Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean."

Atzokoan gogoratzen genuén honako pasartea ti Egaña bersolari txapelduna (Berria, 2022), non gaur zabaldu dugún atzoko azpimarra: 

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

nondik, "-ko" atzizki biderkatzailea heltzen zenerako, zorabiatu egiten zinén ...

• ez soilik esaeran,

• ez soilik noiz akaso eman nahi intonazio zehatz bat, 

• ez soilik noiz akaso eman nahi ritmo esanguratsu bat,

• eztare soilik an ulermena,

• ez soilik an ulermen informatibo hutsa, 

• ez soilik an ulermen hotza, deskriptiboa,
  

baizik ze, harago, ...

• zorabiatzen zinen an dena,
  

• an edozer,

• an expresioa bera,

• an komunikazioa.

Komunikazioaren arrakasta ez datza soilik an (akaso nekez) ulertzea mezuko eduki informatibo hutsa, ustez ze behinda deskódifikatu eduki informatiboa, orduan jada arrakastatsuki bete dugú gure helburu komunikatiboa, adibidez noiz irakurtzen novela bat. 

Ez, gauza da ulertzea eduki horiek an baldintza komunikatibo abantailatsuak ki joan jasotzen mezuko eduki informatiboa baina kin bere  matiz pragmatiko edo intentzio expresibo guztiak, arian ondo interpretatuz aukera textual guztiak an modu indartsu eta aberatsa, esan nahi baitá an modu pragmatikoki eraginkorra. 

Eta emaitza potente eta aberats hori doá askoz harago ze eduki informatiboa. Zeren, ulertu ahal da (nahiz akaso nekez) zér esaten den an esaldi edo textu bat, baina hor ez da amaitzen komunikazioa. Komunikazioa zinez biribiltzen da noiz goázen arian ulertzen mezu hori ondo jasóz mezuko elementu guztiak an bere puntu sintaktiko, semantiko eta intonatibo egokia, zeinekin geureganatuko ditugún mezuaren kontu pragmatiko-expresibo guztiak. Eta justuki potentzia sintaktiko-semantiko-intonatiboak sortzen dú eraginkortasuna, efektibitate komunikatiboa.

Eduki informatiboa ez ulertzea dá, esan gabe doa, erabateko porrot komunikatiboa, baina askoz lehenago ere hasten dirá ahuldade pragmatiko-expresiboak, zein nabari dirá... esatean, ulertzean, denean. [>>>]

Erdozia (2006): "4. irudia. OSV baldintza prozesatzeko kostutsuena da."

Atzokoan genioén ze:

... , Erdoziaren experimentuan (Laka-ren supervisiopean) ateratzen dá argiki nóla OSV dén ordena kostutsuena respektu SOV ...

Hori, ez dugu soilik guk esaten baizik-ere Erdoziak berak, nola konprobatzen dugun an bere 2006ko artikulua ("Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak prozesatzen" an liburuá "Andolin gogoan", 2006:291-306): 

4. irudia. OSV baldintza prozesatzeko kostutsuena da. [Erdozia, 2006]

Eta gogora daigun ze Erdozia-k erabili dú bere azterbidea ("Norberak Gidatutako Irakurketa") nahizik konparatu zéin ordena den "konputazionalki errazagoa" (edo zailagoa) respektu besteak; esan nahi baita ze Laka-ren ustez aipatutako teknika horrek ordenatuko ditú hurrenkera horiek aráuz euren erraztasun (zailtasun) konputazional chomskyarra. Hala zioén Laka-k an bere "SVO eta OSV hurrenkerak" (publikatua an EHUko Sareko Euskal Gramatika):

Helburuen arteko bat subjektua hasieran duen hurrenkerak (SVO) objektua hasieran duen hurrenkera (OVS) baino konputazionalki errazagoa ote den jakitea da. [Laka, datarik gabekoa, gutxienez 2015ekoa]

non Laka justuki referitzen ari da ki kostu konputazional chomskyarrak.

Beraz, Erdozia heltzen da ki konklusioa (bide batez gaizki zeren soilik oinarritzen da an irakurketa-denborak) ezen euskaran (ustez SOV oinarrikoa) OSV dá ordena konputazionalki kostutsuena (gain SOV, SVO eta OVS), nahiz SVO eta OVS ordenek behar dituztén ustezko desplazamendu chomskyar gehiago.

Esan nahi baita ze teoria horrek nabarmenki huts egiten du noiz explikatzen datuak, zein dén gauzarik txarrena zein esan ahal den gain teoria bat. [1738] [>>>]

Eta nola perpaus osagarriak tipikoki rhematikoak diren, bilatuko dute posizio finala lehenda aurreneko posizioa azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak

Atzokoan ikusten genuen nóla ...

..., halako perpaus konpletiboak joko lukete ki ez agertu an erdia e esaldia zeren posizio horretan oztopatuko lukete a prozesamendu jarraitua e esaldi nagusia, zeinen kodifikazio-deskodifikazioa geldituko litzaké etendua (eráginez kostuak an lan-memoria eta eráginez kostu interpretatibo-expresiboak).

