Azken adibide bat, non Itziar Laka katedratiko chomskyarrak erakusten dizkigún bere abilidade desitxuratzaileak an euren potentzia guztia

Atzo eta herenegun konprobatu ahal izan genituén bi kasu non Erdozia-k (Laka-ren supervisiopean) egiten zituén praktika estatistiko guztiz partzialak, hola erráztuz interpretazio are partzialagoak, eta nabarmenki antizientifikoak. Gaur, hirugarrenez, gogoratuko dugú beste praktika horietako bat, zein autore horientzat bihurtu dén arau, non Itziar Laka katedratiko chomskyarrak erakusten dizkigún bere abilidade desitxuratzaileak an euren potentzia guztia. Hortako, gogora daigun ondoko sarrera, osoki: 

• [226] Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak

Ezin deskribatu nire harridura noiz irákurtzen Laka-ren azalpen guztiz desitxuratuak (ikus Laka-ren "SVO eta OVS hurrenkerak" an Sareko Euskal Gramatika) non, besteak beste, diosku ze “Gizonak ikusi du emakumea” (SVO) eta “Emakumea ikusi du gizonak” (OVS) esaldiek "prozesamendu-kostu berdinak" dituztela:

...goiko adibideetan bigarrena den perpausari begiratzen badiogu, berehala ohartzen gara hasieran datorren sintagma emakumea perpaus iragangaitz baten subjektua izan litekeela.... Beraz, hasierako hitza subjektua zela pentsatu badu, orduan hasierako postura hori berregin behar du perpausa osatzen doalarik, eta horrek prozesamendu-kostu bat dauka. Baina hasierako hitza objektua zela pentsatu izan badu hasieratik [an “Emakumea ikusi du gizonak"], orduan deigarria da horrek dakarren prozesamendu-kostua eta SVO hurrenkera duen lehenengo adibidearen [hots: “Gizonak ikusi du emakumea” adibidearen] prozesamendu-kostua berdinak izatea, euskarak “hasierako subjektua” deritzon prozesamendu-estrategiaren zantzurik erakusten ez duela iradokitzen digulako. (Laka, SVO eta OVS hurrenkerak, 3. paragrafoa)

[OHARRA: Laka-k aipatzen dú a anbiguitate gramatikala on "Emakumea..." an "Emakumea ikusi du gizonak" (non "Emakumea..." izan bailiteké sujetu intransitiboa edo objetua) baina ez du aipatzen a anbiguitate gramatikala on "Gizonak..." an "Gizonak ikusi du emakumea" (non "Gizonak..." izan litekén objetua edo sujetu transitiboa).]

Baina gauza da ze aipatutako bi prozesamendu-kostu horiek ez dira inondik inora berdinak. Izan ere, prozesamendu-kostua ez da soilik neurtu behar an irakurketa-denborak (ikus sarrera hau), zein kasu honetan ez diren esanguratsuki ezberdinak, baizik ere an reakzio-denborak (erantzuteko denborak) eta, aurren-aurrena, an erantzun-erroreak.

Horrela, noiz konpáratu "Gizonak ikusi du emakumea" (SVO singularra) eta "Emakumea ikusi du gizonak" (OVS singularra), nabari dugu ze:

1. hain argiki gehiago kostatu da prozesatzea OVS ("Emakumea ikusi du gizonak") respektu SVO ("Gizonak ikusi du emakumea"), non, ulermen-ariketan, OVS-n egin baitira esanguratsuki errore gehiago zein an SVO (kontuan hártu ze prozesamendu-kostu maximoa gertatzen da noiz komunikazioak huts egiten duen).
2. hain argiki gehiago kostatu da prozesatzea OVS ("Emakumea ikusi du gizonak") respektu SVO ("Gizonak ikusi du emakumea"), non, berriro ere ulermen-ariketan, errore-portzentaje handiagoa egiteaz gain, OVS-n behar izan baitá esanguratsuki reakzio-denbora handiagoa zein an SVO (errore gehiago eginda ere, behar izan duté denbora gehiago noiz prozésatzen informazioa afinda erántzun ki kontrol-galdera) [ikus beste sarrera hauek ere: Laka: norbaitek explikatuko al dit? eta  Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk, bai eta post horietan dauden referentziak].

Beraz, SVOk prozesatu dú informazioa efektiboago (esanguratsuki errore gutxiago) eta arinago (esanguratsuki reakzio-denbora gutxiago), bitárten Laka-k esaten digun ez dela egon diferentziarik an “prozesamendu-kostua” artén “Gizonak ikusi du emakumea” (SVO) eta “Emakumea ikusi du gizonak” (OVS).

Ez da sinestekoa.

Zinez. [1742] [>>>]

Beste adibide bat: kontrastatu dirá reakzio-denborak artén SOV+SVO eta OSV+OVS, eta artén SOV+OSV eta SVO+OVS, baina ez dira agertzen kontraste horiek an errore-portzentajeak, zein dirén erabakiorragoak

Amaitzen genuén atzo esánez: 

Bai, kuriosoa da erábilera hori à la carte. Oso kuriosoa. Eta oso antizientifikoa.

Eta sakonduz an praktika antizientifiko hori à la carte (an analisiak, valorazioak eta konklusioak), gogora daigun orain ondorengo sarrera osoa, non berriro agerian gelditzen dén lehengo jarrera partziala, arbitrarioa, neurri bikoitzekoa,...  

