igandea, maiatza 16, 2021

Orotariko Euskal Hiztegia: "Lardizabal y Beovide lo emplean ['zein' erlatiboa] siempre sin marca alguna de subordinación."

Atzoko sarreran aipatzen genuén...

... euskararen mekanismo orokor arintzaile bat (alegia, laguntzailea eliditzea), zeinen interes handia irudi zaigu oso-oso argia

Esan nahi baita ze, aditz laguntzaileak eliditzea izan daiteké aukera arintzaile interesgarri bat noiz, horrela eginez, ez den oztopatzen argitasuna. Beste batzutan, akaso, euskara-erabiltzaileak nahiago izango du emateá laguntzaile hori, baina ez emánez konplementagailua, esan nahi baita: ez emánez -(e)n" edo "bait-" subordinatzaileak. Horretaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatuak", zein gogoratu nahiko genuké jarraian:

Irakurleak ikusiko zuen, adibidez atzo, nóla, perpaus subordinatuetan, askotan ez diogun itsasten "-(e)n" edo "bait-" ki aditz sintetiko edo laguntzailea (noiz erabili laguntzailea). Hori ez da baizik beste bide bat ki arindu sintaxia hen euskara batu estandarra, evitatuz gainera anbiguitate diskursiboak zein sor litezken ti bukaerako -n horiek (nahastu bailitezke kin erlatibo pospositiboa).

Gainera, paper zaharretan ez dira arraroak adibideak non ez diren erabiltzen halako subordinazio-markak, eta bádira idazleak ezé, adibidez perpaus erlatiboetan, soilik erabiltzen zituzten forma sinplifikatuak. Ikus an Orotariko Euskal Hiztegia:

zein (pronombre relativo): De uso general en todos los dialectos hasta el s. XIX. Es muy frec. en catecismos y textos similares. Su uso disminuye radicalmente en el s. XX. Azkue tacha de barbarismo el empleo de zein como relativo (ya no se emplea en catecismos como KIkV, KIkG, ArgiD o ArgiDL). El auxiliar de la subordinada lleva bait- en los textos orientales (y en Lasa) y -(e)n en los occidentales y en Zubiri (82). Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Zergátik ez dugu jarraitu behar bide hori? Zergátik lotu behar gara, derrigor, ki erabilera astunena noiz aukeran izán erabilera arinagoa eta batzuetan argiagoa? Zertára itxaroten ari gara ki erabili, beti ere aukeran, aditz sintetiko edo laguntzaile soilak an perpaus subordinatuak?

Diot ze eman behar da aukera, eta gero bakoitzak ikus dezala nón zér erabiltzen duen, baina baldin bagoaz, nola nire ustez joan beharko ginaken, ki erabilera askoz maizagoa hen, adibidez, erlatibo anaforikoak, ez legoke batere txarto gogora dezagun ze aukera arinago hori bádela hor (ez erabiltzea"-(e)n" eta "bait-") justuki zeren idazle batzuk landu bide zuten.

Bai, gaurkoan azpimarratu nahiko genuke ze... 

Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación.

Betiko moduan, aukeran. []

Etiketak: ,

asteartea, azaroa 24, 2020

'zeina' dá oso astuna respektu 'zein' (oinarria ez dira izan behar 'zeina' formak, nola dirén)

"zeina" dá oso astuna respektu "zein".

Orohar, "zeina" moduko formek dúte astuntzen euren erabilera erlatiboa respektu beste kide erlatibo sinpleagoak, justuki an kontextu diskursibo bat (perpaus erlatiboak) non bereziki inportantea dén arintasuna

Gauza da ze "zeina" formek dúte errepikatzen numero gramatikaa on euren aurrekari erlatiboak noiz ez den beharrezkoa etengabe egotea explizitatzen numero gramatikal bat zein jada agertzen den edo ager liteken an erlatiboaren aurrekaria. Ez da beharrezkoa, eta izaten dá astuna.

Ez nago esaten ze "zeina" formak ez direla inoiz erabili behar. Ez da hori. Esaten nago ze oinarria, argiki, izan behar dirá "zein" erlatiboak (gero beti daude aukerak eta era guztietako kontextuak non aukeratú hau edo beste). Eta, hortaz, esaten nago ze oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén. []

Etiketak: ,

ostirala, abendua 20, 2019

"zein" dá erlatibo (galdetzaile) orokorra, zeinen plurala, aukeran, dén "zeintzuk" (galdetzailea ere)

Nola genioen an sarrera titulatzén:
jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak jaio zirén murriztaile, mugagabe, VO, eta erabilíz ber "-n" subordinatzailea zein zen erabiltzen an galdera korrelatibo indirektoak, nondik evoluzionatu ziren.