Behin erdialdeko posizio hori kenduta (internal position), zergátik lehenetsiko litzake posizio finala (final position) gain aurrenekoa (initial position) an posizio kanonikoa e perpaus konpletiboak noiz baldintza eta behar komunikatiboak orokortzen diren? Dryer-ek (1980:175) dio ze ...

... I [Dryer] suggested that the tendency for sentential objects to occur in clause-final position in some verb-final languages might be due to a tendency for them to involve new information. (...) In fact, one might offer a general explanation along these lines for the tendency for sentential NP's to occur in clause-final position: if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

Azken buruan eta orohar, dena reduzitzen da ki joan lortzen gerota koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresibo-diskursibo handiagoa (azpi baldintza eta behar gerota orokorrago-exigenteagoak), non esaldiko elementu tipikoki rhematikoagoak joanen dira bilatzen posizio atzeratuagoak zein euren kide gutxio rhematikoak edo guztiz thematikoak (sujetua aurré predikatua, aditza aurré bere osagarria, eta, orohar, buru sintaktikoak aurré euren osagarri sintaktikoak, edo bestela esanda, orohar buru diskursiboak joko dute ki kokatu kanonikoki aurré euren osagarri diskursiboak). Esan nahi baita ze, finean, dena gertatzen da gaiti arrazoi funtzional-komunikatiboak. [Bihar jarraituko dugu komentatzen goragoko aipu luze hori]

Herring eta Paolillo (1995): "..., people better retain in short-term memory that which they have heard or read most recently, ..."

Atzokoan, behin aipaturik Euskaltzaindia-k emandako adibide hau ganik Leizarraga (1571):

Eztuzue irakurri zer Iainkoaz erran izan zaizuen?

amaitzen genuen esánez ze:

..., dirudienez, Euskaltzaindiak ez du aipatzen halako erabilerarik (alegia, galdegai preverbal dislokaturik) an kontextu deklaratiboak, non, genioenez, halako estrategiak izanen liraké komunikatiboki oso ahulak, nahizta, egon, hor dauden, aukeran ere.

Zeren, dudagabe, ez da orohar izaten estrategia komunikatiborik onena eta landuena emátea informazio rhematikoena (alegia, ezezagunena, ezustekoena, sorpresiboena, xehetuena,...) an esaldi-hasiera, bitárten aditza (alegia, aditzeko hitza) ez den ematen artio bukaera on esaldia. Halako estrategiak agertu ahal dira artén munduko sintaxiak (izan ere, ia edozer ager edo gerta daiteke azpi baldintza oso-oso bereziak), baina ez dirudi ze halako estrategia bat orokortu ahal denik, zeren, argiki, ez doa an norabide komunikatibo orokorra.

Areago, mundu mailan, kasu berezi horiek izanen dirá diakronikoki gerota gutxiago harik praktikoki deságertu zatio euren inefizientzia azpi baldintza orokorrak. 

There are plausible cognitive and functional motivations for placing salient information in sentence-final-position: people better retain in short-term memory that which they have heard or read most recently, a tendency which takes on functional significance when the final focused element becomes the topic of the subsequent discourse, as is often the case. [Herring eta Paolillo, 1995]

Goragoko aipuan autoreek ematen duté justifikazio diskursibo (funtzional) bat ki foku finalak (zeinekin ematen dén informazio rhematikoena an bukaera): alegia, kontuan hartuz ze esaldi bateko informazio rhematikoa tipikoki izaten da hurrengoaren abiapuntu thematikoa, epe-laburreko memoriak lan gutxiago egin beharko dú kokatuz aurreko informazio rhematikoena an esaldi-bukaera ordezta hasieraldean eta banandurik ti bukaeraldeko aditza.

Baina, harago, existitzen dira oso efektu funtzional pisuak an esparrua on esaldia ere, justuki noiz artikulatzen bere barneko osagaiak, zein izan ahal diren rhematikoagoak edo gutxio rhematikoak, eta agértu an ordena diferenteak. Zeren, informazio finena bukaeran emanda, ordurako jada ezagutuko dugu aditza (ez ahaztu: aditzeko hitza) eta esaldiko beste osagai sintaktikoki oinarrizkoagoak eta informatibo-expresiboki gutxio rhematikoak (eta, jakina, thematikoak ere), halan ze informazio rhematiko bereziki akontextual eta potentzialki konplexu hori deskodetu ahalko da an baldintza sintaktiko, informatibo eta expresibo askoz hobeagoak (askeagoak, irekiagoak, potenteagoak, ...). ´

Azken buruan, ari gara gain estruktura orokorki diskursiboago bat, zeinen onurak, gorago esan dugunez, aurrena islatuko dirá oso argiki an esparrua on esaldia bera, eta gero an artikulazio hobea artén esaldiak. [1649] [>>>]

Firbas (1971): "I also believe to be right in assuming that this conclusion is quite in harmony with the character of human apprehension."