• [231] Soilik horrela

Gogora dezagun orain hurrengo grafikoa aterea ti "Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak prozesatzen" (2006), zein Erdozia-k eta Laka-k oso ondo ezagutzen duten (bertan, Erdozia-k Laka-ri eskertzen dio harek eskainitako laguntza noiz ateratzen bere emaitzak):

Ezkerreko partean, ulermen-ariketaren reakzio-denboretan, Erdozia-k planteatzen du kontraste bat artén SOV+SVO eta OSV+OVS (ordena sujetu-lehenak vs. ordena objetu-lehenak), eta beste bat artén SOV+OSV eta SVO+OVS (ordena aditz-azkenak vs. ordena aditz-erdikoak). Ikus Erdozia-ren emaitzak eta valorazioak:

Esperimentuko partaideek, ulermen ariketa gauzatzeko denbora gehien, objektuaz hasten diren hurrenkerekin behar izan dute. Subjektuaz hasten diren bi baldintzen ulermen ariketa gauzatzeko denborak batu, eta objektuaz hasten diren baldintzen ulermen ariketarekin alderatuz gero emaitza esanguratsua da (SOV+SVO vs. OSV+OVS; p<.02). Aldiz, aditzaren kokaguneak ez dirudi eraginik duenik ulermen ariketa gauzatzeko garaian, ez baita emaitza esanguratsurik lortu aditza amaieran duten baldintzen eta aditza tartean duten baldintzen artean; segur aski, OSV baldintzei buruzko ulermen ariketa gauzatzeko denborak eraginda. (Erdozia, 2006)

Beraz, reakzio-denboretan (ezkerreko grafikoan), alde batetik ordena sujetu-lehenak (SOV+SVO) ateratzen dirá hobeki zein ordena objetu-lehenak (OSV+OVS), bitartean-ze ordena aditz-erdikoak (SVO+OVS) ez diren ateratzen ez hobeto ez txartoago zein ordena aditz-azkenak (SOV+OSV).

Aurreko kontraste horiek interesgarriak dira, baina halako kontrasteekin hasiz gero, antzeko kontrasteak egin beharko lituzkete gain errore-portzentajeak (zein diren are interesgarriagoak) hala nola an irakurketa-denborak ere. Koherentzia hutsez.

Sorpresa da ze Erdozia-k ez du esaten ezer ere burúz nola geldituko liraken halako kontrasteak an errore-portzentajeak, nahizta, noiz fijatzen garen an grafikoa non agértu ordena ezberdinen errore-portzentajeak (goiko eskuinekoa), ikúsi ze, binakako kontrasteen emaitzak ikusita, ez litzake batere zaila SVO+OVS ordenek erakustea euren aldeko diferentzia esanguratsua respektu SOV+OSV (ez digute ematen datua, baina grafikoak hori sugeritu ahal du). Edozein kasutan ere, binakako kontrasteetan SVOk bádu abantaila esanguratsua respektu SOV, eta OVSk respektu OSV (gainera, SOV eta OSV dira errore gehien dituztenak). Beraz, hor, ordena aditz-erdikoak ateratzen dira hobeki, eta bereziki SVO . 

Areago, perpausen irakurketa-denboran ere, SOV eta OSV ordena aditzazkenak dirá denbora gehien behar izan dutenak, nahiz kasu honetan grafikoak ez duen argiki sugeritzen ordena aditzerdikoen abantaila esanguratsua (kasu honetan, SOV, SVO eta OVS ez dira elkarren artean esanguratsuki desberdinak, soilik OSV da esanguratsuki ezberdina respektu beste hirurak). Ikus:

Laburbilduz, erroreetan ordena aditzerdikoak dira abantailatsuenak (eta bereziki SVO, bigarren OVS, eta soilik hirugarren SOV), reakzio-denboran ordena sujetu-lehenak, eta irakurketa-denboran, ez dago abantaila argirik. Hortaz, zéin da ordena bakarra zein den aditz-erdikoa eta sujetu-lehena?

• Erantzuna: SVO

Gainera, emaitza horiek, oro har, bat-datoz kin antzeko experimentuak ganik Laka eta Erdozia, halan ze evidentzia enpiriko guztiek apuntatzen dute an norabide berbera: ordena bat hobeki ateratzen bada an experimentu horiek, hori litzaké, argiki, SVO.

Eta evidentzia horietatik abiatuta, nóla sostenga liteke euskal hizkuntzalaritzaren aldarrikapen nagusia? (ikus aldarrikapen hori an "SVO eta OVS hurrenkerak"); alegia, nóla ailegatu liteke ki konklusioa ezen SOV ordenak eskatzen dú prozesatze-lan txikiagoa ezi beste ordena guztiek? Nóla lortu liteke estaltzea ze, experimentu horietan SVO ordena ateratzen dá abantailatsuena?

Ba, hori soilik lortu liteke praktikátuz etengabeko partzialitatea, etengabeko arbitrarietatea, etengabeko neurri bikoitza an analisiak, valorazioak eta konklusioak, soilik lortu liteke desitxurátuz emaitzak, soilik horrela.

Esan nahi baita ze kontrastatu dirá reakzio-denborak artén SOV+SVO eta OSV+OVS (ordena subjektu-lehenak vs. ordena objektu-lehenak), eta artén SOV+OSV eta SVO+OVS (ordena aditz-azkenak vs. ordena aditz-erdikoak), baina ez dira agertzen kontraste horiek an errore-portzentajeak, zein dirén erabakiorragoak.

Bai, soilik horrela. [1741] [>>>]

Erdozia (2006): "4. irudia. OSV baldintza prozesatzeko kostutsuena da."

Atzokoan genioén ze:

... , Erdoziaren experimentuan (Laka-ren supervisiopean) ateratzen dá argiki nóla OSV dén ordena kostutsuena respektu SOV ...