Gerora, "zein" horiek bihurtuko zirén explikatiboak ere, halatan ze, adibidez, "zein" absolutibo monosilabikoa izan liteké espezifikatiboa edo explikatiboa, eta berdin erabil daiteke aurrekari singularretan nola pluraletan, nahiz báden, baldin nahiago, "zeintzuk" galdetzaile plurala.

Bestalde, euskaran garatu zén "ze" partikula erlatiboa ere (ikus hemen), zein orobat jaio zén murriztaile, eta zein, monosilabikoa izanki, izan daiteke alternatiba egokia ki "zeinek" bisilabikoa an erabilera murriztaileak, non eskertu egiten dirén partikula arinak. Gainera, aditz erlatiboaren laguntzailea askotan elidi liteke (bere subjektua aurrekari erlatibo bera da):
Hori da emakumea zeinek irabazi dun saria.
Hori da emakumea zeinek irabazi saria.
Hori da emakumea ze irabazi dun saria.
Hori da emakumea ze irabazi saria.
Oso interesgarriak izan daitezke halako aukera erlatibo progresibo arinak.

Azkenik esan ze garatuko zirén "zeina-zeinak" determinatuak ere (zein ez diren galdetzaileak), akaso jarraikiz eredua on frantsesa edo gaztelania (inglesez, adibidez, ez dira existitzen halako erlativo determinatuak):
zeinak = lesquels / lesquelles = los/las cuales
zeinen funtzioa ez den orokorra, ez frantsesez ez gaztelaniaz; esan nahi baita ze zenbait erabilera murriztailetan, soilik erabiltzen dá "que" aukera progresibo arinagoa.

Eta gauza da ze, euskaraz ere, báda "zein" indeterminatu arin orokorra, halatan ze "zeina-zeinak" determinatu astunagoek ez dirudite kandidatu onenak ki izán euskal erlatibizatzaile orokorra, baizik gehiago, osagarri interesgarri bat. []

Etiketak: , ,

ostirala, uztaila 12, 2019

"zeinda" erlatiboa kin kasu-marka, aukeran

Aurreko sarreran derivatzen genuen "zein(da)..." erlatiboa ti erabilera konsekutiboa (baliatuz hori-distantzia txikia zein existitu euren artean), eta esaten genuen ze, derivazio (eta erabilera) horretan, "zein(da)..." partikula erlatiboak ez luke eramanen kasu-markarik, berdin nola ez zuen eramaten an erabilera konsekutiboa.

Edonola ere, esan behar da ze "zeinda..." edo "zoñeta..." partikulek izan duté erabilera erlatiboa baina kasu-marka hartuta:
ZEIN ETA: a) (Pron. relativo; la oración subordinada no siempre lleva -(e)n). "Qui (pron. relat.), zoñeta" VocS 141. Zinguluak (zeinegaz eta lotuten dan gerriti sazerdotea) erakusten deusku azoteak zeinzukaz azotadu ebeen Kristo gure Iauna. Cap 138. Manipuluak (zeinda da eskubitur ezkerrekoan Sazerdoteak ifinten dabena) erakusten deusku [...]. Ib. 138. Pekatuen parkaziñoa zeinda bear da komulgeetako. Ib. 147. [Jentilak] zireanak doktoak eta iakinak euren lege falsoan, zeinda gordetan ebeen ain piedade andiagaz. Cap (ed. 1893), pról. [OEH]
Hor dugu, beraz, "zeinegaz eta..." non kasu-marka gehitu zaio ki "zein". Aukeran. [

Etiketak: ,

asteazkena, uztaila 10, 2019

Defektuz, "zein" monosilabikoa

Dio atzoko sarreran Txopik:
Zein da gehio motza ezen Zeinda. Biak ahal dute sostengatu esaldi bera baina lehenak du ematen informazioa an modu gehio arin eta gainera du kargatzen memoria gutxio. [Txopi]
Oro har, ona izaten da hitzek aukera laburrak eukitzea, eta batez ere an ordena buruazkena: gauza da ze diskursoaren adreilu buruazken itsasgarriak (ikus sarrera hau) mugatzen dira ki 7-8 silaba, eta ezin ditugu silaba horiek alperrik gastatu: zenbat eta hitz laburragoak, informazio gehio sartu ahal izanen dugu adreilu bakoitzean, eta, alde horretatik, hobeki moldatuko gara.