Atzo ikusten genuen nóla Firbas (1971) zúen planteatzen bere konklusioa gain esaldiko informazioaren antolamendu orokor efizienteena (azpi baldintza orokorrak), zeintan karga komunikatiboa joango litzakén agertzen progresiboki, ondo prestatuz bukaera bat non emanen zén informazio rhematikoena, ezustekoena, xeheena. Gaur azpimarratu nahi genuke ze Firbas ari da mintzatzen gain prozesamendua noiz dioén:

I also believe to be right in assuming that this conclusion is quite in harmony with the character of human apprehension. [Firbas, 1971:138]

Bai, in harmony with the character of human apprehension azpi baldintza orokorrak. [1515] [>>>]

Desoreka informatibo-pragmatikoa

Atzo ikusten genuen nóla nahizik evitatu titular hau:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu  

zén ematen beste hau:

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

non sujetu aktibo thematikoa ("Parisek") pasatu da ki azken posizioa, bitárten objetu rhematikoa, zein den galdegaia, orain gelditu da an aurreneko posizioa aurré aditza. Hortaz, ikusten dugu ze emandako titular hori hasten da kin informazio rhematiko luzeska bat (15 silaba), jarraitzen da kin aditz orobat rhematikoa (5 silaba) eta amaitzen kin sujetu thematiko bat zein ezin den eliditu (ezta atzeratu) zatio izan fundamentala ki interpretatu fokua an baldintza egokiak (3 silaba).  

Gaur nabarmendu nahi genuke estruktura horren arazo informatibo-pragmatikoa (referitzen baita ki informazio-estruktura: thema-rhema). Gauza da ze, noiz hasi irakurtzen titular hori, ez dagiku ze ari gara kin esaldiko informazio rhematikoena (fokua edo galdegaia), eta beraz, hasiko gara irakurtzen informazio hori nola balitz informazio thematikoa zek prestatzen du bidea ki segituan hasi jasotzen informazio relevanteena on mezua. 

Hori dá desoreka informatibo-interpretatiboa, edo desoreka informatibo-pragmatikoa (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Izan ere, soilik aditzaren laguntzaileak anuntziatuko digu ze bere aurreko informazio guztia zén mezuaren muina, parte rhematikoena, eta hori gertatuko da behin informazio hori jada irakurrita daukagun, eta hortaz noiz jada interpretatua dugun an baldintza inefizienteak, ondo hobagarriak.

Horrek eramaten du irakurlea dara (dra, draino ...) reanalisi informatibo-pragmatiko bat, zein batzen da kin reanalisi sintaktikoa, sortuz titular eta, orohar, esaldi ondo inefizienteak. [>>>]

Ibon Sarasola (2016): "... agramatikala izan beharko luke ..."

Nóla geldituko litzake atzoko esaldia, hots...

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

... an SOV ordena kanonikoa? Honela:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu 

non esaldia hasten da kin bi sujetu aktibo. Eta atzokoan ere irakurtzen genuen Ibon Sarasola-ren aipu bat (ti bere "Bitakora kaiera", 2016) referitua ki kasuak non elkartzen diren bi sujetu aktibo an hasiera on esaldia:

Bi nork sintagma elkarren ondoan jartzea -gizon batek jaunak- ez da inoiz izango esaldi bat hasteko modu ona; agramatikala izan beharko luke; areago tartean aditza kokatzeak arazoa konpontzen duenean, neurri batean bederen:...[Sarasola 2016:133-134]

Izan ere, goragoko kasuan ez da gertatzen soilik ze objetu rhematikoa dá luzea (15 silaba, eta gogora gaitezen ze sujetua ez da aldendu behar ti aditza), baizik ze, gainera, objetua hasten da kin sujetu aktibo bat zek jarraitzen dio ki sujetu aktibo nagusia, sortuz, hasieratik, arazoak an prozesamendu egokia on esaldia. Prozesamendu-arazo horiek eragiten dute ze Ibon Sarasola-k aldarrika dagien ze estruktura horrek...

... agramatikala izan beharko luke ...

argi utziz ze, orohar, ordena guztiak ez dira berdin prozesatzen, hala nola ze, kasu horietan, SOV ordena gertatzen da hain prozesagaitza ze izan beharko litzakén... agramatikala. [>>>]

Orohar, prozesamendu-arazoak sortzen dira noiz eman behar den informazio berria (an objetu-osagarriak), eta ez noiz emán informazio ezagun-referentziala (an sujetuak)

Genioen hemen ze Hawkins-ek (1994) planteatzen zuén paralelismo (edo simetria) moduko bat artén prozesamendu-estuasunak zein existituko liraken an sujetuak on SVO sintaxiak (sujetuak 2 hitz, objetuak 3 hitz) eta ber estuasunak an objetuak on SOV sintaxiak (sujetuak 3 hitz, objetuak 2 hitz):

nahiz ez dirudien ze SVO sintaxietako sujetuak daudenik bereziki murriztuak edo bereziki baldintzatuak, eta nahiz. areago, gehiago ditudien ze, kontrara, SOV sintaxietako sujetuak daude baldintzatuagoak zatio arrazoiak on prozesamendua, zeren, sintaxi horietan, ondo gehiagotan eliditzen dira sujetuak (edo bilatzen dira beste alternatibak, nola aditz-forma intransitiboak, edo, ahal delarik, sujetu postverbalak). 

