bere artikulua an 1976, eta Faarlund an 1990. 

Eta gauza da ze puntu hori ezin da saihestu noiz aztertzen tendentzia globalak an hitz-ordenak, zeren, behin kendutakoan a efektua e kontaktu linguistikoa, tendentzia evolutibo naturala ("natural drift without diffusion") argiki joango litzaké ti OV ki VO: 

Horretaz, azpimarratú bi puntu:

1.: Kontaktu linguistikoaren efektua kendutakoan, desagertzen bide dá SVO -> SOV aldaketa.

2.: Obviatzen badugu sujetuaren posizioa, geldituko litzaiguké norabide orokor argi bat ti OV ki VO.

Bestalde, kontaktu linguistikoaren efektu orokorra ere aldatzen doa: izan ere, zenbat-eta VO sintaxi gehiago egon (jada dirá gehiengoa), kontaktu linguistikoaren eragina bihurtuko da (jada bihurtu da) nagusiki aldé SVO, hola azkártuz a prozesu teknologiko globala alde ordena efektiboago bat azpi baldintza orokorrak, nola dén SVO ordena burulehena.

Reversio horiek dirá aski raroak, ez dira orain gutxikoak, eta nagusiki azaltzen dirá bidez kontaktu linguistikoa, zein dún jokatuko, gerota gehiago, aldé SVO. Esan nahi baita ze, orohar, reversio horiek bádaude azalduta, eta azalpen hori erabilitakoan, ...

... geldituko litzaiguké norabide orokor argi bat ti OV ki VO.

zein, gainera, oso ondo azaltzen da zatio arrazoi komunikatiboak azpi baldintza orokorrak. [⇶]

Evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzake nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa

Atzokoan Hoeks-ek (2016) zioskun:

The main point will be that the change into SVO can be explained as driven by functional preferences that become more prominent when languages evolve over time, while the emergence of an SOV proto-language can be explained because SOV is more prefered when languages are still in a rudimentary state. [Hoeks, 2016]

Hoeks, hor, mintzo zaigu gain oinarrizko hitz-ordenak arten sujetua, objetua eta aditza, baina bere reflexioa guztiz hedagarria ki ezaugarri sintaktiko orokorragoak nola dirén buruazkentasuna eta burulehentasuna. Ordena buruazkena, jaioko zen oraturik ti eskua e OV ordena, bitárten ordena burulehena (sortzeko zailagoa zatio hasi ti elementu abstraktuagoak nola baliabide prepositiboak), joango zen garatzen kin VO ordenak zehar denbora. Hor argiki antzematen da evoluzio sintaktiko bat, baina zerén bila doa? Zér bilatzen da kin evoluzio hori? Zéin da helburua e evoluzio hori?

Bilatzen dá diskursibitatea, bilatzen dá kapazitatea ki garatu ideia konplexuak an modu reflexibo, eroso, potente, ireki, efektiboa, zeinen beharra den bereziki nagusitzen noiz behar komunikatiboak bihurtzen diren konplexuagoak. Honela mintzo ginen hemen gain teknologia buruazkena eta burulehena:

Bai, dá teknologia sintaktiko bat [referitzen ari gara ki teknologia buruazkena] zein ondo zetorren noiz hizkuntzak sortu ziren, noiz mezuak zirén oso kontextualak, noiz nahikoa zen esatea hitz bat (izen bat) afin uler zedin mezu osoa (aditza eta sujetua gehien-gehienetan kontextualak baitziren), noiz ez zen beharrezkoa diskurritzea gain ideiak zeren kontextuak azaltzen zuén ia dena, ia beti. Halako sintaxi buruazkena sortu zen naturalki ti (edo kin) keinuak (ezin kontextualagoak), eta hola, baliabide buruazkenak joan ziren garatuz naturalki gain oinarrizko OV estruktura hori, sórtuz baliabide buruazkenak an sintaxi buruazkena (OV kin postposizioak).

Baina, hizkuntza bat dá erraminta ikaragarri bat zeinen posibilitateak ez diren amaitzen kin mezu zuzen-labur-bapatekoak, eta, suerte onez, joango zen aurkitzen bidea ki bihurtu potenteagoa, emánez aukera komunikatibo aberatsagoak eta efektiboagoak azpi baldintza komunikatibo askoz orokorragoak. Eta ez gara orain mintzatzen gain lexiko zabalagoa (hori ere), baizik gain estruktura sintaktiko progresibo eta irekiagoak zein zúten ahalbidetzen komunikazio aberatsago, finago, erosoago eta, denaz gain, efektiboagoa.