Hori, ez dugu soilik guk esaten baizik-ere Erdoziak berak, nola konprobatzen dugun an bere 2006ko artikulua ("Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak prozesatzen" an liburuá "Andolin gogoan", 2006:291-306): 

4. irudia. OSV baldintza prozesatzeko kostutsuena da. [Erdozia, 2006]

Eta gogora daigun ze Erdozia-k erabili dú bere azterbidea ("Norberak Gidatutako Irakurketa") nahizik konparatu zéin ordena den "konputazionalki errazagoa" (edo zailagoa) respektu besteak; esan nahi baita ze Laka-ren ustez aipatutako teknika horrek ordenatuko ditú hurrenkera horiek aráuz euren erraztasun (zailtasun) konputazional chomskyarra. Hala zioén Laka-k an bere "SVO eta OSV hurrenkerak" (publikatua an EHUko Sareko Euskal Gramatika):

Helburuen arteko bat subjektua hasieran duen hurrenkerak (SVO) objektua hasieran duen hurrenkera (OVS) baino konputazionalki errazagoa ote den jakitea da. [Laka, datarik gabekoa, gutxienez 2015ekoa]

non Laka justuki referitzen ari da ki kostu konputazional chomskyarrak.

Beraz, Erdozia heltzen da ki konklusioa (bide batez gaizki zeren soilik oinarritzen da an irakurketa-denborak) ezen euskaran (ustez SOV oinarrikoa) OSV dá ordena konputazionalki kostutsuena (gain SOV, SVO eta OVS), nahiz SVO eta OVS ordenek behar dituztén ustezko desplazamendu chomskyar gehiago.

Esan nahi baita ze teoria horrek nabarmenki huts egiten du noiz explikatzen datuak, zein dén gauzarik txarrena zein esan ahal den gain teoria bat. [1738] [>>>]

A misterioa on "primming sintaktikoa"

Atzo aipatzen genuen nóla Laka katedratikoak jarraitzen duen irakasten ze ordena eta baliabide sintaktiko guztiak dirén berdin efikazak bitárten Erdozia-ren experimentuak dió kontrakoa: izan ere, SVO ateratzen da esanguratsuki efikazagoa ze SOV noiz argiki alderantziz atera beharko litzaken. Hala ere, Erdozia-k, ezin ulertuz emaitza horiek, diosku ze akaso bere experimentuan egon litekén diseinu-arazo bat baldíntzatuz emaitza, aski teknikoa antza: "primming sintaktikoa", zeintaz jada mintzo zaigún an 7. orrialdea:

Dena den, eztabaidako atalean (3. atala) ikusten den bezala, litekeena da, galderak egiteko aukeratu den prozedurak eragina izatea ulermen ariketako emaitzetan. 

eta baita noiz emán ulermen-ariketa horren emaitzak, 12. orrialdean:

Baina, zértan datza zehazki primming sintaktikoa? eta, zértan eragiten dion ki konparazioa artén SVO eta SOV? (ikus "Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk"):

[Ulermen ariketako] Emaitza horiek, Erdozia-ren teoriaren arabera, ez dira ulertzekoak. Eta Erdozia-k berak diosku noláko zailtasunak dituen afin egin euren interpretazioa:

Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak aztertzen dituen esperimentu honetarako, prestatu dudan ulermen ariketan (5. irudia), lortutako emaitzak azaltzeko zailtasunak eraginda, esperimentuaren diseinua goitik behera berrikusi da. [Erdozia, 2006:16]

Erdozia-k, emaitza horiek ez ulerturik, goitik behera revisatuko du bere experimentuaren diseinua, badaezpada ere. Ondo dago hori. Horrela, eta ustez berrikusketa horren ondorioz, Erdozia-k aipatuko digu diseinu-arazo posible bat: primming sintaktikoa, zeinen arabera, zailtasun gehigarria egongo litzake noiz ere galderaren ordena sintaktikoa ez den koinziditzen kin ordena on textua zeintaz galdetzen ari den:

... , ulermen ariketako galderak bi egitura ditu: SOV egitura (egia al da gizon batek emakumea ikusi duela?) eta SVO egitura (egia al da gizon batek ikusi duela emakumea?). Lehenengo egiturako galdera SOV eta OSV baldintzei buruzko galderak egiteko erabili da, eta bigarrena aldiz, SVO eta OVS baldintzei buruzkoak egiteko. Beraz, partaideek SOV hurrenkerako perpaus bat ikustean, galdera hurrenkera berean ikusi dute (gauza bera SVOrekin). Aldiz, OSV hurrenkerako perpausa irakurri ostean, galderak beste hurrenkera bat du (gauza bera OVSrekin). [Erdozia, 2006:16]

Baina, eta hau azpimarratu behar da, primming sintaktiko horrek ez du batere eraginik noiz konpáratu SOV eta SVO (bi ordena horientzako erabili baitá ber ordenamendua an irakurritako esaldiak eta egindako galderak; hots, irakurritakoa eta galdetutakoa agertzen dira an ber ordena sintaktikoa, eta ez dago, beraz, diferentziarik alde horretatik).

Kontrara, OSV eta OVS ordenetan, ulermen-galdera ez zaie egiten an ber ordena zeintan irakurri berri dutén textua (galdera doa an SOV edo SVO), akaso sórtuz aurreko bi ordena horientzako desavantaila erlatiboa respektu SOV eta SVO ordenak (azken hauetan, mantentzen da ordena bera an textua eta galdera), halan ze azken bi ordena horiek izanen luketé ber avantaila respektu OSV eta OVS, hurrenez hurren. Esan nahi baita ze primming sintaktikoak joka lezake kóntra OSV edo OVS noiz konparatuak kin SOV edo SVO, baina ez du eraginik izanen an konparazioa artén SOV eta SVO.

