Euskara hutsa

Josu Lavin-ek atzo:

guiçon hori da ceina/cein/nor ikussi baitut
ceina/cein/nor ikussi baitut guiçon hori da

eta

etche hori da ceina/cein/cer ikussi baitut
ceina/cein/cer ikussi baitut etche hori da

Euskara hutsa. [1097] [>>>]

'Hori da mahaia zer apaindu dut'

Atzo Josu Lavin-ek galdetzen zuén:

Aphaindu dudan mahaia
= Mahaia cein aphaindu baitut

Uste al duçu hau ere valioquidea liçatela?:

= Mahaia cer aphaindu baitut
la mesa que he preparado   [Josu Lavin]

Hortaz, ikus dezagun:

Hori da zér apaindu dudan.

Hori da mahaia, zér apaindu dudan.

Hori da mahaia zer apaindu dudan.

edo antzera ere:

Hori da zéin apaindu dudan.

Hori da mahaia, zéin apaindu dudan.

Hori da mahaia zein apaindu dudan.

Printzipioz, lehenengoan esaten da zér apaindu den, eta bigarrenean zéin apaindu den. Esan nahi baita ze, diodanez printzipioz, bi aukera horiek izanen liraké baliokideak an ber neurria nola "zér" eta "zéin" galdetzaileak dirén baliokideak. Dá matiz-kontu bat: lehenengoa, "zér > zer", nolabait esan, dá gutxiago espezifikoa:

Hori da mahaia zer ekarri dudan. 

Hor sinpleki zehazten da ze "hori da mahaia zer ekarri dut". Bigarrenak, ordea ("zéin > zein"), hartzen du matiz espezifikoagoa:

Hori da mahaia zein ekarri dudan.

Hor, nolabait, gehiago espezifikatzen ari da ze "hori da justuki mahaia zein ekarri dudan", akaso barnén azpimultzo txiki eta ezagun bat.

Zentzu horretan, "zer" konsidera liteke gutxiago espezifikoa, eta "zein" espezifikoagoa, baina praktikan "zein" orokorki ere erabil liteke, berdin nola "zer" espezifikokiagoa. [1096] [>>>]

Erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz

Mintzo zén atzo Josu Lavin honela:

Aztertu behar liçateque ea possibleac diraden honelacoac:
    Hau da raçoina cergatic erossi baitugu
        por la que
    Hau da motivoa cergatic erossi baitugu
        por el que
Baiezcoan nago, baina bethi articuluarequin (lo, el, la) itzulpenean
    CER = CEINA(C)

Kontua da ze, hain justu hortxe non Josu Lavin-ek ikusten dituén artikuluak nola "lo", "el", "la", nik ez dut ikusten baizik galdetzaile/erlatibo mugagabe bat eztúena behar artikulurik betétzeko bere funtzioa. Galdera da: Zér arazo dago? Bá al dago arazorik erábiltzeko "zergatik" galdetzaile/erlatibo hori? Erantzuna da ezetz, halatan ze, erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz.

Areago, galdetzaile horrek eskaintzen digú adibide ia perfektua ikústeko nola galdetzaileak bihurtu ahal dirén erlatibo, jarraiki bide propial bezain universal bat, zein kasu honetan báden jada ibilia, baina zein izan izan zitekén ibili gabekoa eta zilegia ere. Edo, ez al da zilegia garapen sintaktikoa?

Hasieran daukagú galdera indirekto bat:

Jakin nahi nuke zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia, zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia zergatik etorri zen. ("zergatik" atonoa)

edo:

Jakin naki nuke zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa, zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa zerk eragin zuen ondorio hori. ("zerk" atonoa)

Halako erlatiboak dirá emaitza ti atonazioa on galdetzailea an azken etapá on bere evoluzio erlatiboa (ikus sarrera hau), zein ibili daiteke ala ez, baina zein, edozein kasutan, ibil daiteken.

Eta gauza da ze, justuki an "zergatik", bai ibili dela bide hori, ondo ibili ere. Ikus adibidez nóla Axular-ek berak erabili zuén goragoko estruktura hori an bere fase intermedioa:

Kap. XXVIII. — Zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu eta amorio eduki; lehenbiziko arrazoiña: zeren Iainkoak manatzen baitu.
Kap. XXIX. — Bigarren arrazoiña, zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu, da zeren mendekatzea beretzat begiratzen baitu Iainkoak. [Axular, "Gero", 1643]

non, lehenengo erabilera dá galdera indirektoa, bitárten bigarrena aurkitzen dén arten aurreko galdera indirekto hori eta erabilera erlatiboa, akaso hubilago ti bigarrena. Antzera gertatzen da honetan-erabileran ere (Axular, "Gero", 1643):

Hunela aditu behar da, eta haur da, Iainkoaren aldetik eman ahal ditekeien arrazoiña, zergatik erraiten den, bekhatore batzuk, bertzen artetik, direla itsutuak, eta gogortuak, eta Iainkoak itsutzen eta gogortzen dituela. [Axular, Gero, 1643]

Bádira. ordea hirugarren faseko erabilera argiak ere:

Bistan denez, erabili ez balitz ere, erabili ahalko zen. [1095] [>>>]

"zerengatik..." eta "zergatik..." konjunzio kausalak ere

Aurreko sarreran ikusi ditugú bi galdetzaile kausal zeintan agertzen zén "gaitik" solterik idatzia, hain zuzen "zeren gaitik" eta "zer gaitik". Eta gauza da ze bietatik sortu dirá konjunzio kausal prepositiboak:

• zerengatik...
  
  • Bi aldis diskurritu bear da erran baño len itza, zerengatik erranasgeros, eztaike itzuli gibela. LE Prog 120 [OEH]
  • Ez nauzu jotzen, zerengatik ordainaren beldur baitzare. Dv. [OEH]
• zergatik...
• Zergatik? Zergatik Yaungoikoak ala erakutsi dio. CatB 24. 
• Zergatik? Zergatik baita Kristo guruzifikatuaren figura. Ib. 19

Jakina, familia berekoa da "zeren..." ere, hala nola "zeren eta..." edo "zergaitik ze...". [602] [>>>]

Beste bi adibide: "zer gaitik" eta "zeren gaitik" galdetzaileak

Aurreko sarreran ikusi dugu nóla "-(ren) gai + ti(k)" postposizioak erakusten duén ber egitura nola bere kide latinoak ("belli causa" = "gerlaren gaitik"), eta nóla egungo postposizio erantsi hori solterik ere idatzi ohi den. Ikus orain beste bi adibide hauek non galdetzailea agertzen dén bi zatitan idatzirik. Bata ekialdekoa:

Zeren gaitik ote ditugu hemen egoera eta lana elgarri josi? Emile LARRE (1992)

eta bestea mendebaldekoa: 

¿Zer gaitik alan bota birao añ gaiztoak? Felipe Arrese Beitia (1882)

Batean "gaitik" postposizioa lotu da ki genitiboa ("zeren gaitik"), eta bestean ki absolutiboa ("zer gaitik"), zein, jakina denez, euskara batuan bihurtu dá "zergatik", non postposizioa erantsi eta higatu den. [601] [>>>]