Lardizabal (1855): "Ikusi dituztela aingeruak zeñak esan diete bizi dala. Lard. 472."

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Possible balitz gustura iracurrico nituzque exemplu batzuc esateraco ganik Lardizabal edo Beovide edo beste edozeinenac. 

Horrá lau adibidé ganik Añibarro, Lardizabal eta Beobide (atereak ti Orotariko Euskal Hiztegia):

• Añibarro: Egiten daben legez lora-tegi baten sartzen danak, zeñek beti ateretan dau loratxo bat, betibere usaiñ egiteko. Añ LoraS 95. (OEH)
  

• Lardizabal: Zu zerala Pedro, zeñak arria esan nai du. Lard. 405. (OEH)

• Lardizabal: Ikusi dituztela aingeruak zeñak esan diete bizi dala. Lard. 472. (OEH)

• Beobide: Zergatik bada uzten dezu Jaungoikoa [...] gizon batengatik, zeña da morroia ta morroi pobre bat? Bv AsL 32. 
  (OEH)

Aukeran. [1263] [>>>]

Orotariko Euskal Hiztegia: "Lardizabal y Beovide lo emplean ['zein' erlatiboa] siempre sin marca alguna de subordinación."

Atzoko sarreran aipatzen genuén...

... euskararen mekanismo orokor arintzaile bat (alegia, laguntzailea eliditzea), zeinen interes handia irudi zaigún oso-oso argia. 

Esan nahi baita ze, aditz laguntzaileak eliditzea izan ahal dá aukera arintzaile interesgarri bat noiz, horrela eginez, ez den oztopatzen argitasuna. Beste batzutan, akaso, euskara-erabiltzaileak nahiago izango du ematea laguntzaile hori, baina ez emánez konplementagailua, esan nahi baita: ez emánez -(e)n" edo "bait-" subordinatzaileak. Horretaz mintzo ginen an sarrera titúlatzen "Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatuak", zein gogoratu nahiko genuké jarraian:

Irakurleak ikusiko zuen, adibidez atzo, nóla, perpaus subordinatuetan, askotan ez diogun itsasten "-(e)n" edo "bait-" ki aditz sintetiko edo laguntzailea (noiz erábili laguntzailea). Hori ez da baizik beste bide bat ki arindu sintaxia an euskara batu estandarra, evitatuz gainera anbiguitate diskursibo horiek zein sor litezken ti bukaerako "-n" pontentzialki anbiguoak (batzutan nahastu bailitezke kin erlatibo postpositiboak).

Gainera, paper zaharretan ez dira arraroak adibideak non ez diren erabiltzen halako subordinazio-markak, eta bádira idazleak eze, adibidez perpaus erlatiboetan, soilik erabiltzen zituzten forma sinplifikatuak. Ikus an Orotariko Euskal Hiztegia:

zein (pronombre relativo): De uso general en todos los dialectos hasta el s. XIX. Es muy frec. en catecismos y textos similares. Su uso disminuye radicalmente en el s. XX. Azkue tacha de barbarismo el empleo de zein como relativo (ya no se emplea en catecismos como KIkV, KIkG, ArgiD o ArgiDL). El auxiliar de la subordinada lleva bait- en los textos orientales (y en Lasa) y -(e)n en los occidentales y en Zubiri (82). Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Zergátik ez genuke jarraitu behar bide hori? Zergátik lotu beharko ginake, derrigor, ki erabilera astunena noiz aukeran izán erabilera arinagoa eta batzutan argiagoa? Zertára itxaroten ari gara ki erábili, beti ere aukeran, aditz sintetiko edo laguntzaile soilak an perpaus subordinatuak?

Diot ze eman behar da aukera, eta gero bakoitzak ikus dezala nón zér erabiltzen duen, baina baldin bagoáz, nola nire ustez joan beharko ginaken, ki erabilera askoz maizagoa on, adibidez, erlatibo anaforikoak, ez legoke batere txarto gogora dezagun ze goragoko aukera osagarri arinago hori (aukerako "-(e)n" eta "bait-") bádela hor justuki zeren idazle batzuk landu bide zuten.