Hala ere, Erdozia, berriro harrigarriki, bere konklusioan mintzatuko zaigú justuki burúz konparazioak non agertzen dén primming sintaktikoa (hain zuzen, konparazioak artén SOV eta OSV eta baita artén SVO eta OVS), aháztuz konparazio bakarra zein libratzen den ti primming sintaktikoa (hori konparazioa artén SOV eta SVO):

SOV eta OSV baldintzen ulermen ariketako emaitzek iradoki dezakete lehenengoa jatorrizko hitz hurrenkera dela. Aldiz, SVO eta OVS baldintzen artean, aurreko bi baldintzen artean baino emaitza esanguratsu gehiago lortzeak iradoki dezake bi baldintza hauek eratorriak direla. [Erdozia 2006:17]

[OHARRA: Azken aipu horretan, ez da konprenitzen ez lehenengo esaldia, ezta bigarrena ere: nóla liteke SOV izatea avantalatsuena noiz ulermen-ariketa horretan (akatsetan) SVO baitá esanguratsuki avantailatsuagoa ze SOV? (gainera, esan dugunez, SOV eta SVO konparatzean ez dago primming arazorik)]

Izan ere, Erdozia-ren artikulua irakurrita, batek ulertu ahal luke ze experimentu horretan ezin ondoriozta daiteke ezer interesgarririk respektu konparazioa artén SOV eta SVO noiz-eta...

1. justuki aipatutako konparazio horretan ez den existitzen primming arazorik,
2. justuki konparazio horrexetan agertzen zaigún emaitza interesgarriena, argiki iradokiz ze SVO ordena da komunikatiboki eraginkorragoa zein SOV. 

Laburbiltzeko, primming sintaktikoak ez du inolako eraginik gain erlazioa artén SVO eta SOV. [1107] [>>>]

Zuek valoratu

Gauza da ze, Laka eta Erdozia-ren experimentuetan:

1: Noiz konpáratu SOV, OSV, SVO eta OVS (ikus "Soilik horrela" eta "Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk"), daukagu ze:

• Errore-portzentajeetan: SVOk atera dú emaitza esanguratsuki hobea ezi beste hiru ordenak (SOV, OVS, eta OSV), bitartean-ze soilik OVSk eta SOVk atera duté emaitza esanguratsuki hobea ezi OSV ordenak.
• Reakzio-denboretan: SVOk eta SOVk atera duté emaitza esanguratuski hobea ezi OSVk.
• Irakurketa-denboretan: SVOk, OVSk eta SOVk atera duté emaitza esanguratsuki hobea ezi OVSk.

Beraz: SVO > SOV ≈ OVS > OSV

2: Noiz konpáratu SOV eta OSV (ikus "Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau" eta  "Nahi duenak, ikus beza"), daukagu ze:

• Singularretan: Errore, erreakzio eta irakurketa neurrietan SOVk atera dú emaitza esanguratsuki hobea ezi OSVk. 
• Pluraletan: Errore-portzentajeetan ez da nabari diferentzia esanguratsurik (azpi efektu berdintzailea ti pluralak, zein diren morfologikoki konplexuagoak eta nahasgarriagoak (ikus "Esaldi pluralen efektu berdintzailea"), bitárten reakzio-denboretan autoreek ez dute ematen daturik (eta ez dute azaltzen zergatik), eta azkenik irakurketa-denboretan SOVk atera du emaitza esanguratsuki hobea ezi OSVk.

Beraz: SOV > OSV (Emaitza hori bat-dator kin goragoko emaitza).

3: Noiz konparatu SVO eta OVS (ikus " Laka: norbaitek explikatuko al dit?" eta  "Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak"), daukagu ze:

• Singularretan: hala errore-portzentajeetan nola-ere reakzio-denboretan SVOk atera dú emaitza esanguratsuki hobea ezi OVSk, bitárten irakurketa-denboretan ez den aurkitu diferentzia esanguratsurik.
• Pluraletan: Ez da diferentzia esanguratsurik aurkitu (azpi efektu berdintzailea ti pluralak, zein diren morfologikoki konplexuagoak eta nahasgarriagoak, nola genioen an "Esaldi pluralen efektu berdintzailea").

Beraz: SVO > OVS (Emaitza hori bat-dator kin goragoko lehen emaitza).

Konparazio horiek ikusita, nekez saihestuko da ondorioá eze SVO da ordenamendua zek ditu emaitza esanguratsuki hobeak edo gutxienez berdinak respektu beste hiru ordenak: OVS, SOV eta OSV, eta hala ulermen-portzentaietan edo reakzio-denboretan (non emaitzak dirén hobeak) nola-ere irakurketa-denboretan (non emaitzak dirén berdinak). Eta horixe da emaitza nagusia, zein, bistan denez, ez doa aldé SOV, baizik aldé SVO. Gainera, ez da inondik inora berdinatsunik artén SVO eta OVS.

 Zuek valoratu. [235] [>>>]
___________________________________________________
Irakur serie guztia:

•   Zuek valoratu    
•   Esaldi pluralen efektu berdintzailea
•   Zein dira oinarrizkoagoak: irakurketa-denborak edo errore-portzentajeak?
•   Very low?
•   Soilik horrela
•   Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau
•   Nahi duenak, ikus beza
•   Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa
•   Sei hilabete geroago, Lakaren artikulu antizientifikoak hor jarraitzen du   
•   Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak  
•   Laka: norbaitek explikatuko al dit?  
•   Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk    
•   Unibertsitatea, zeru hori

Esaldi pluralen efektu berdintzailea

Aurreko sarrera batean ikusi dugú efektu berdintzaile bat an emaitzak on zenbait experimentu noiz baztértu zenbait parte-hartzaile (relevante) zeinekin areagotuko baitziren emaitzetako diferentziak artén hitz-ordena ezberdinak. Orain komentatu nahi genuke beste efektu berdintzaile bat: hura zein gertátu noiz erábili esaldi pluralak

