Altubek (1951) desberdintzen du, alde batetik, "
errikoi-izkera", non esaldiak dirén tipikoki "
labur zamarrak", eta bestetik, "
errikoi-hizkeraz kanpoko" esparrua, non esaldiak izaten dirén "
askozaz luzeagoak" eta "
inguru-mari askokoak", eta bigarren esparru horretan agertuko liraké
behar estruktural berriak:
Euskaldunok izketan ari geranean, esakun labur zamarrak baizik eztitugu erabiltzen (au, errikoi-izkera guzietan gertatzen da).(...)
Baiña errikoi-izkeraz kanpo (au da, ikas-gai gaitzetan, sermoi aundikoietan eta abar) orrako oik baiño esakun askozaz luzeagoak erabili bearra izán oi degu, eta orduan sortzen zaigu (maiz, geu konturatzeke) euskerazko «atze-ezarkin» oik «aurre-ezarkin» biurtzeko jokera, lehia. [Altube, 1951]
Esaldi
luzeago eta konplexuagoek eskertuko dituzté beste modu bateko erraminta estrukturalak, "
aurre ezarkinak" (erraminta prepositivoak), zeinen arrazoia ez litzaken soilik gaztelaniaren influentzia, baizik ere
euskararen dinamika diskursiboa bera:
¿Zerk gaitu ortaratzen?
Lenengo ta bein, jakiña, erdal-joskerak, joskera onek gure belarri ta zentzua, gitxi-asko, kutsatuta idukitzeak.
Baiña bádá beste motibu bat ere, auxe: ideia bat itzez agertzeko, esakun luxe ta inguru-mari askokoa irun bearra degunean' ideia orren «semantika» zentzuna (ots, -BAIZIK, -ERE, -LAKO ta abar gramatikakiek ezagut-arazten duten zentzuna) al-bait lasterren agertu bearra séntitzen degu; gramatikaki oik beranduegi ezartea, kaltegarri ésten degu, zerren-eta berandutze orrek, delako esakun luzearen semantika zentzun ura, illunpetan iraun-arazten baitu azkenerarte. Ordea, gramatikaki oik, esakun luzearen asieran jarri ezkero' esakun oien «aurre-argilari» tzako opizioa egiten dute. [Altube, 1951]
Adibidez, Altubek (1951) honela argudiatzen du erabilera ti "zerren-eta":
3n. ZERREN-ETA.
- Zergaitikako esakunak -dicciones causativas-, euskeraz, urrengo
atze-ezarkin oiezaz márkatzen ditugu: -LAKO «leiala daLAKO»-, BAIt- «leiala BAIta»-, eta «leiala dá-TA»-... Baiña esakun luzeetan, «aurre-argilari» itzen bat ezarri ói degu maiz, erri-izkeraz ere: sartzaldeko euskaldunok «ZE» edo «ZEGAITI-ZE»...; sortzaldekoek «ZEREN» «ZEREN-ETA» -2- «ZERREN-ETA»... Jatorriz, erdera kutsua dute zergaitikako aurre-argilariok, baiña, nere ustez, bear-bearreko ditugu, direlako esakun luzeetan, ola: «-Kontuz ibili-, ZERREN-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur biurtu BAIlitezke». [Altube, 1951]
Baliabide prepositiboak akaso hasiko ziren garatzen afin aiseago eman esaldi luze edota konplexuagoak, baina kuestioa da ze, oro har, behin baliabide horiek hizkuntzan eroso instalatutakoan, euren erabilera zabalduko da ki
esaldi (edota sintagma) laburrak ere, hala
idatzian nola
mintzatuan. Eta, jakina,
hiztunak izanen dira lehenengo irabazleak noiz gertatzen hori.
En algunas regiones hasta en el euskera hablado
se comete esa falta y se recurre en su sustitución (también claro está,
en frases de alguna extensión) al uso de morfemas causales prepositivos y ello debido a la necesidad, impuesta por la influencia del castellano, de expresar por adelantado, sin esperara al final de la oración causativa, el morfema que imprime a esta ese carácter. [Altube, 1929:180 (Erderismos)]
Edonola ere, 1929ko Altubek ez dio erreparatzen ki funtzionaltasun komunikatiboa zein eskaintzen baliabide prepositiboek, eta biziki gaitzesten ditu:
Otro erderismo, aun más generalizado entre los escritores, obstruye y dificulta también el uso correcto del conjuntivo -eta: nos referimos al empleo abusivo del morfema consecutivo ba (o bada) que muchas plumas lo estampan (en forma prepositiva) en sustitución de dicho causativo -eta, a pesar de la significación abiertamente contraria de ambos [...]. El origen de este otro erderismo radica también en la necesidad, impuesta por el castellano, de señalar el carácter gramatical de la locución por medio de un morfema prepositivo, sin esperar hasta el final de la frase tal como lo requiere la práctica del verdadero y legítimo causal -eta. [Altube, 1929:210 (Erderismos)]
Báda diferentzia handi bat arten 1929ko Altube, non arrazoi funtzionalak dirén
marginalak, eta 1951ko Altube, non arrazoi funtzionalek irabaziko dutén
leku ondo azpimarragarria. [241] [
⇶]
_______________________
Irakur ere:
Etiketak: zeren