Era berean ere, Hawkins-ek (1994) planteatzen dú paralelismo (edo simetria) moduko bat artén prozesamendu-erraztasunak zein existituko lirakén an objetuak on SVO sintaxiak (sujetuak 2 hitz, objetuak 3 hitz) eta ber erraztasunak an sujetuak on SOV sintaxiak (sujetuak 3 hitz, objetuak 2 hitz). Ikus hemengo aipu hau:

[SVO sintaxietan] ... it does not matter how long direct objects are. The direct object is going to be recognized immediately after the verb anyway, so as long as its own internal structure is efficient, a sentence can have good EIC ratios for direct objects of any length. [Hawkins, 1994]

versus atzoko hau:

... and the subject can be as long as it likes prior to this. [Hawkins, 1994:333]

Baina, gure ikuspuntutik, paralelismo hori ez da eusten: orohar, prozesamendu-arazoak sortzen dira noiz eman behar den informazio berria, eta ez noiz emán informazio ezagun-referentziala. Orohar, prozesamendu-arazoak sortzen dirá an objetu-osagarriak, eta ez an sujetuak. [1495] [>>>]

Hawkins (1994): "... and the subject can be as long as it likes prior to this."

Hawkins-ek (1994:333) jarraitzen dú:

... and the subject can be as long as it likes prior to this. [Hawkins, 1994:333]

Hortaz, SOV zurruneko japonieran, sujetuak ez dira interpretatzen nola sujetuak harik heldu ki "-ga" partikula, zein soilik agertuko litzaken an bukaerá on sujetua bera (izen-sintagma), eta zeinen aurretik ager litezkén perpaus erlatiboak, konparatiboak, izen-sintagma osagarriak, akaso genitiboak, zeintatik eskegita egon litekén perpaus subordinatu bat. Baina, Hawkins-en teorian, horrek guztiak ez luke suposatuko arazorik noiz prozésatzen esaldi osoa. Eta gogora gaitezen ze japonieran hori guztia gertatu beharko litzaké lehénda ezagutu esaldiko aditz printzipala, zein soilik ezagutuko den an esaldi-bukaera. [1494] [>>>]

Sujetu omitituen luzera dá... zero

Atzokoan ikusten genuen nóla euskarazko lagin idatzi estandar batean (tipikoki zuzentzaileek zuzendua, eta ondo SOV, nahiz ez SOV zurruna), Pastor-ek (2019) erakusten zigun ze, euskarazko esaldi transitiboetan, sujetu omitituak zirén gehiago zein sujetu explizituak. Gogora daigun atzoko portzentaje zehatzak (Pastor, 2019):

(b) sujetos omitidos (S-drop) en oraciones intransitivas y transitivas. Las barras de error muestran los intervalos de confianza de 95%.

non:

... en euskera (51,9%) la frecuencia de sujetos omitidos en oraciones transitivas es significativamente mayor que en castellano (35,9%) [Pastor, 2019]

Gaurkoan soilik azpimarratu nahiko genuke ze sujetu omitituen luzera dá... zero (akaso norbaiti irudituko zaio obvioa, baina hala ere, komeni da argi uztea). Esan nahi baita ze euskarazkoan, sujetu transitiboen erdiak (%51,9k) dauka luzéra... zero (berdin nola gaztelaniazkoen %35,9ak). [1478] [>>>]

Euskarazko esaldi transitiboetan, sujetu omitituak (eliptikoak, "subject pro-drop") dirá gehiago (%51,9) zein sujetu explizituak (Pastor, 2019)

Pastor eta Laka (2013) artikuluan ez dugu aurkitu zéin diren portzentajeak on sujetu omitituak an euren lagina, zein den aterea ti euskara eta gaztelania idatzi estandarrak (SOV eta SVO). Bai aurkitu ditugu portzentaje zehatzak on omisio totalak, baina datu hori ez da guretzako hain interesgarria nola sujetuena. Hori dela ta, jo dugu ki tesia on Luis Pastor ("Estrategias facilitadoras del procesamiento en lenguas OV-VO", 2019), non bai aurkitu dugun datu hori an antzeko lagin zabalago bat non gehitu baitira aldizkarietako esaldiak ere (apárte egunkarietakoak eta liburuetakoak). Horrá portzentaje zehatz horiek:

(b) sujetos omitidos (S-drop) en oraciones intransitivas y transitivas. Las barras de error muestran los intervalos de confianza de 95%.