Laka-k eta Erdozia-k aipatzen duté esaldi pluralek bádutela konplexutasun kontzeptual edo/eta morfologiko gehigarria (respektu singularrak), zein euskaraz areagotu egiten da zeren:

... euskaldun gehienentzat ergatibo pluralaren forma –ak dela eta ez –ek; (...). Hau da, -ek forma arrotz egiten zaie euskaldun gehienei, eta ikusten dutenean, prozesatze denborak handitzen dira.  [Erdozia-ren tesia, 2006:117]

Zailtasun ez-sintaktiko horiek (morfologikoak baitira) eragiten duté efektu berdintzaile bat an konparazioa artén SOV eta OSV hala nola ere an konparazioa artén OVS eta SVO noiz erábili esaldien forma plurala:

• Noiz konparatu SOV eta OSV pluralak (an experimentu indenpendente bat respektu konparazio singularra) ez da agertu diferentzia esanguratsua an errore-portzentajeak, nahizta diferentzia hori esanguratsua izán noiz erábili forma singularrak (behin 10 parte-hartzaile relevante kendutakoan). Kasu honetan esaldi pluraletako irakurketa-denbora bai da esanguratsuki diferentea aldé SOV.
• Noiz konparatu OVS eta SVO pluralak (an ber experimentua non konpáratu singularrak) ez da agertu diferentzia esanguratsua an errore-portzentajeak, nahizta diferentzia hori esanguratsua izán noiz erábili forma singularrak (behin 5 parte-hartzaile relevante kendutakoan). Kasu honetan ez da diferentziarik izan irakurketa-denboretan ere.

Bi evidentzia horiek erakusten duté ez dela komeni erabiltzea esaldi pluralak an konparazioak, zeren eragiten baituté konplexutasun berdintzaile bat zein ez den gure interesekoa. Izan ere, gure helburua dá isolatzea nóla eragiten duén ordenamendu sintaktikoak gain prozesamendua, bestelako nahasterik gabe.

Hori dela ta, eta edozein interferentzia evitatzearren, egokiena dirudi aurrena egitea experimentu bat non soilik erabiliko dirén esaldi singularrak, eta gero, nahi izanez gero, beste bat non erabiliko pluralak eta akaso anbiguoak ere (edo soilik pluralak, edo soilik anbiguoak). Hain justu horrela egin dute Laka-k eta Erdozia-k noiz konpáratu SOV eta OSV, nahizta, tamalgarriki, ez duten hori egin noiz konpáratu OVS eta SVO (azken experimentu horretan esaldi mota guztiak nahastuta agertzen dira, sórtuz interferentzia nahastaileak).

Beste adibide bat ematearren, hasiera batean, halako experimentu bateko esaldiak ez lirake izan behar negatiboak, eta antzera ere, ez lirake izan behar morfologikoki konplexuak baldin exístitu versio morfologikoki sinpleagoak. Izan ere, konparatutako esaldiak baiezkoak izanda, kanpoan utziko dugu balizko eragin nahastailea zein datorren ti ezezkotasuna, eta singularrean egonda, minimizatuko dugu efektua ti morfologia nominal eta verbal potentzialki arazotsua. Hori dela-ta, konparaziotan hasteko, aski egoki dirudite esaldiak nola:

                 "Gizonak ikusi du emakumea" vs. "Emakumea ikusi du gizonak"

zein Laka-k aipátu an "SVO eta OVS hurrenkerak". Esaldi horiek eta halakoak erabili dira an experimentua zein deskribatzen den an Erdozia-ren "Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak prozesatzen" (2006) hala nola an bere tesia (2006), nondik atera dirén artikuluak nola "Processing Derived Word Orders in Basque" non Laka ere agétu artén autoreak.

Hortaz, ikus ditzagun errore-portzentajeak an experimentua zein Laka-k aipátu an "SVO eta OVS hurrenkerak" noizta kéndu gorago aipatutako bi efektu berdintzaileak (hau da, konsideratuz 29 parte-hartzaileak, ordezta Laka-k eta Erdozia-k utzitako 24ak, eta esaldi singularrak) (Erdoziaren tesia, 2006:131):

• SVO ordenan ("Gizonak ikusi du emakumea"), partaideek huts egin duté esaldien %6.1 
• OVS ordenan ("Emakumea ikusi du gizonak"), partaideek huts egin duté esaldien %15,5

Nola experimentu horretan parte-hartzaile bakoitzak erabili behar izan dituén 20 esaldi an ordena bakoitza, guztira izanen ditugú datuak ti 29 lagun bider 20 esaldi = 580 esaldi an ordena bakoitza. Hau da, zenbaki absolututan:

• SVO ordenamenduan, 580 esalditik 36 huts egin dituzte.
• OVS ordenamenduan, 580 esalditik 90 esaldi huts egin dituzte (2,5 alditan gehiago zein SVO ordenan).

Portzentaien diferentzia hori estatistikoki esanguratsua edo nabarmena da (p < 0.004), esan nahi baita ze oso zaila litzaké ordenen arteko diferentzia hori suerte hutsez gertatzea, halan ze diferentzia hori azaldu behar da. Eta kasu honetan, diferentzia hori egotzi beharko litzaio(ke) ki hitz-ordena (zein aski ondo isolatua gelditu den), halatan non ondorioztatu beharko genuke ze, experimentuko baldintza sinple horietan, SVO atera da esanguratsuki eraginkorragoa (errazagoa, akats gutxiagorekin ulertzekoa) ezi OVS, eta beraz, prozesatzeko errazagoa.