Bai, gaurkoan azpimarratu nahiko genuke ze... 

Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. [OEH]

Betiko moduan, aukeran. [1262] [>>>]

Euskara hutsa

Josu Lavin-ek atzo:

guiçon hori da ceina/cein/nor ikussi baitut
ceina/cein/nor ikussi baitut guiçon hori da

eta

etche hori da ceina/cein/cer ikussi baitut
ceina/cein/cer ikussi baitut etche hori da

Euskara hutsa. [1097] [>>>]

'Hori da mahaia zer apaindu dut'

Atzo Josu Lavin-ek galdetzen zuén:

Aphaindu dudan mahaia
= Mahaia cein aphaindu baitut

Uste al duçu hau ere valioquidea liçatela?:

= Mahaia cer aphaindu baitut
la mesa que he preparado   [Josu Lavin]

Hortaz, ikus dezagun:

Hori da zér apaindu dudan.

Hori da mahaia, zér apaindu dudan.

Hori da mahaia zer apaindu dudan.

edo antzera ere:

Hori da zéin apaindu dudan.

Hori da mahaia, zéin apaindu dudan.

Hori da mahaia zein apaindu dudan.

Printzipioz, lehenengoan esaten da zér apaindu den, eta bigarrenean zéin apaindu den. Esan nahi baita ze, diodanez printzipioz, bi aukera horiek izanen liraké baliokideak an ber neurria nola "zér" eta "zéin" galdetzaileak dirén baliokideak. Dá matiz-kontu bat: lehenengoa, "zér > zer", nolabait esan, dá gutxiago espezifikoa:

Hori da mahaia zer ekarri dudan. 

Hor sinpleki zehazten da ze "hori da mahaia zer ekarri dut". Bigarrenak, ordea ("zéin > zein"), hartzen du matiz espezifikoagoa:

Hori da mahaia zein ekarri dudan.

Hor, nolabait, gehiago espezifikatzen ari da ze "hori da justuki mahaia zein ekarri dudan", akaso barnén azpimultzo txiki eta ezagun bat.

Zentzu horretan, "zer" konsidera liteke gutxiago espezifikoa, eta "zein" espezifikoagoa, baina praktikan "zein" orokorki ere erabil liteke, berdin nola "zer" espezifikokiagoa. [1096] [>>>]

Egonen da, halere, zeinek nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea. [Euskararen garabideak, 2002]

Atzo Josu Lavin-ek zioskun irákurtzeko ondorengo erabilerak, non aurrekari erlatiboa ez den inon agertzen: 

Aurrecoetaric “muthil” kenduta

-a cein = > ceina

CEINA + BAIT + OPTATIVOA

ceina bailethor
= lethorrena
: el que viniese

eta

ceina horren ordez nor icenorde relativoa valiatzen ahal dugu:

NOR + BAIT + OPTATIVOA

nor bailethor
= lethorrena
: quien viniese

Biak dirá euskara hutsa, hala nola ere, adibidez, "zein letorren", "hori zein letor" edo "hori nor letor" (nik erabiliko nuke preferentzialki "-n" subordinatzailea edo, baldin ondo funtziónatu, batere subordinatzailerik ez). Ikus ondorengo erabilera an nire "Euskararen garabideak" (2002:121):

Egonen da, halere, zeinek nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea. [Euskararen garabideak, 2002:121]

non erabili nuen "zeinek" an ber funtzio sintaktikoa zeintan zuk erabili hor "nor":

Egonen da, halere, nork nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea.

Hor, jatorrian, daukagu galdera indirekto bat, non lehengo galdetzailea bihurtu dén oraingo erlatiboa. Bai, "zein", "nor", "non" edo "zer" galdetzaileak (besteak beste) izan ahal dirá erlatibo oso interesgarriak, nahiz bide horiek landu beharko liraken gehiago. [1093] [>>>]

Ados

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Guiçonac, ceinac ethorri baitira

Los hombres, los que/cuales han venido

Guiçonac, cein ethorri baitira

Los hombres, que han venido

Lehena astuneguia da, bai euscaraz, bai erdaraz.