Pastor-ek dio (2019):

... en euskera (51,9%) la frecuencia de sujetos omitidos en oraciones transitivas es significativamente mayor que en castellano (35,9%) [Pastor, 2019]

Sarrera honetan soilik ohartarazi nahi genuke ze, euskarazko esaldi transitiboetan, sujetu omitituak dirá gehiago zein sujetu explizituak. [1477] [>>>]

Pastor eta Laka (2013): "We argue this difference emerges from the difference in processing facilitation that results from subject-pro in each language"

Atzoko sarreran ikusten genuen ze sujetu eliptikoak ("subject pro-drop") zirén usuago erabiltzen an euskara idatzia (SOV estandarra, tipikoki zuzentzaileek zuzendua) respektu gaztelania idatzia (SVO):

Basque resorts to subject pro-drop with a significatively higher frequency than Spanish does; ... [Pastor eta Laka, 2013]

eta orobat nóla, erabilera handiago horren barruan, euskaran erlatiboki are gehiago erabiltzen zirén sujetu eliptiko horiek an esaldi transitiboak respektu intransitiboak:

Pastor eta Laka-k (2013) diote:

We argue this difference emerges from the difference in processing facilitation that results from subject-pro in each language. [Pastor eta Laka, 2013]

Hortaz, gehiago erraztuko litzake prozesamendua noiz sujetua eliditzen den an SOV zeinda an SVO. [1476] [>>>]

Pastor eta Laka (2013): "... Basque resorts to subject pro-drop with a significatively higher frecuency than Spanish does; ..."

Genioen atzo ze Hawkins-ek (1994) argudiatzen du ze ...

... SVO sintaxietan sujetuak liráke laburragoak zein euren objetuak zatio arrazoiak on prozesamendua, ordezta argúdiatu sinpleki ze sujetu thematikoak naturalki eta orokorki izan beharko liraké ondo laburragoak zein euren predikatuko osagarri rhematikoak zeren informazio ezaguna mugatu beharko litzake ki bere tamaina minimo posiblea afin eskáini marko thematiko egokia xedé jaso benetako informazioa, informazio berria, informazio rhematikoa, zein izanen dén hain luzea nola hiztunak nahi edo behar duen za kunplituki bete bere helburu komunikatiboak. 

Eta gauza da ze informazio thematikoaren tamaina minimo posible hori asko-askotan dá zero: sujetua eliptiko doa, ez da ematen. Bai SVO sintaxietan, bai SOV-etan ere. Sinpleki ez da behar batere informazio thematikorik zeren thema aurretik emanda datorren.

Luis Pastor-ek eta Itziar Laka-k aztertu dituzté sujetu eliptikoak an bi sintaxi zeinen aditzak konkordatzen diren kin sujetua (esan nahi baita ze aditzek bádute referentzia morfologikoa ki sujetua): gaztelania eta euskara ("Processing Facilitation Strategies in OV and VO Languages: A Corpus Study", Pastor eta Laka, 2013). Datuak hartu dira ti gaztelania eta euskara idatzia an egunkariak eta liburuak (horrek esan nahi du ze lagin horretako euskara izanen da bereziki SOV estandarra, tipikoki zuzendua, nahiz ez izán SOV zurruna):

Eta ikusi dute ze:

Basque resorts to subject pro-drop [sujetu eliptikoa] with a significatively higher frequency than Spanish does; ... [Pastor eta Laka, 2013]

Eta erabilera handiago horren barruan, euskaran erlatiboki are gehiago erabiltzen dira sujetu eliptiko horiek an esaldi transitiboak respektu intransitiboak:

Bihar, saiatuko gara azaltzen diferentzia erlatibo horiek. [1475] [>>>]

Hawkins (1994): "... this results in a real performance constraint on subjects in these [SVO] languages ..., so the performance aggregate for objects [an SVO] ends up being longer than for subjects."

Gauza bat dira emaitza estatistikoak, eta beste bat euren interpretazio teorikoa barnén ezagutza-esparru espezifiko bat, adibidez linguistikoa (zein dén, finean, euren azalpena). Eta gauza da ze azalpena bihurtu ahal dá bereziki kontroversiala (ikus atzoko sarrera). 

Gure ustez, Hawkins-ek eskaintzen digu adibide ezin hobeagoa on zailtasun interpretatibo hori noiz interpretatzen duen ze SVO sintaxietan sujetuak liráke laburragoak zein euren objetuak zatio arrazoiak on prozesamendua, ordezta argúdiatu sinpleki ze sujetu thematikoak naturalki eta orokorki izan beharko liraké ondo laburragoak zein euren predikatuko osagarri rhematikoak zeren informazio ezaguna mugatu beharko litzake ki bere tamaina minimo posiblea ki eskáini marko thematiko egokia finéz jaso benetako informazioa, informazio berria, informazio rhematikoa, zein izanen dén hain luzea nola hiztunak nahi edo behar duen arrén kunplituki bete bere helburu komunikatiboak.

Oso argi iruditzen zaigu ze azken interpretazio (sinpleago) hori dá askoz ajustatuagoa ki azalpen reala zeinda Hawkins-en azalpen konplikatuago eta gutxio oinarritua an evidentzia enpiriko gurutzatu zabalagoa, zeintan ez den agertzen motibo berezirik ki pensatu ze SVOko sujetuen tamaina ez da basikoki nola erabiltzaileak nahi edo behar duen. Akaso askoz errazago aurki daikegu motiboak ki pensatu ze sujetu luze samarrak bihurtzen dirá arazo an SOV hurrenkerak non objetua ere báden luze samarra, hainbateraino ze sujetu thematiko horiek trasladatu ahal dirén ki posizio postverbala non bere informazioa ez den jada hain efizientea (ezta efektikoa ere) nola an hasierako posizioa.