Eta hori horrela izanik oro har, bereziki horrela gertatzen da an kasua e-hitz funtzionalak, nola genioen hemen:
Frogatu da ze, hizkuntzetan zehar, hitz funtzionalak izaten dira esanguratsuki laburragoak ze hitz ez-funtzionalak. Eta logikoa da, zeren hitz funtzionalak dira, alde handiz, maizen erabiltzen diren hitzak (inglesez: "the", "of" eta "and" omen dira hiru hitz erabilienak). Halako hitz funtzionaletan inportantea dirudi laburrak izan daitezen, zeren, esan bezala, euren luzera izan liteke hesi bat per euren erabilera.   [Balbula, 2006]
Bai, hitz funtzionalak etengabe erabiltzen ari dira, eta hobe baldin izan laburrak. Inglesez, adibidez, partikula konparatibo erabiliena izanen dá "than", zein aparte izan burulehena, dén monosilabikoa. Luzeraz mintzo ginen berriki hemen ere:
Bide batez komentatu a-interesa e-partikula kontraitu hori ("ezez...") zeren biltzen baitu an 2 silaba hori bera zein "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek an 3 silaba, izanik horrela kasu askotan bereziki erabilgarria. [Balbula, 2019]
Alde horretatik, "zein" dá monosilabikoa bitarten "zeinda" edo "ezen" edo "ezez" dirén bisilabikoak eta, hortaz, gutxio arinak.

Baina, bestalde, aukera luzeagoak ere izaten dute euren lekua noiz nahi ditugun lortu helburu bereziak, zein doazen haruntzago zein arintasun hutsa. Adibidez, duela sarrera gutxi aipatzen genituen partikula eta expresio expletiboak nola "ez" an "zeinda ez" konparatiboa, zeinen helburua izaten zén nagusiki expresibo-argitzailea. Hemen genioenez:
  • Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
  • Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea. [Balbula, 2019]
Ohartu ze "zeinda ez" horretan ez da soilki "ez" expletiboa, baizik-ere "-da" morfema ("-eta"); esan nahi baita ze, "-da" morfema kenduz gero, esangura ez dela aldatzen ("-da" hori litzaké indartzaile moduko bat).

Konkretuki goiko adibidean, akaso autoreak nahi izan du evitatu errepikapena e-"zein" partikula (konsekutiboa eta konparatiboa), eta akaso aukeratu du "zeinda" luzeagoa eta printzipioz intensoagoa afin eman indar gehiago ki perpaus konsekutibo luzeagoa. Esan nahi baita ze, aukera labur-arinak ia ezinbestekoak izanik ere, bestelako aukera luzeago berezituek ere bádute euren lekua noiz bilatu efektu bereziak. Defektuz, ordea, "zein" monosilabikoa. []

Etiketak: , , , , ,

ostirala, ekaina 28, 2019

zein txoria lez = zein txorija

Azkenaurreko sarreran ikusten genuen estruktura bat non erabili dén "zeinda..." prepositiboa gehi "...legez" postpositiboa, biak batera, bitárten beste batean erabili dén "zeinda..." soila. Orain ikusi behar dugu antzeko erabilera bi non, batean agertzen dira elkarrekin "zein..." prepositiboa gehi "...lez" postpositiboa, biak batera, bitárten bestean soilik erabiliko dá "zein..." prepositiboa, biak ere konparatiboak:
6. Como. v. bezala. Onek esan ta ister urkulu / jarri zan txarri ganian, / zein txorija juan zan egan / Jaunen Jauregira artian. Ur PoBasc 206 (Azc PB 329 zein txoria lez).[OEH]
Eta, bide batez, ezin liteke esan ze konparagaia (txoria) luze edota konplexua denik. []