Bai, evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzake nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa (nahiz kategoria sintaktikoak ere oso lagungarriak izaten diren afin aurkitu erlazio estatistiko oso interesgarriak, hala nola ze sujetuak, tipikoki thematikoak, kokatu ohi dira an hasiera e esaldiak, non gramatikalizatu ohi diren). Baina gauza da ze orohar bilatzen ari dirá aukera diskursibo potente-eraginkorrak zein ondo moldatzen diren kin egoera komunikatibo exigenteak. Eta hor, diogunez, hurbilketa izan beharko litzaké nagusiki diskursiboa, zein oinarritzen den an kontzeptuak nola informazio thematikoagoa (referentzialagoa, abiapuntua), edo informazio rhematikoagoa (berriagoa, helburua) an kontextu potentzialki ondo konplexuak (kontextu diskursiboan, adibidez, sujetu thematikoa konsidera daiteké buru diskursiboa e predikatu rhematikoagoa: ikus "Gure helburu funtzionaletarako, sujetua konsidera daiteke buru diskursiboa e esaldia (zeinen osagarri diskursiboa dén predikatua)"). [⇶]

Hoeks (2016): "... the change into SVO can be explained as driven by functional preferences that become more prominent when languages evolve over time"

Dio Hoeks-ek (2016):

The main point will be that the change into SVO can be explained as driven by functional preferences that become more prominent when languages evolve over time, while the emergence of an SOV proto-language can be explained because SOV is more prefered when languages are still in a rudimentary state. [Hoeks, 2016]

Bai, "Ezberdindu behar dirá, alde batetik, hizkuntzen sorrerako baldintza eta behar bereziak, eta bestetik, behar komunikatibo orokorrak". [⇶]

Kontaktuaren azterketak soilik konfirmatzen du kualitatiboki a tendentzia kuantitatibo sendoa alde SVO

Komentatzen genuen herenegun nóla aztertu behar den ez-soilik norántza gertatu diren munduko ordena-aldaketak, baizik ere zéin baldintzetan. Bestalde, atzo Hoeks (2016) zigun esaten ze:

In fact, several explanations have been proposed that explain the shift towards SVO not in terms of functional preferences, but rather by suggesting that this shift is due to contact with other languages. [Hoeks, 2016]

Baina gauza da ze, nola irakurtzen genuen hemen, hemen edo hemen, kontaktu linguistikoak izanen luke askoz paper erabakiorragoa justuki an aldaketa "raroak" ti SVO ki SOV, bitarten ez litzaken hala izanen an aldaketa askoz maizagoak ti SOV ki SVO (nahizta kasu batzuetan bai izan daiteke).

Esan nahi baita ze, kontaktuaren azterketak soilik konfirmatzen du kualitatiboki a tendentzia  kuantitatibo sendoa alde SVO. [⇶]

Kiparsky (1996): "An interesting asymmetry in syntactic change is that OV base order is commonly replaced by VO, whereas the reverse development is quite rare in languages."

Jarraitzen dugu kin Hoeks eta bere artikulua titulatzén "From SOV to SVO" (2016):

It is not inmediately evident however, that word order change actually is driven by functional preferences in the first place. In fact, several explanations have been proposed that explain the shift towards SVO not in terms of functional preferences, but rather by suggesting that this shift is due to contact with other languages. However, with respect to these accounts, Kiparsky (1996) argues that an explanation for the change into SVO cannot be found solely in the influence of other languages, because there seems to be no clear correlation between the degree of contact with SVO languages and the distribution of SOV and SVO languages at all. Exemplary in this argument is Icelandic, a language that changed from SOV into SVO without having any notable contact throughout its history with other languages. [Hoeks, 2016]

Kiparsky-k dio an bere artikulua ("The Shift to Head-Initial VP in Germanic"):

..., the distribution of VO vs. OV within the different branches of the Germanic family correlates poorly with the degree of contact which they have had with VO languages. [...] If contact were the primary cause of the change, we might have expected Dutch and German to have adopted VO and Scandinavian to have retained OV, which is just the reverse of what actually happened. [...] The attribution of the OV to VO shift to borrowing would aIso not explain the slow and steady spread of the change in each of the languages (Santorini 1989, 1993b, Pintzuk 1991, Rögnvaldsson 1993). [Kiparsky, 1996]

Bestalde, Kiparsky dú hasten bere 1996ko artikulua kin hitz hauek:

An interesting asymmetry in syntactic change is that OV base order is commonly replaced by VO, whereas the reverse development is quite rare in languages. [Kiparsky, 1996] 

Bage duda, oso asimetria interesgarria. [⇶]

Maiztasunean ondo gehiago, baldintzetan ondo naturalago eta denboran ondo berrikiago: asimetria bat zein azaldu behar da

Atzoko sarreran Hoeks zún azpimarratzen nóla hitz-ordenen maiztasunak aztertu behar diren ez soilik ti perspektiba sinkronikoa (gaur egungo maiztasun-banaketa arten hitz-ordenak an munduko sintaxiak) baizik-ere, eta are nagusiki, ti perspektiba diakronikoa:

Perspektiba horretatik, azter daitezke ez soilik norantza nagusiak an evoluzioa e munduko sintaxiak, baizik-orobat zéin baldintzetan eta zéin garaitan gertatu diren aldaketa horiek. Horretaz, hauxe genioen an "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa" (Senez, 46, 2015), erántzunez ki Miren Azkarate euskal hizkuntzalaria, nork, orain gutxi ("Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?", Mendizabal, 2014), zún defendatzen hipotesi zikliko "partziala" (partziala zeren soilik VSO, SOV eta SVO ordenak pasako lirake batetik bestera ziklikoki, nahiz Miren Azkaratek ez dún azaltzen zergátik ustezko prozesu zikliko hori gertatuko litzake soilik arten hiru ordena posible horiek). Baina:

Bai, SOVtik SVOrako mugimenduak gertatu dirá maiztasunean ondo gehiago, baldintzetan ondo naturalago eta denboran ondo berrikiago zein kontrako mugimenduak:

Hortaz, maiztasunean ondo gehiago, baldintzetan ondo naturalago eta denboran ondo berrikiago, erákutsiz asimetria bat zein dún sortu gaur egungo banaketa (estatikoa), eta zein, jakina, azaldu behar da. [⇶]

Hoeks (2016): "From the fact that the change into SOV has (almost) never occurred in recent history (Givón, 1979; Newmeyer, 2000), it might be claimed that ..."

Hoeks (2016) dú jotzen justuki an gakoa: Ez dira soilik azaldu behar nóla banatzen diren gaur egungo maiztasunak arten hitz-ordenak (hori ere, esan gabe doa, aztertu behar da), baizik-ere maiztasun diakronikoak, esan nahi baita, horiek ze dúten erakusten zéin izan diren joera evolutibo nagusiak arten hitz-ordenak eta zéin baldintzetan gertatu dirén mugimendu horiek. Hori informazio klavea da an afera hau, eta ezinbestez eman behar zaio tratamendu egokia, zein baita ondo zentrala:

Bai, ...

From the fact that the change into SOV has (almost) never occurred in recent history (Givón, 1979; Newmeyer, 2000), it might be claimed that there exists no preference for SOV word orders. [Hoeks, 2016]

Bai, orobat behar da ikuspegi dinamikoa, evolutiboa, diakronikoa, zein den Hoeks-en (2016) lanaren bizkarrezurra. [⇶]

Ezberdindu behar dirá, alde batetik, hizkuntzen sorrerako baldintza eta behar bereziak, eta bestetik, behar komunikatibo orokorrak

Hoeks-en atzoko laburpenaren harira (hurrengo postetan sakonduko dugu an Hoeks-en azterketa), gaurkoan gogoratu nahi genuke ondoko sarrerá publikatua azpi titulu hau:

zeinen textu osoa dén ondorengo hau:

Bádirudi ze hizkuntza (edo hizkuntzak) ezerezetik sortzean nagusitzen da ordena buruazkena (SOV pospositiboa, edo inkluso OVS pospositiboa) gain SVO burulehena. Horretarako batu egiten dirá gutxienez bi faktore (ikus ere "Evoluzio sintaktikoak dú bilatzen optimizazio (edo maximizazio) komunikatiboa"):

• Alde batetik, sorrera horretan, aurrena sortuko zirén elementu konkretuagoak, seinalagarriagoak, objetibagarriagoak (nola objetuak, eta ez edozein objetu baizik soilik objetu konkretuak, seinalagarriak), zein izanen liraké nola oinarria zeinen gainean sortuko ziren elementu abstraktuagoak, eta horregatik zailagoak ki sortu ti ezereza. 
  

• Bestetik, sorrera horretan komunikazioa litzaké oso kontextuala, askotan nahastua kin keinuak, halan ze mezuak ez lukete behar estrategia komunikatibo berezirik, esan nahi baita ze mezuak izanen ziren oso sinple, oso eliptiko, eta bereziki zentratuak an objetua (askotan ez zen besterik beharko, soilik objetua: beste guztia, nolabait, izanen zén haren osagarri opzionala, baldin behar bazen). 
  

Eta nahizta oinarrizko estrategia komunikatibo buruazken hori ez izán teknikoki potentea azpi baldintza orokorrak, sintaxi hori joan liteke osatzen eta finkatzen (ikus an "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa", 2015:183-184):

Bai, zenbat-eta beranduago hasi hizkuntza bat ibiltzen bere bidea alde estruktura burulehenagoak, orduan-eta oztopo intralinguistiko eta extralinguistiko gehiago. Nahizta, bestalde, genioenez, egoera hori guztia alda daiteke baldin, behin arazoa ondo ulertuta, eginen balira ahalegin proaktiboak afin arindu oztopo horiek. [⇶]

Gradualdi, asmoz eta jakitez. [⇶]

Hoeks (2016): "... a general shift from SOV towards SVO in fully developed languages."