Gainera, ikusia dugunez, experimentu horretan, reakzio-denborak ere izan dirá nabarmenki handiagoak an OVS respektu SVO, eta beste experimentu batean (non erabili soilik esaldi singularrak) SVOk izan zuén errore-portzentaje esanguratsuki txikiagoa ezi OVS eta SOV.

Laka-k bere artikuluan behin da berriro ematen dú aditzera ze "Nabarmentzekoa da ez dugula inolako prozesamendu-abantailarik aurkitu subjektua lehenengo duen hurrenkeraren kasuan [alegia, SVO]" respektu OVS, eta hori ezin onartuzkoa da. [234] [>>>]
____________________________________________________

Irakur serie guztia:

•   Zuek valoratu    
•   Esaldi pluralen efektu berdintzailea
•   Zein dira oinarrizkoagoak: irakurketa-denborak edo errore-portzentajeak?
•   Very low?
•   Soilik horrela
•   Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau
•   Nahi duenak, ikus beza
•   Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa
•   Sei hilabete geroago, Lakaren artikulu antizientifikoak hor jarraitzen du   
•   Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak  
•   Laka: norbaitek explikatuko al dit?  
•   Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk    
•   Unibertsitatea, zeru hori

Zein dira oinarrizkoagoak: irakurtzeko denborak edo ulermen-erroreak?

Laka-k eta Erdozia-k aurreko sarreretako experimentuan (eta besteetan ere), zéin irizpide/neurri erabili dituzte arrén baztertu experimentuko partaideak?

• Erabili al dituzte partaideen irakurketa-denborak? Ez.
• Erabili al dituzte partaideen reakzio-denborak? Ez.
• Erabili al dituzte partaideen errore-portzentajeak? Bai.

Zergátik ez dituzte eliminatu partaideak zek egín irakurketa-denbora luzeenak?  Zergátik ez dituzte eliminatu partaideak zek egín reakzio-denbora luzeenak?

Hor, inplizituki, onartzen ari dira ze bi irizpide/neurri horiek (irakurketa-denborak eta reakzio-denborak), interesgarriak izanik ere, izanen liraké soilik osagarriak respektu errore-portzentajeak (zein adierazten ari dirá justuki porrota an komunikazioa). [233] [⇶]

____________________________________________________

Irakur serie guztia:

•   Zuek valoratu    
•   Esaldi pluralen efektu berdintzailea
•   Zein dira oinarrizkoagoak: irakurketa-denborak edo errore-portzentajeak?
•   Very low?
•   Soilik horrela
•   Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau
•   Nahi duenak, ikus beza
•   Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa
•   Sei hilabete geroago, Lakaren artikulu antizientifikoak hor jarraitzen du   
•   Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak  
•   Laka: norbaitek explikatuko al dit?  
•   Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk    
•   Unibertsitatea, zeru hori

Very low? Ez da sinestekoa!

SOV eta OSV konparatzeko experimentuan, Laka-k eta Erdozia-k 33 parte-hartzaileeatik 10 eliminatu dituzte a posteriori, behin experimentuko ariketa guztiak egindakoan.  

33tik 10!!

Lehenengo begiratuan ere, horrek itxura txarra du. Areago noiz ikusten dugun ze kendutako partaideen datuak (kasu horretan errore-portzentajeak) ez dira erratikoak, edo estrukturabakoak, edo zentzubakoak, baizik ze eliminatutako errore horietatik gehien-gehienak dirá OSV, bitárten erlatiboki gutxi dirén SOV.

Laka-k eta Erdozia-k esaten digute ze kendutako partaide horiek OSV esaldietan batezbeste huts egiten duté erantzunen %67 (esan nahi baita: 16tik 10'72), bitartean-ze SOV esaldietan huts egiten duté erantzunen %12'5 (esan nahi baita: 16tik 2!!). Bestela esanda, kendutako partaide horien erroreak dirá guztiz relevanteak respektu ikerketaren helburua, zeren ari dira oihukatzen ze experimentu horretan, kendutako partaide horientzat OSV da askoz gutxiago efektiboa ezi SOV. 

Kalkulu batzuk egin ostean, hona hemen nóla geldituko litzakén experimentuko grafikoa on errore-portzentajeak noiz kendutako 10 partaide horiek ez diren baztertzen (barra gorria) batera-kin errore-portzentajeak zein Laka-k eta Erdozia-k utzi dituzten (barra urdina: 10 parte-hartzaile horiek kanpoan utzita): 

Zehazki, 10ak kanpoan direlarik, SOV-k %4'3 eta OSV-k %15'6, hau da 3'63 aldiz-errore gehiago, bitartean-ze 10ak barruan daudelarik, SOV pasatuko litzake ki %6'78 eta OSV ki %31'13, hau da 4'59 alditan errore gehiago. Esan nahi baita ze, oinarrian, kendutako partaideetan errepikatzen da ber patroia zein ez-eliminatuetan, halan-ze ez den ondo ulertzen zergátik kendu dituzten (zoritxarrez, ez dugu biderik jakíteko zéin izan dan 10 partaide horien eragina gain reakzio-denborak eta irakurketa-denborak). Ikus dezagun.

Kontua da ze, Laka-ren eta Erdozia-ren experimentu horretan esaten denez (non partaide bakoitzak erabili behar dituén 16 esaldi SOV eta 16 esaldi OSV), parte-hartzaileak baztertuko dirá baldin ordena bateko 16 esaldietatik 6 baino gehiagotan huts egiten badute, nahizta beste ordenan ez huts egin esaldi batean ere. Hau da,

• OSVn 7 errore eta SOVn 0 errore eginda, parte-hatzailea eta bere datuak baztertuta geldituko dira, nahizta guztira esaldien %22 huts egin (32tik 7), baina
• OSVn 6 eta SOVn 6 eginda, analisi barruan geldituko dira nahizta guztira esaldien %37'5 huts egin (32tik 12).