Ados.

Gauza bat: diozu, Josu, ze:

Guiçonac, ceinac ethorri baitira

dá berdin nola:

Los hombres, los que/cuales han venido

Azalduko zenuke gehiago puntu hori? Bá al da hor diferentziarik artén "los que" eta "los cuales"? [1091] [>>>]

Erlatibo explikatiboetan ere, oinarria izan beharko litzaké "zein" ordezta "zeina", nola dén

Joanen gara, pausuka, erantzuten ki galderak on Josu Lavin, bai-eta aztertuz berak planteatuko kasuak. Zioén atzo Josu-k:

Neuc ez nuque erabilico modu honetacoac:

guiçonac ceinac ethorri baitira

baicic

guiçonac cein ethorri baitira

-ac ez da repicatzen 

Ber gauza gertatzen da kin perpaus erlatibo explikatiboak:

... gizonak, zeinak etorri baitira. 

versus:

... gizonak, zein etorri diren. 

edo:

... gizonak, zein etorri dira. 

Explikatiboetan ere, oinarria izan beharko litzaké "zein' ordezta "zeina", nola dén. [1090] [>>>]

"zeina" dá oso astuna respektu "zein" (oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén)

"zeina" dá oso astuna respektu "zein".

Orohar, "zeina" moduko formek astuntzen duté euren erabilera erlatiboa respektu beste kide erlatibo sinpleagoak, justuki an kontextu diskursibo bat (perpaus erlatiboak) non bereziki inportantea dén arintasuna. 

Gauza da ze "zeina" formek errepikatzen duté numero gramatikala on euren aurrekari erlatiboak noiz ez den beharrezkoa etengabe egotea explizitatzen numero gramatikal bat zein jada agertzen den edo ager liteken an erlatiboaren aurrekaria. Ez da beharrezkoa, eta izaten dá astuna.

Ez nago esaten ze "zeina" formak ez direla inoiz erabili behar. Ez da hori. Esaten nago ze oinarria, argiki, izan behar dirá "zein" erlatiboak (gero beti daude aukerak eta era guztietako kontextuak non aukératu hau edo beste). Hortaz, esaten nago ze oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén. [1089] [>>>]

Leizarraga (1571): "...orena ceinetan..."

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla, adibidez Leizarraga-k, erabiltzen duén "bait-" subordinatzaile hutsa xedé eman zenbait perpaus erlatibo restriktibo:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Beste batzutan, ordea, dú ematen anafora ere:

Hauc dirade miratzen dituçuenac? Ethorriren dirade egunac ceinetan ezpaita gueldituren harria harriaren gainean deseguin eztadin.  

Ecen huná, ethorriren dirade egunac ceinétan erranen baitute, dohatsu dirade sterilac, eta engendratu eztuten sabelac, eta eredosqui eztuten ugatzac. 

Ezteçaçuela mirets haur, ecen ethorriren da orena ceinetan monumentetaco guciéc ençunen baitute haren voza.

Denak ere, berdin restriktibo. [1041] [>>>]

"bait-" soila, erlatibo restriktiboa

Aurreko sarrera batzutan mintzatu gara burúz zenbait erabilera erlatibo restriktibo kin "zein", oso-oso normalak an Leizarraga (XVI) edo Beriain (XVII). Orain ikusi behar ditugú beste erabilera erlatibo restriktibo batzuk, ganik Leizarraga, non soilik agertzen zaigún "-bait". Ikus:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Erabilera horiek dirá restriktiboak kin "bait-" soila. [1040] [>>>]

Idazle zaharretan, komen erabilera ez da hain argia

Nola genioen an sarrera titulatzén:

• 'zein' erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

egungo puntuazioan oso lagungarria litzaké baldin koma batek adieraziko baligú, zuzenenan eta dudagabe, noláko perpaus erlatiboa irakurtzen ari garen: explikatiboa ala restriktiboa. 

Idazle zaharretan, ordea, komen erabilera ez da hain argia, halan-ze batzuetan topatuko ditugu "zein" erlatibo argiki restriktiboak kin koma kokátua artén aurrekaria eta anafora (adibideá ganik Leizarraga, an "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa ez da horregatik gutxiago restriktiboa. [1025] [>>>]

Beriain (1621): '...cuerda ayec ceñes...'