Gaurkoan aipatu nahiko genuke lan oso-oso-oso interesgarri bat idatzia ga Morwenna Hoeks (2016), non analisiaren zentruan jartzen baitira maiztasun evolutiboak e hitz-ordenak zehar mundua, esan nahi baita euren dimensio diakronikoa, dinamikoa, zein, bistan denez, dá berez zentrala an edozein analisi evolutibo-funtzional non bilatzen den aztertzea nóndik nora joaten diren sintaxiak, zéin baldintzetan eta zergátik. Honá lanaren titulua:

eta bere laburpen mamitsua:

An explanation for the observation that most languages nowadays exhibit an SOV or SVO word order is provided by suggesting that SOV and SVO can both be seen as advantageous, but from different perspectives and under different circumstances. There seems to be an asymmetry in the preference for SOV and SVO word orders in the sense that SOV word orders are mostly adopted in newly emerging languages, while there also has been a general shift from SOV towards SVO in fully developed languages. The main point of this paper is therefore that the change into SVO can be explained as driven by functional preferences that become more prominent when more complexity arises in languages that evolve over time, while the emergence of an SOV proto-language can be explained because SOV is more preferred when languages are still in a rudimentary state and no stable lexicon is available. [Hoeks, 2016]

Zinez, Hoeks-ek (ikus lan osoa hemen) du jotzen an puntu klave bat: maiztasun dinamikoak. [⇶]

Bichakjian (2000): "... languages have been steadily replacing the ancestral implements with ever more advantageous altenatives (linguistically more powerful and biologically less costly)"

Bichakjian hizkuntalariak zioen an bere "Reply to Suddendorf on Bichakjian on Language-Complexity" (2000):

My target article, which showed that, ... languages have been steadily replacing the ancestral implements with ever more advantageous altenatives (linguistically more powerful and biologically less costly), provided data that clearly suggest there is no empirical support for the steady state conception, and that language evolution is a gradual process with roots going very far back in time. Indeed, just as industry started with primitive tools and weapons and steadily evolved into the sophisticated hardware available to us to day, so language began with an improvised set of features which consistently remodelled into ever more efficient instruments of thought and communication.[Bichakjian, 2000]

eta reférituz ki kontrastea arten sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena (zeini deitzen dión "the modern word order"), egiten ditú ondoko reflexioak (an bere artikulua titulatzén "Language evolution and the complexity criterion", 1999):

The modern word order has therefore a double advantage: in the first place, it allows for the coding and decoding of linguistic messages with a minimum of mental effort, since it taxes the working memory of speakers and listeners as little as possible; and, in the second place, because the processing of linguistic messages is facilitated, it makes it possible to conceive and express increasingly more complex thoughts. [Bichakjian, 1999]

Gauza da ze prozesu gradual horretan munduko mintzaira guztiak ez dutela iritsi ber estadioa simultaneoki (nola nahiago genuken), halan-ze gaur egun, suerte txarrez, existitzen dirá diferentzia ondo nabarmenak arten erraztasun komunikatiboak zein sintaxi ezberdinek eskaintzen dituzten. Eta soluzioa soilik datorke ti jarraitú bidea an norabide egokia artio iritsí estadio sintaktiko bat non diferentziak ez diren jada esanguratsuak (behar dirá aukera burulehen funtzionalak). Bichakjian-ek dioenez (ikus goragoko aipua):

Indeed, just as industry started with primitive tools and weapons and steadily evolved into the sophisticated hardware available to us to day, so ... [Bichakjian, 2000]

Edonola ere, esan behar da ze, teknologia linguistikoak bádu konponente ezberdin oso inportante bat respektu beste teknologia edo erreminta batzuk: konponente soziala, halan-ze bere evoluzioa ez da hain erraza, nahiz, nire ikuspegitik, ez den hain zaila ere, eta dudagabe, eman daitezke aurrerapusu oso errazak, emánez bide ki beste aurrerapusu batzuk ... (gradualki, asmoz eta jakitez). [⇶]

SVO neutroa

Zenioén herenegun, Gilen:

Bestalde, eskerrik asko zure master lana eskuragarri jartzeagatik, oso interesgarria deritzot.

Eskerrik asko zuri, Gilen, zatio zure komentario hori.  Horrá zenbait paragrafo non, alde batetik, aipatzen da Ortiz de Urbina eta bere planteamendu analitiko batzuk, eta bestetik, gure master-lanaren ondorio batzuk ("Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010:116-117): 

Hortxe daukagu, aukeran, SVO neutroa. [⇶]