Gauza da ze "ninduen" dá jatorrizko forma nondik gerora sortuko dén "nind-", zein, bere jatorrian ez den prefijoa, baizik "n-i-n-du-en", eta nondik sortuko dirén beste analogia guztiak

Zenioén atzo, Josu:

Barka, baina nind- ez da prefixo bat. D hori Uarekin batera baitoa: DU

ninDU

Gauza da ze "ninduen" dá jatorrizko forma nondik gerora sortuko dén "nind-", zein, bere jatorrian ez den prefijoa, baizik "n-i-n-du-en", nondik sortuko dirén beste analogia guztiak. 

"ninduen" edota "gintuen/ginduen" sortzen dirá honela:

• n-e-du-en > n-e-n-du-en → n-i-n-du-en
• g-e-i-tu-en > g-i-tu-en > g-i-n-tu-en

non agertzen zaigún iraganeko "-e-" regularra. Hor ez dago "DA" orainaldikoa, baizik, "-E-DU-" (an "n-e-du-en), non "-du-" hori dén erroa on "*e-du-n" aditza, eta "i-tu-n" pluralekoa (an "g-e-i-tu-en"), sortuz "hark gu g-i-tu-en > g-i-n-tu-en". Hau da: ez dago "-DA-" irregularrik, baizik "-e-" regularra.

"n-i-n-du-en" dá jatorrizko forma, eta horregatik zaharrena artén antzeko forma horiek guztiak:

Eredu zahar horretatik joanen ziren sortzen beste forma analogiko guztiak, tipikoki hartuz "nind-" prefijoa (orain bai), eta gero "-e-" iraganekoa, nola an:

• nind-e-kar-rren

non, "nind-" jada bihurtu dén prefijo. [2133] [>>>]

"niñdduen" ("-i-" analogikoa) vs "nintzan" ("-i- regularra)

 Argudiazen genuén atzo ze:

Baina orduan, zergátik agertzen da "-i-" hori an "niñdduen"? Forma hori ("niñdduen") ez da pluralekoa (berdin nola "hiñdduen"), eta hor, printzipioz, "-i-" hori (an "niñdduen" edo "hiñdduen") ez da regularra, nola bái den an bere kide "nittuen" edo "hittuen" objetu-pluralekoak. Forma regularra hor izanen litzaké "nenduen", esan nahi baita kin "-n-" arrén ezberdindu ti "neduen > neuen > neben", baina gabé "-i-" zeren ez litzake erabili behar "-i-tu-" pluralekoa.

Hortaz, berriro diogu, nóndik, zéin mekanismotik sortzen da hor "-i-" hori? Ba, sortzen da ti betiko analogia, analogia kin adizki objetu-pluralak ("nittuen/hittuen") eta analogia kin persona pluralak (nola "ziñdduen" edo "giñdduen"), non "-i-" hori báden regularra (ikus ere "Antzera nola sortu zén 'nenkarren', sortu zén 'nenduen > ninduen', zeinen 'nind-' hartuko zén, analogiaz, an 'nind-ekarren'", non ematen dén azalpen fonetiko lagungarri bat).

Horrela sortuko zén "niñdduen" ordéz "nenduen". Baina, adibidez an "nintzan", "-i-" hori datór tikan "i-za-n" eta hori ti "*e-i-za-n", non "-i-" dén regularra. Horrela azaltzen genuen an sarrera deitzén:

• [1973] n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   > n - i - (n) - (t) - za - n = nintzan

zeinen eduki osoa zén hau:

Duela egun batzuk galdetzen genuén:

Nóndik etor litezke adizki plural horiek? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran)

Gaur ikusiko dugú nóla eratorri orainaldiko 3. persona plurala, zein baita "dira":

• ∅ - d(a) - i - la > ∅ - d(a) - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

zein izango litzaké guztiz regularra. 

Gogoratu nahi genuke ze orainaldiko 3. persona singularra bázen irregularra, zeren teorian izan beharko zén (ikus hemen) :

• ∅ - d(a) - i - z(a) > ∅ - d(a) - i - z =  daiz (orainaldiko 3. persona singularra regularra)

zein litzaké antzekoa nola "naiz" edo "haiz". Baina, genioenéz hemen, persona horretan gelditu dá fosildua "da" hitz zaharra (an aditz-forma), akaso hizkuntzaren zaharrenetarikoa (gainera, printzipioz, CV):

"da" horrek ez du erakusten antzekotasunik kin "izan" aditza (eztare, "gara", "zara" edo "dira" adizkiek), alderantziz-ze "naiz", "haiz" edo "zan" formak, zein bai derivatuko lirake ti oinarrizko aditz hori. Nolabait esan, "da" forma litzaké fosil bat barné "izan" aditza (bere jatorria ez legoke an "izan" aditza).

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala (orainaldikoa) zein soilik gero bihurtuko zén aditz purua (an "hura da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "hura daiz").

Pluralean, beraz, regularra: "haiek d - i - ra".

Beraz, an "nintzan", "-i-" hori datór ti "i-za-n", regularki. [2118] [>>>]

"niñdduen/hiñdduen" (kin "-i-" infijoa) sorreraz dirá irregularrak, nahiz ikuspuntu formal hutsetik, amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua

Sarrera honetan ikusten genuen nóla azaldu ahal dirén regularki adizkiak nola "geben/gittuen/giñdduen":

Ikus daigun orain nóla eta nóndik sor zitezkén halako adizkiak ("geben/gittuen/giñdduen") an Bolibarko hizkera, sartua an Leintz-Gatzagako varietatea. Hor, agertzem zizkigú:

• guk hura geben

• guk haiek gittuen 

• hark gu giñdduen

non "-i-" morfema zahar hori (an "gittuen" edo "giñdduen") agertzen dén hor bidéz erabilera on "-i-tu-" pluralekoa.

Baina orduan, zergátik agertzen da "-i-" hori an "niñdduen"? Forma hori ("niñdduen") ez da pluralekoa (berdin nola "hiñdduen"), eta hor, printzipioz, "-i-" hori (an "niñdduen" edo "hiñdduen") ez da regularra, nola bái den an bere kide "nittuen" edo "hittuen" objetu-pluralekoak. Forma regularra hor izanen litzaké "nenduen", esan nahi baita kin "-n-" arrén ezberdindu ti "neduen > neuen > neben", baina gabé "-i-" zeren ez litzake erabili behar "-i-tu-" pluralekoa.

Hortaz, berriro diogu, nóndik, zéin mekanismotik sortzen da hor "-i-" hori? Ba, sortzen da ti betiko analogia, analogia kin adizki objetu-pluralak ("nittuen/hittuen") eta analogia kin persona pluralak (nola "ziñdduen" edo "giñdduen"), non "-i-" hori báden regularra (ikus ere "Antzera nola sortu zén 'nenkarren', sortu zén 'nenduen > ninduen', zeinen 'nind-' hartuko zén, analogiaz, an 'nind-ekarren'", non ematen dén azalpen fonetiko lagungarri bat). Horrela, goiko taulan ez dugú:

• nenduen (kin "-e-")
  

• siñdduen  

• eben

• giñdduen

• siñdduen 

• sittuen

baizik-eta:

• niñdduen (kin "-i-")

• siñdduen  

• eben

• giñdduen

• siñdduen 

• sittuen

eta bide beretik "hiñdduen" ere, zein, sorreraz, dirén irregularrak (argudiatu dugunez), nahiz ikuspuntu formal hutsetik (azken zerrendan ikusten denez), amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua. [2117] [>>>]