Aurreko sarreran komentatu dugú adibide bat non Urtzi Reguero-k, noiz interpretatzen Beriainen liburua déitzen "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621), ez zuen koma bat gehitzen artén aurrekari bat eta bere anafora erlatiboa. Ikustagun beste kasu bat:

zein den gelditu honela an "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (2017):

 

Hor ere, mintzo gara gain cuerda ayec berberak ceñes Orzegun Sanduan... [1023] [>>>]

Bádira kasuak non Urtzi Reguerok ez dun jartzen komarik

Ikusi ditugu, azken sarreretan, zenbait adibide non Urtzi Reguero hizkuntzalariak jarri dú koma bat artén aurrekari erlatibo bat eta bere anafora erlatiboa (ikusitako adibideotan, "zein" eta "non") noiz-eta Beriainen jatorrizko versioan ez zen komarik. Bádira kasuak, ordea, non ez den gehitu halako komarik. Ikustagun kasu horietako bat ("Trataçenda nola ençun vearden Meza", 1621):

zein utzi baita nola zegoen ("Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", 2017): 

Hor, Urtzi Reguero-k onartzen dú ze horko "obia" dá justuki hobi hori non orci içandu baycen gure iauna munduaren salvaçailea. Oso ezberdina da, adibidez, beste kasu hau:

zein gelditu dén honela:

Hor, koma jarrita, ez da onartzen ari ze horko "veloa" dá ber veloa ceñes soldadoec... Hor, soilik da velo bat, izan ere velo batez soldadoec... [1022] [>>>]

Explikatiboa vs restriktiboa: sintaktikoki eta interpretazionalki oso ezberdinak

Herenegun eta atzo jasotzen genuén ondorengo paragrafoa, non komentatzen genuén lehenengo perpaus erlatiboa ("... cinta ceñes..."), baina báda bigarren bat markatua kin kolore horia ("... pilare batean, non..."):

zeinda Urtzi Reguero-ren interpretazioan bihurtzen zén "... pilare batean, non...":

hola emanéz interpretazio explikatiboa ki perpaus bat zein, komarik gabe, akaso hobeki interpreta litekén restriktiboki. Esan nahi baita ze perpaus explikatiboek eskaintzen dizkigute azalpen gehigarri bezain kengarriak, zein, hortaz, ez diren oinarrizkoak an textua. Ikus nóla geldituko litzakén gure esaldia baldin kéndu azken perpaus erlatiboa (interpretatua nola explikatiboa):

Onec adicera ematen draugu nola Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean.

Horrela, zinta horrek soilik gogoratuko liguke nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean, nahiz gero azaldú beste zeozer zein kendu liteken zeren ez litzakén parte fundamentala on esaldia ("non açotatu bayçuten crueldade andiarequi"). Aldiz, baldin jarríko bagenú (interptretatuz perpaus restriktiboa):

Onec adicera ematen draugu nola Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean non açotatu bayçuten crueldade andiarequi.

orain, zinta horrek gogoratuko liguké ez soilik nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean, baizik-ere nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean non açotatu bayçuten crueldade andiarequi, non azken perpaus restriktibo hori ezin den desagertarazi gabén galdu parte fundamental bát on hóri zein zintak gogoratzen duen. [1021] [>>>]

"Guero arcendu cinta ceñes..." vs "Guero arcen du 'cinta', ceñes...