Izan ere, hauxe da azalpena on Hawkins (1994):

... this results in a real performance constraint on subjects in these [SVO] languages which explains the observed length differential between subjects and objects: object length is unconstrained, so the performance aggregate for objects ends up being longer than for subjects. [Hawkins, 1994:333]

Ez, evidentzia (zabalago) horrek (zein doan harago ti justuki Hawkins-en datuak) erakusten digu ze sujetu thematikoak ez dira batere arazotsuak an SVO sintaxiak. Areago, esango genuke ze sujetuak ere izan daitezke orohar problematikoagoak justuki an SOV estrukturak, nahizta euren informazioa izán ezaguna eta aisa interpretagarria. SVO estrukturetan ez zaie ezagutzen estuasun berezirik. [1474] [>>>]

"Constituent Recognition Domain" (CRD): kontzeptu klave bat an neurri prozesatzailea on Hawkins

Segituz kin neurri prozesatzailea zein Hawkins-ek erábili an beheragoko 5.12 taula, hantxe (beherago) ikusi ahal dugu CRD akronimoa, zek balio du nola Constituent Recognition Domain, eta zein den kontzeptu klavea an gure intereseko neurri prozesatzailea:

Hortaz, ikus daigun ondorengo definizioa ganik Hawkins (an bere "A parsing theory of word order universals", 1990:229):

Esan nahi baita ze, adibidez, S nodoaren CRD-a (esaldiko CRD-a) izango litzaké hitz-multzo ordenatu konkretu hori zein giza-prozesatzaileak ezagutu beharko luken afin identifikatu eta eraiki ha-estrukutra sintaktikoa zein aurkitzen dén azpi S nodo hori (X nodo konkretu bat), esan nahi baita afin identifikatu eta eraiki IC guztiak zein agertzen dirén azpi S nodo hori. 

Kontuan hartuz ze prozesatzailea mugitzen da ti ezkerra ki eskuina (ti hasiera ki bukaera, online), S nodoaren CRD-a hasiko litzake an hori hitza zek eraikitzen du S-ko lehenengo IC-a (zein izan ahal den sujetua ala VP-a, segun ordena), eta amáituko litzake an hori hitza zek eraikitzen du S-ko azken ICa (zein orobat izan ahal den sujetua ala VP-a, segun nondik hasi den).

Zehazkiago, SVO ordenan, eta erábiliz gure ereduko notazioa, izanen genuké honako ordenazio orokorra an esaldia:

• S1S2VO1O2O3  (6 hitz)
  

non:

• S1S2 dá berdin nola mS kin 2 hitz (S1 burua hasieran)

• V dá aditz (soila)

• O1O2O3 dá berdin nola mO kin 3 hitz (O1 burua hasieran) 

Ordena horretan S nodoaren CRD-a izanen litzaké:

• S1S2V  (3 hitz)
  

zein hasten baita an S-ko (esaldiko) lehenengo IC-a (zein, ordena horretan, dén S sujetua), eta konkretuki an bere burua (S1) non identifikatu eta eraikiko litzakén esaldiko lehenengo IC hori, eta amaituko litzake an Sko (esaldiko) azken IC-a (zein dén VP aditz-sintagma), eta konkretuki an VP-ko lehenengo IC-a, alegia V, bere aditza, non eraikiko litzakén VP azken osagai hori (beste egun batean ikusiko dugu nóla, Hawkins-en ereduan, VPa orobat eraiki ahal den an O objetua, eta zehazkiago an objetu horren burua, baldin objetua agértu lehenago zein aditza).

Horrela, daukagu ze, S-ko CRDaren hitz-kopurua dá 3, zein den kopuru bat zein erabiliko den an IC-to-word ratioa justuki an bere izendatzailea (word), nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula: 

Horrela, 2/3 izanen dá hori ratioa artén IC-kopurua zein eraiki beharko diren azpi S (zenbakitzailea: 2), eta hitz-kopurua zein prozesatu beharko diren arrén eraiki IC horiek, eta horiekin S-ko estruktura sintaktikoa (izendatzailea: 3). Hóri da Hawkins-en "IC-to-word" ratioa. [1450] [>>>]

Orohar, asmatzen ibili behar izatea ez da interesgarria komunikatiboki

Herenegun Hawkins (1990) mintzo zén gain diferentzia prozesatibo handia artén ordenazio batzuk (kategoria sintaktiko batzuk) zein .....

... can act as unambiguous signals on-line ... [Hawkins, 1990]

eta beste ordenazio batzuk zein ...

... do not permit reliable inferences ... [Hawkins, 1990]

eta atzo gaineratzen zuen ze ...