Ikus dezagun beste ikuspuntu batetik. Errore-portzentaien helburua zén kontrastatzea ea existitzen zen diferentzia esanguratsua artén SOV eta OSV, eta autoreek zér egin dute? Ikus:

• Noiz aurkítu parte-hartzaile bat zek egín diferentzia ondo relevantea artén bi ordena horiek an ulermen-erroreak (demagun, OSVn 10 eta SOVn 2, hau da esaldi guztien %37’5), Laka-k eta Erdozia-k baztertu egin dute parte-hartzaile hori, baina:
• Noiz aurkítu parte-hartzaile bat zek egín aurreko horren oker-kopuru berdina (%37’5) baina ordenen arteko diferentziarik gabe (OSVn 6 eta SOVn 6), orduan Laka-k eta Erdozia-k onartu egin dute parte-hartzaile hori an analisia.

Gainera, oso kontuan hartu behar da ze kendutako partaideen batezbesteko erroreak izan dirá: OSVn 10,7  eta SOVn  2.

Bistan denez, datu horiek horrela kentzean, OSVren errore-portzentajeak bilakatu dirá askoz bajuagoak zein beharko luketenak (hala nola ere, adibidez, SOV+OSV baturaren errore-portzentaiak), eta ondorioz, ordenen arteko diferentzia erlatiboak leundu dira (nahizta ondo esanguratsuak izaten jarraitzen duten).

Baina, gaurko azpimarra da ze, Laka-k eta Erdozia-k, behin parte-hartzaile guztien ia heren bat kanporatutakoan (Laka-Erdozia-rentzat errore gehiegi zituztelakoan, nahiz euren erroreek jarraitu ber patroi orokorra), eta ondorioz, behin errore gehienak eta gainera ondo relevanteak baztertutakoan (%58 inguru), atrevitzen dira esáten ze experimentu horretan erroreak dira very low:

(3C) [goragoko grafikoaren barra urdinak, noiz batertu dituzte 10 parte-hartzaileak] shows that, even though the amount of errors in the comprehension question was very low, it was significantly higher for OSV sentences. [Laka eta Erdozia, "Linearization preferences given “free word order”; subject preferences given ergativity: a look at Basque" (2012)]

Very low? Ez da sinestekoa! [232] [⇶]
____________________________________________________

Irakur serie guztia:

•   Zuek valoratu    
•   Esaldi pluralen efektu berdintzailea
•   Zein dira oinarrizkoagoak: irakurketa-denborak edo errore-portzentajeak?
•   Very low?
•   Soilik horrela
•   Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau
•   Nahi duenak, ikus beza
•   Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa
•   Sei hilabete geroago, Lakaren artikulu antizientifikoak hor jarraitzen du   
•   Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak  
•   Laka: norbaitek explikatuko al dit?  
•   Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk    
•   Unibertsitatea, zeru hori

Soilik horrela

Gogora dezagun orain hurrengo grafikoa aterea ti "Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak prozesatzen" (2006), zein Erdozia-k eta Laka-k oso ondo ezagutzen duten (bertan, Erdozia-k Laka-ri eskertzen dio harek eskainitako laguntza noiz ateratzen bere emaitzak):

Ezkerreko partean, ulermen-ariketaren reakzio-denboretan, Erdozia-k planteatzen du kontraste bat artén SOV+SVO eta OSV+OVS (ordena sujetu-lehenak vs. ordena objetu-lehenak), eta beste bat artén SOV+OSV eta SVO+OVS (ordena aditz-azkenak vs. ordena aditz-erdikoak). Ikus Erdozia-ren emaitzak eta valorazioak:

Esperimentuko partaideek, ulermen ariketa gauzatzeko denbora gehien, objektuaz hasten diren hurrenkerekin behar izan dute. Subjektuaz hasten diren bi baldintzen ulermen ariketa gauzatzeko denborak batu, eta objektuaz hasten diren baldintzen ulermen ariketarekin alderatuz gero emaitza esanguratsua da (SOV+SVO vs. OSV+OVS; p<.02). Aldiz, aditzaren kokaguneak ez dirudi eraginik duenik ulermen ariketa gauzatzeko garaian, ez baita emaitza esanguratsurik lortu aditza amaieran duten baldintzen eta aditza tartean duten baldintzen artean; segur aski, OSV baldintzei buruzko ulermen ariketa gauzatzeko denborak eraginda. (Erdozia, 2006)

Beraz, reakzio-denboretan (ezkerreko grafikoan), alde batetik ordena sujetu-lehenak (SOV+SVO) ateratzen dirá hobeki zein ordena objetu-lehenak (OSV+OVS), bitartean-ze ordena aditz-erdikoak (SVO+OVS) ez diren ateratzen ez hobeto ez txartoago zein ordena aditz-azkenak (SOV+OSV).

Aurreko kontraste horiek interesgarriak dira, baina halako kontrasteekin hasiz gero, antzeko kontrasteak egin beharko lituzkete gain errore-portzentajeak (zein diren are interesgarriagoak) hala nola an irakurketa-denborak ere. Koherentzia hutsez.

Sorpresa da ze Erdozia-k ez du esaten ezer ere burúz nola geldituko liraken halako kontrasteak an errore-portzentajeak, nahizta, noiz fijatzen garen an grafikoa non agértu ordena ezberdinen errore-portzentajeak (goiko eskuinekoa), ikúsi ze, binakako kontrasteen emaitzak ikusita, ez litzake batere zaila SVO+OVS ordenek erakustea euren aldeko diferentzia esanguratsua respektu SOV+OSV (ez digute ematen datua, baina grafikoak hori sugeritu ahal du). Edozein kasutan ere, binakako kontrasteetan SVOk bádu abantaila esanguratsua respektu SOV, eta OVSk respektu OSV (gainera, SOV eta OSV dira errore gehien dituztenak). Beraz, hor, ordena aditz-erdikoak ateratzen dira hobeki, eta bereziki SVO . 