Jarraituz kin atzoko gaia, irakurtzen dugu an Beriain-en "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621):

non "cinta" (agertzen zaigú minuskulaz idatzia) dá izen komuna zeinen karakterizazioa egiten den an bere ondorengo perpaus erlatibo restriktiboa ("...cinta ceñes ercicen baytu guerria"). Horren lekuan, hauxe irakurtzen dugu ondorengoa an tesi doktorala on Urtzi Reguero, titúlatzen "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (zuzendua ganik Ricardo Gómez):

Hor agertzen zaigu "... 'cinta'...", kakotxen artean, nola bailitzan izendapen propioa (autoreak hola adierazi ditú transkripzio bereko beste izendapen propio batzuk, nola adibidez jatorrizko "...Amitoa...", zein bihurtu dén "...'amitoa'...", kakotxak dituela). Baina, zertárako, zergátik jarri hor kakotxak? Zeren horrela, izendapen propioa izanki, izen horrek ez du behar inolako karakterizaziorik, eta, orain bai, bihurtu ahal dá explikatibo hóri zein jatorrian askoz hobeki explikatzen zén nola restriktibo. [1019] [>>>]   

Aurrekari absolutiboa eta anafora absolutiboa

Ari garelarik ikusten zenbait adibide erlatibo restriktibo, era guztietakoak, ikustagun ondorengoa, non bai aurrekaria ("fedea") bai anafora erlatiboa ("zein") agertzen zaizkigún an kasu absolutiboa (ganik Leizarraga, "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatibo hori dá, esan bezala, restriktiboa. [1005] [>>>]

'zein' erlatibo restriktiboak an molde guztiak

Aurreko sarreran ikusten genuén Leizarraga-ren adibide bat ("Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571) non aurrekari erlatiboa zén agertzen an kasu soziatiboa eta anafora an absolutiboa, baina, antzera ere, ager liteké aurrekaria an absolutiboa, eta anafora an kasuren bat, adibidez ablatiboa. Ikustagun adibide hau ere, Leizarraga-k emana:

Berriro konprobatzen dugu nóla garai hartan ez zen arazorik emáteko "zein" erlatibo restriktiboak an molde guztiak. [1004] [>>>]

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz

Ikus daigun, gaur, ondorengo adibidea ganik Leizarraga an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria" (1571):

zein ez den baizik beste adibide bát on perpaus erlatibo restriktiboa non, orain, aurrekaria agertzen zaigún an kasu soziatiboa ("harekin") bitartean-ze anafora erlatiboa ("zein") agertzen zaigún an kasu abslolutiboa.

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz. [1003] [>>>]

Perpaus erlatibo restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea

Hemen komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

non, bigarren perpaus erlatibo restriktiboan, daukagún aurrekari mugagabe bat ("gizon bat"). Eta atzo aipatzen genuén Leizarraga-ren beste aurrekari mugagabe bat zeinen ostean aurkitzen genuén beste perpaus erlatibo restriktibo bat:

Orain ikus Leizarraga-ren ondoko adibide restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea:

Modu batera edo bestera, perpaus erlatiboa izan ahal dá restriktiboa. [1002] [>>>]

Baina, zé nolako esaldiak dira horiek? Ez al dago adibide egokiagorik?

Aurreko sarreretan egon gara komentatzen pasarte bat (eta esaldi batzuk) zeintan Euskaltzaindia-k iristen dú konklusioa ezen (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237):

esan nahi baita ze:

...horretaz ondorio gisa erran daiteke ZEIN-erlatiboek, (153a) bezalakoek behintzat, nekez balio mugagarria izan dezakeela. (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

Eta gauza da ze (153a) bezalako "zein" erlatiboek nekez izanen dute balio mugagarria baina ez zeren "zein" erlatiboek ezin duten izan balio mugagarria, baizik zeren, nola genioén hemen, esaldi hori (zehazki bere aposizio hori) guztiz desegokia baita, berdin nola den guztiz desegokia (153b) esaldiko aposizioa ere, nola komentatzen genuén zehazkiago hemen. Baina, zé noláko esaldiak dira horiek?

Bi esaldi horiek, ez batak ez besteak, ez dute balio ki atera ezein konklusio interesgarri gain "zein" erlatiboak, esan nahi baita ze bi esaldi horiek dirá esaldi guztiz desegokiak zeinekin ezin den ezer fogatu, bietan ere agertzen baitzaigú aposizio bat artén galdegai preverbala (edo bere zati bat) eta bere aditza.

Ez al dago adibide egokiagorik? Zér moduz, adibidez, euskarazko "zein" erlatibo historikoa? [993] [>>>]