..., regular guessing is costly, ... [Hawkins, 1994]

Gauza da ze, orohar, asmatzen ibili behar izatea ez da interesgarria komunikatiboki, izan ere, askoz hobe dá aurretik ziurtasunez jakitea, hala sintaktikoki nola, orokorkiago, diskursiboki (ikus hemen):

Baina, zergátik ibili beharko litzake mezu-jasotzailea asmatzen (igartzen, aurrikusten, prediktatzen) zéin den aditza (aditzeko hitza) zein asigantuko zaion ki bere informazio rhematikoena (objetua) baldin aurretik ziurtasunez jakin ahal badu, hala sórtuz baldintza komunikatibo ondo avantailatsuak ki interpretatu (koherenteki, reflexiboki, arinki,...) geroko informazio informatiboena-expresiboena-pisutsuena (zein, berriro ere, ez litzaken aurrikusi behar, baizik koherenteki ziurtasunez jakín behin bere jasoera ondo prestatua an bukaera on esaldia)?

edo hemen:

..., genioenez, gauza da ze, baldintza orokorretan, esaldia ez da orohar muntatzen afin bukaeran aurreikus dadin zeozer (informazioren bat, adibidez aditza), baizik lor dadin eraginkortasun komunikatibo maximoa (azpi baldintza orokorrak), kokatuz justuki mezuaren parte rhematikoena eta aurrikusgaitzena an posizio interpretatiboki avantailatsuena, zein den bukaera. 

Izan ere, eraginkortasun komunikatibo maximoa ez da orohar lortzen noiz erabiltzailea ez den seguru gain sujetua zeini egokitu behar zaión informazio berria, edota noiz ez den seguru gain aditza zein dagokion ki informazio rhematikoena. Halako estruktura sujetuazkenak edo aditzazkenak izan daitezke egokiak an baldintza partikular oso sinple eta kontextualak, non akaso aditza edo sujetua esan gabe doaz (eta alkaso formalki eliptiko), baina orohar, hala sujetua nola aditza izaten dirá ha basamendu diskursiboa zeinen gainean eraikiko dén informazio rhematikoena, gutxien aurreikusgarriena eta luzeena, zek beharko du oinarri segurua ki izan efektiboa. 

Horrexegatik joan behar da objetua (osagarria) an bukaera orohar, zeren dén esaldiko parte rhematikoena, aurretiaz aurrikusgaitzena eta luzeena, zein ez den ondo interpretatzen ez bada behin bidea prestatuta.

 edo hemen:

Atzokoan ere, Ferrer-i-Cancho mintzo zitzaigun gain maximotzea prediktabilitatea on burua (aditza) afin azáldu SOV ordena, kontrajarriz helburu maximotzaile hori ki minimizazioa on prozesamendu-kostua (zein gertatuko litzakén an SVO). 

Baina, ez al da printzipio maximotzaile hori (maximótzea ha prediktabilitatea on burua) guztiz ad hoc? Hau da, ez al da printzipio hori guztiz komenienteki postulatua afin lortu ha emaitza zein lortu nahi den? Ez nago esaten ze ariketa teoriko hori egitea ez denik zilegi: guztiz zilegi da. Baina, realitatea azaltzeko, askoz hobe litzake baldin supuestoak, eta areago printzipio maximotzaileak ondo justifikatuak egonen balira (ondo oinarrituak an teoria eta datuak), eta, nire ikuspuntutik behintzat, printzipio maximotzaile hori ez dago aski justifikatua, edo hobeki, ez dago batere justifikatua bidéz argudio teoriko eta praktiko sendoak.

Zeren, kontua balitz prediktabilitatea, kontua balitz aurríkustea zeozer (eduki informatiboren bat) an bukaera, orduan batek esanen luke ze bukaeran kokatu beharko litzaké sujetua ordezta aditza, zeren sujetua izaten da esaldiko parte thematiko-aurrikusgarriena. Hoeks-ek (2016) dio:

... the subject often expresses the topic which is by itself the most predictable unit in a sentence independent of the position it is placed in. [Hoeks, 2016]

Hortaz, helburua balitz bukaeran ematea osagai aurreikusgarriena, esaldia bukatu beharko litzake kin sujetua, zein, tipikoki aurrikusgarriena izanik, bukaeran kokaturik izanen litzake are aurreikugarriagoa, bilakatuz esaldiko bukaera orohar aurreikusgarriena. Baina, galdera dá: zertárako nahi genuke aurrikusi bukaeran sujetua baldin sujetu hori behar badugu ki járri mezu-hartzailea an posizio komunikatibo abantailatsuena afinda jaso dagién informazio rhematikoa efektiboki?

Ez, baldintza orokorretan eta orohar ez dugu hori nahi, eta guztiz onartzen da ze sujetua nagusiki ematen da an hasiera on esaldia zatio izán marko thematiko egokiena ki ulertu avantailatsuki ondorengo informazio berria, rhematikoena, luzeena, irekiena, aurrikusgaitzena.