Etiketak: , ,

asteazkena, ekaina 26, 2019

"zeinda..." burulehena kin "...legez" buruazkena

Atzoko sarreran genioen ze "zeinda..." konparatiboa ez da baizik euskararen garapen sintaktiko propio bezain eder bat, baina nondik eta nola sortu da? Akaso bilatu beharko genuke bere sorbidea an erabilerak nola ondorengoak, non, batzutan, erabiltzen dén batera-kin baliabide buruazken konparatibo bat:
"Zein dda... Konparazio juntagailuaren indargarria, oso adinekoek bakarrik darabiltena. [...] Otx ein basuai, zein da etxia balitz letz, da arek euparia ein dda kontestau daben moduan kontestau. Zein dda... eztakit ze balitza bezelaxe" Elexp Berg. "Seiñ dda, bezala. Frixkua... ori seiñ dda melakatoian ramoko fruta bat, txikixaua iseten da, ta urtzuaua" AntzHizk 233. Beste kaleak (onen aldean txikiak) erdi-konturatu baga bertara eroaten dabe bat, zein da errekatxuak ibai andira daroezan urak legetxez. A BeinB 83. [OEH]
Ikus daiteke hor erabilera bat non "zeinda..." partikula burulehenak ez darama berekin atzeko "...bezala" buruazkena, eta non, argi denez, partikula prepositiboak ezin duen jokatu paper indartzaile hori zein Elexpuruk asignatzen dion. Baina akaso, paper indartzaile horretan aurki daiteke mekanismoa eta abipuntua nondik gerora sortuko zén erabilera konparatibo burulehen hutsa, bidéz mekanismo propio bat. []

Etiketak: , , , ,

astelehena, ekaina 24, 2019

"zein" an desberdintasunezko konparatiboak

"zein..." partikula erabil daiteké berdin ere an desberdintasunezko konparatiboak, nola dirén ondorengo hauek [OEH]:
En comparativas de desigualdad). Euki lei gizon batek lotsaria ezainagorik, zein, ez izatea ezpada jan, edan, lo, ta alperrik egoteko.LoraS 150. Eta alan eztauka santidade, grazija geijago batak, zein bestiak, eztauka mirarijak egiteko eskubide geijago, edo ezta milagrosuago bata bestia baño. Astar II 49. [OEH]
Eta, erabilera horretan, berdin ere eskura dago. []

Etiketak: ,

ostirala, otsaila 01, 2019

"zein-eta" konparatiboa ere

Aurreko sarreran aipatzen genuen nóla perpaus konsekutiboetan erabili izan dirén nexu diferenteak nola "non", "ze" edo "zein eta" ki iragarri konsekuentzia, eta orain gustatuko litzaiguke gure begirada pausatzea an beste erabilera bat: "zein-eta" konparatiboa. Ikus zer dioskun Euskaltzaindiak noiz ematen dituén bere lehen urrats gramatikalak (EGLU-V:411): 
3.3.1.10. ZEIN-ETA, BAINO-ren ordez
Zenbait testutan baino konparazio morfemaren ordez zein eta ageri da.
(290) Zer zorakeria garbiagorik izan leiteke zein-da (...) arrak jango dabeen gorputzaren ardurearen ardureagaz amurruturik ibiltzea? (J. M. Zabala, Sermoiak, 223).
Zein-eta hau berdintasunezko konparazioan ere agertuko da (ikus 3.4.1). [EGLU-V:411]
Eta gauza da ze "zein" konparatibo hori dá ondo interesagarria, dá beste aukera bat zein ez genuken ahaztu behar, eta bai ondo landu. []

Etiketak: ,

ostirala, azaroa 02, 2018

Eider Rodriguez-ek gáin "zein" partikula: "...ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko..."

Hemen eta hemen komentatu dugunaz gain, ondorengoa ere zioen Eider Rodriguez-ek noiz erantzuten ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):
Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, eta ezagutzen dudanetik erabiltzen dut, nola bestela! Euskaraz literatura idazteko orduan dugun handicapetako bat erregistro faltarena da, eta 'zein' partikulak erregistro ezberdin baterako bidea ematen du; kolore bat gehiago da idazterako orduan. Horrez gain, eta irakasle naizen aldetik, oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu. Eta pentsatu dut partikula horrek ematen duen dinamikotasuna oso bat datorrela egungo esteken formularekin; eta horregatik agian zaigula hain erabilgarri. Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia». [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]
Hortxe dugu:
  • ... oso erosoa da eskolak emateko orduan, ideiak bururatu ahala malabarismorik egin gabe txertatzeko abagunea eskaintzen baitu.
  • ... partikula horrek ematen duen dinamikotasuna ...
  • ... hain erabilgarri.
  • Mundua azaltzeko modu berrietarako balio duela, alegia.
Bai, oro har, partikula burulehen guztiak, behin minimoki ohituta, oso dirá erosoak, dinamikoak, erabilgarriak, eta mundua azaltzeko modu berrietarako balio dute, modu irekiagoak, potenteagoak eta eraginkorragoak. []

Etiketak: , , , ,

osteguna, urria 25, 2018

Eider Rodriguez: "Esan nahi dut neuri ["zein" partikula] ez didatela eskolan irakatsi,..."