Areago, perpausen irakurketa-denboran ere, SOV eta OSV ordena aditzazkenak dirá denbora gehien behar izan dutenak, nahiz kasu honetan grafikoak ez duen argiki sugeritzen ordena aditzerdikoen abantaila esanguratsua (kasu honetan, SOV, SVO eta OVS ez dira elkarren artean esanguratsuki desberdinak, soilik OSV da esanguratsuki ezberdina respektu beste hirurak). Ikus:

Laburbilduz, erroreetan ordena aditzerdikoak dira abantailatsuenak (eta bereziki SVO, bigarren OVS, eta soilik hirugarren SOV), reakzio-denboran ordena sujetu-lehenak, eta irakurketa-denboran, ez dago abantaila argirik. Hortaz, zéin da ordena bakarra zein den aditz-erdikoa eta sujetu-lehena?

• Erantzuna: SVO

Gainera, emaitza horiek, oro har, bat-datoz kin antzeko experimentuak ganik Laka eta Erdozia, halan ze evidentzia enpiriko guztiek apuntatzen dute an norabide berbera: ordena bat hobeki ateratzen bada an experimentu horiek, hori litzaké, argiki, SVO.

Eta evidentzia horietatik abiatuta, nóla sostenga liteke euskal hizkuntzalaritzaren aldarrikapen nagusia? (ikus aldarrikapen hori an "SVO eta OVS hurrenkerak"); alegia, nóla ailegatu liteke ki konklusioa ezen SOV ordenak eskatzen dú prozesatze-lan txikiagoa ezi beste ordena guztiek? Nóla lortu liteke estaltzea ze, experimentu horietan SVO ordena ateratzen dá abantailatsuena?

Ba, hori soilik lortu liteke praktikátuz etengabeko partzialitatea, etengabeko arbitrarietatea, etengabeko neurri bikoitza an analisiak, valorazioak eta konklusioak, soilik lortu liteke desitxurátuz emaitzak, soilik horrela. [231] [⇶]

____________________________________________________

Irakur serie guztia:

•   Zuek valoratu    
•   Esaldi pluralen efektu berdintzailea
•   Zein dira oinarrizkoagoak: irakurketa-denborak edo errore-portzentajeak?
•   Very low?
•   Soilik horrela
•   Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau
•   Nahi duenak, ikus beza
•   Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa
•   Sei hilabete geroago, Lakaren artikulu antizientifikoak hor jarraitzen du   
•   Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak  
•   Laka: norbaitek explikatuko al dit?  
•   Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk    
•   Unibertsitatea, zeru hori

Mesedez, hartu minutu bat eta ikusi hau

Diote "Laka-k, Erdozia-k, Mestres-Missé-k eta Rodriguez-Fornelles-ek (2009)" noiz konparatzen SOV eta OSV:

...the comprehension task revealed that answering a question about an OSV sentence was harder than answering a question about a SOV sentence, as evidenced by a significant longer reaction times to provide an answer (see Fig. 1B)

 and a significant larger percentage of errors produced (Fig. 1C and Table 2).

Thus, at least under this experimental situation, the processing of OSV sentences was harder than the processing of SOV sentences. (Lakak, Erdoziak, Mestres-Missé-k eta Rodriguez-Fornellesek (2009), 5. or.)

Beraz, noiz konparatzen SOV eta OSV, reakzio-denbora esanguratsuki luzeagoek eta errore-portzentaje esanguratsuki handiagoek dakarté (thus) valorazioa ezen OSV esaldien prozesamendua dá zailagoa ezi SOV esaldien prozesamendua.

Ikus orain Laka-k erabilitako emaitzak noiz konparatzen SVO eta OVS an antzeko experimentu bat non erabiltzen dirén antzeko esaldi singularrak (nahiz-ta kasu honetan esaldi singular horiek eskaini dira nahastuak kin esaldi pluralak eta anbiguoak, baina tira: ikus "SVO eta OVS hurrenkerak" eta Erdoziaren tesia [2006]):

• Ikus goragokoaren antzeko diferentzia esanguratsuak an reakzio-denborak (soilik an esaldi singularrak):

• Ikus goragokoaren antzeko diferentzia esanguratsuak an errore-portzentajeak (soilik an esaldi singularrak):

Zéin da diferentzia? Ba, diferentzia da ze orain Laka-k ez du ondorioztatuko ze at least under this experimental situation, the processing of OVS sentences was harder than the processing of SVO sentences (nola beharko an oraingo konparazioa).

Ez, hor Laka-k esanen digu ze nabarmentzekoa da ez dugula inolako prozesamendu-abantailarik aurkitu subjektua lehenengo duen hurrenkeraren kasuan (SVO) respektu OVS (ikus Laka-ren "SVO eta OVS hurrenkerak"). Zér da hori? [230] [>>>]

____________________________________________________

Irakur serie guztia:

•   Zuek valoratu    
•   Esaldi pluralen efektu berdintzailea
•   Zein dira oinarrizkoagoak: irakurketa-denborak edo errore-portzentajeak?
•   Very low?
•   Soilik horrela
•   Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau
•   Nahi duenak, ikus beza
•   Eztabaida zientifikotik at? Hori da bide antizientifikoa
•   Sei hilabete geroago, Lakaren artikulu antizientifikoak hor jarraitzen du   
•   Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak  
•   Laka: norbaitek explikatuko al dit?  
•   Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk    
•   Unibertsitatea, zeru hori