Eta gauza da ze antzekoa gertatzen zaio ki aditza respektu bere osagarria, zein orohar dén gutxiago rhematikoa, gutxiago luzea, gutxiago expandigarria, eta gutxiago aurrikusgarria zein aditza (daude aditz gutxiago zein izenak, eta gainera osagarriak expanditu daitezke harik infinitua an modu askoz aurreikugaitzagoa inkluso gana hiztuna zein ari den mintzatzen edo idazten reflexiboki). Justuki horregatik, arrazoi komunikatibo sendo horrengatik, aditzak orohar jotzen dú (interlinguistikoki, enpirikoki) ki posizio aurreratuagoa zein bere osagarri rhematikoagoa, luzeagoa, irekiagoa, aurrikusgaitzagoa, prosodikoki nabarmenagoa, informazioanalki helburuzkoa.

Dá justuki ber argumentazio sendoa zein dén erabiltzen ki justifikatu estruktura sujetulehena, antzera ere lagundua kin evidentzia enpiriko sendoa (joera orokor ondo nagusia ti OV ki VO). Horrela, hemen ere galde geinke: zertárako nahi genuke aurrikusi bukaeran aditza baldin aditz hori behar badugu ki járri mezu-hartzailea an posizio komunikatibo avantailatsua ki jáso informazio rhematikoena efektiboki?

Jakina, aditz hori, berdin nola sujetua, izanen dá erlatiboki are aurrikugarriagoa noiz emana ondorenda bere osagarria, baina, sujetuan lez, ez gaude saiatzen bilátzen bukaera aurrikusgarriena (zein, bestalde, izanen litzakén sujetua), baizik saiatzen emáten informazio berri potentzialki-konplexu bat (azpi baldintza orokorrak) an modu eraginkorrena, zein ez dén baizik kokátzea aditza an posizio transizionala artén sujetua (parte thematikoena) eta objetua (parte rhematikoena).

Printzipio maximotzaile hori ez da eusten, ez komunikatiboki, ez enpirikoki.

Bai, gauza da ze, orohar, asmatzen ibili behar izatea ez da interesgarria komunikatiboki. [1141] [>>>]

Hawkins (1990): "... the attachment of NP to its dominating node cannot be made with confidence until the relevant (rightmost) head category is encountered."

Jarráituz kin artikulua ganik Hawkins (edo berdin "ga Hawkins": ikus sarrera hau), azpimarratu nahi dugu ondorengo hau:

... the attachment of NP to its dominating node cannot be made with confidence until the relevant (rightmost) head category is encountered. [Hawkins, 1990]

Bai, ordenazio (kategoria sintaktiko) batzuk ...

... can act as unambiguous signals on-line ... [Hawkins, 1990]

bitárten besteak ...

... do not permit reliable inferences ... [Hawkins, 1990]

Horrá oinarrizko diferentzia. [1439] [>>>]

Hawkins (1990): "... placing NP in a look-ahead buffer for unattached constituents, ..."

Herenegun irakurtzen genunen Hawkins-en (1990) ondorengo aipua:

l will argue that a surprising number of cross-linguistic regularities folow naturally from simple considerations of processing ease. [Hawkins, 1990]

eta atzo ikusten genuen konsiderazio orokor horietako bat, zeinen ondoan, Hawkins-ek (1990) gaineratzen zuén bigarren aukera hau (horiztatua):

The parser could conceivably employ guesswork here (assigning NP arbitrarily to, say, PP prior to encountering the head), or it could proceed deterministically, placing NP in a look-ahead buffer for unattached constituents,...  [Hawkins, 1990]

Hor, Hawkins ari da deskríbatzen atzerakarga. [1438] [>>>]

Hawkins (1990): "The parser could conceivably employ guesswork here (assigning NP arbitrarily to, say, PP prior to encountering the head), ..."

 Atzokoan Hawkins-ek (1990) zioén:

l will argue that a surprising number of cross-linguistic regularities folow naturally from simple considerations of processing ease. [Hawkins, 1990]

Ikus daigun konsiderazio orokor horietako batzuk:

The parser could conceivably employ guesswork here (assigning NP arbitrarily to, say, PP prior to encountering the head), ...  [Hawkins, 1990]

Horrela, prozesatzailea ohartuko litzake ze ari da prozesaten sintagma postpositibo bat (PP bat, Prepositional Phrase) noiz héldu ki bere bukaerako burua (sintagmaren buru sintaktikoa eta diskursiboa), halan ze, lehenago, prozesatzaile hori soilik saia liteke asmatzen (guesswork) zéin ote den estruktura hori zein ari den prozesatzen (adibidez PP horri egokituz NP estruktura ordezta PP estruktura) eta horrela bide emanez ki reanalisia. [1437] [>>>]

Hawkins (1990): "l will argue that a surprising number of cross-linguistic regularities follow naturally from simple considerations of processing ease."

Atzo aipatu genuén Hawkins, eta gaur aipatu nahiko genuke bere artikulua titulátzen "A parsing theory of word orders universals" (1990), non autorea joango dén jartzen oinarriak ki bere teoria prozesatzailea. Hantxe dio, adibidez, ze:

l will argue that a surprising number of cross-linguistic regularities folow naturally from simple considerations of processing ease. [Hawkins, 1990]

Finean, teoriaren gakoa oinarrituko litzaké an konsiderazio aski sinpleak gain prozesamendu linguistikoa (simple considerations of processing ease). [1436] [>>>]