Zioen Eider Rodriguez-ek an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi kazetaria (2015):
«Ez dut Altonagaren liburua oraindik irakurri, baina Xabier Amurizaren tesiak interesgarri askoak iruditzen zaizkit, batez ere pragmatismoaren ikuspegitik, eta euskal hiztunok ez gara superheroiak, eta ez dugu izan nahi. Iruditzen zait bai Altonagak eta bai Amurizak a priori epikarik gabeko hizkuntza baten aldeko apustua egiten dutela; gero norberak egin dezala nahi duena hizkuntza horrekin. Alde horretatik, 'zein' partikulak nire aldeko botoa dauka; non, noiz eta nola erabili da gakoa. Nik neuk duela ez hainbeste deskubritu nuen partikula hau (hamar bat urte?). Esan nahi dut neuri ez didatela eskolan irakatsi, ... [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]
Oso argigarria. []

Etiketak: , , ,

igandea, urria 07, 2018

Baliabide funtzionalak gradualki

Euskarak behar ditu baliabideak ki ahalbidetu sintaxi burulehen potente eta efektiboa (gero bakoitzak erabil ditzala a-baliabideak zein nahiago). Euskal Herritik agerikoa da, guztiz evidentea, eze hizkuntza burulehenak nola inglesa (edo frantsesa) dirá askoz ere funtzionalago ze hizkuntza buruazkenak nola japonesa (edo euskara buruazken estandarra).

Pare bat urte daramatzat japonesa ikasten eta, ia egunero entzuten ditudalarik adibidez irrati japonesak, ia egunero ere harritzen naiz gehitxoago kin izugarrizko falta e-fluitate expresiboa e-hiztun japoniar tipikoak noiz ez duten irakurtzen (asko-askotan egiten dituzte etenak, modu guztietakoak, errepikapenak...), hala nola kin euren izugarrizko falta e-expresibitatea noiz irakurtzen duten (gero, entzuten dituzu inglesez eta beste batzuk dira komunikatiboki). Eta arrazoia ez da hizkuntza japoniarra artifiziala denik, baizik hizkuntza japoniarra buruazkena dena, buruazken zurruna, are zurrunago ze euskara buruazken estandarra, inkluso askoz zurrunagoa ere.

Zenbat eta zenbat hobeto biziko lirateke komunikatiboki japoniarrak baldin hasiko balira gradualki garatzen baliabide burulehenak! Hainbesteraino non ez den dudarik eze noiz edo noiz hasi beharko direla egiten bide hori (akaso milurteko bat beharko da evidentzia linguistiko hauek euren bidea egin dezaten, baina noizbaiten oso argi egonen dira gauza hauek). Edonola ere, bide hori ez da erraza, eta ikusitakoak ikusita, esango nuke ondo zaila dela, izanik ere zentzuzko bide bakarra.

Gainera esan behar da ze beharrezko baliabide burulehen horiek ezin dira izan edozein, eta ezin dira inplementatu edonola. Halako sintaxi burulehen eraginkor bat ezin da inplementatu mediante baliabide burulehen motelak, kaskarrak edo astunak ze ez duten ondo betetzen euren funtzio diskursibo fluizante eta askatzailea. Ez horixe. Aurkitu behar dira baliabide egokiak, funtzionalak, euren funtzio diskursiboa ondo betetzen dutenak.

Behin aurkitutakoan, eta gorago nioenez, baliabide horiek ezin dira denak ere inplementatu kolpez eta batera. Ez, inplementatu beharko dira gradualki, prozesu batean, non zorioneko hiztun erabiltzailea joango den moldatzen ki aukera burulehen berri horiek pausuz pausu, halatan ze, behin lehenengo pausua eginda, bigarren pausua askoz errazagoa izanen baita, zeren existitzen dira efektu sinergiko-osagarriak arten baliabide burulehen guztiak.

Lehenengo pausu batean, saiatu gintezke normalizatzen erabilera e-baliabide prepositibo guztiak zein erabili diren noizbait, behin bada ere, eta edozein kontextutan delarik ere. Hor sartuko lirake, jakina, "zein" familiako erlatiboak, baina baitare "(e)ze" erlatiboa, edota "noiz", "nor", "afin", "aurka", "gain" edota "bitartean-eta" besteak beste, eta euren derivatu hurbilak nola "bitartean-ze", "bitarten" edo "arten A eta B". Ez da dudarik eze, hasteko, baliabide sorta horrek eginen zuen lan ederra.

Eta behin lehenengo pausu hori emanda, hurrengo pausuak lirake ondo errazagoak. []

Etiketak: , , ,