Erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz

Mintzo zén atzo Josu Lavin honela:

Aztertu behar liçateque ea possibleac diraden honelacoac:
    Hau da raçoina cergatic erossi baitugu
        por la que
    Hau da motivoa cergatic erossi baitugu
        por el que
Baiezcoan nago, baina bethi articuluarequin (lo, el, la) itzulpenean
    CER = CEINA(C)

Kontua da ze, hain justu hortxe non Josu Lavin-ek ikusten dituén artikuluak nola "lo", "el", "la", nik ez dut ikusten baizik galdetzaile/erlatibo mugagabe bat eztúena behar artikulurik betétzeko bere funtzioa. Galdera da: Zér arazo dago? Bá al dago arazorik erábiltzeko "zergatik" galdetzaile/erlatibo hori? Erantzuna da ezetz, halatan ze, erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz.

Areago, galdetzaile horrek eskaintzen digú adibide ia perfektua ikústeko nola galdetzaileak bihurtu ahal dirén erlatibo, jarraiki bide propial bezain universal bat, zein kasu honetan báden jada ibilia, baina zein izan izan zitekén ibili gabekoa eta zilegia ere. Edo, ez al da zilegia garapen sintaktikoa?

Hasieran daukagú galdera indirekto bat:

Jakin nahi nuke zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia, zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia zergatik etorri zen. ("zergatik" atonoa)

edo:

Jakin naki nuke zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa, zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa zerk eragin zuen ondorio hori. ("zerk" atonoa)

Halako erlatiboak dirá emaitza ti atonazioa on galdetzailea an azken etapá on bere evoluzio erlatiboa (ikus sarrera hau), zein ibili daiteke ala ez, baina zein, edozein kasutan, ibil daiteken.

Eta gauza da ze, justuki an "zergatik", bai ibili dela bide hori, ondo ibili ere. Ikus adibidez nóla Axular-ek berak erabili zuén goragoko estruktura hori an bere fase intermedioa:

Kap. XXVIII. — Zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu eta amorio eduki; lehenbiziko arrazoiña: zeren Iainkoak manatzen baitu.
Kap. XXIX. — Bigarren arrazoiña, zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu, da zeren mendekatzea beretzat begiratzen baitu Iainkoak. [Axular, "Gero", 1643]

non, lehenengo erabilera dá galdera indirektoa, bitárten bigarrena aurkitzen dén arten aurreko galdera indirekto hori eta erabilera erlatiboa, akaso hubilago ti bigarrena. Antzera gertatzen da honetan-erabileran ere (Axular, "Gero", 1643):

Hunela aditu behar da, eta haur da, Iainkoaren aldetik eman ahal ditekeien arrazoiña, zergatik erraiten den, bekhatore batzuk, bertzen artetik, direla itsutuak, eta gogortuak, eta Iainkoak itsutzen eta gogortzen dituela. [Axular, Gero, 1643]

Bádira. ordea hirugarren faseko erabilera argiak ere:

Bistan denez, erabili ez balitz ere, erabili ahalko zen. [>>>]

Schuchardt (1900) burúz Leizarragaren azentu akutua: '..., tiene que indicar la vocal más fuertemente acentuada de la palabra'

Gogoratzen genuen atzo ze:

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [Balbula, 2019]

aipatuz hor Leizarraga; baina, zér dakigu buruz erabilera azentuala e Leizarraga? Nóla erabiltzen zituen Leizarragak azentuak? Ikus dezagun Hugo Schuchardt hizkuntzalariak zer dioskun an bere "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:68 [1900, alemanezko originala]):

Beraz, eta hasteko, Leizarragaren azentua litzaké azentu tonikoa, erakutsíz, noiz agertzen den, "...la vocal más fuertemente acentuada de la palabra", esan nahi baita vokal tonikoa.

Baina, egun, azentuak izan litezké sinpleki diakritikoak, erakusleak, ez-derrigor-tonikoak, zeinen helburua izanen litzake justuki desanbiguatzea edo laguntzea interpretatzén (irakurtzen edo intonatzen) textua. Gogora dezagun aurreko sarrerako adibidea ganik Axular:

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, Guero, 1643]

zein, genioenez, idatzi liteke erabiliz azentu diakritiko bat (ordeztuz koma), argiki erakutsiz zéin den estruktura informatiboa e esaldia (azentu horiek izanen liraké beti ere optatiboak):

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

Gero, intonazio konkretua (non sartuko genituzke aukerako pausak, aukerako enfasiak, aukerako intonazio zintzilikatzaileak...) dá gelditzen eskú hiztuna.

Komak eta... azentuak

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa. [Balbula, 2019]

eta hemen ze azentuak ez lirake izan behar soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere:

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia e anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erabilí azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarkiago eta aisago. [Balbula, 2019]

eta azkenik hemen jartzen genuén adibide hau:

Axularrek zún idatzi an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi liteké erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituago.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [Balbula, 2019]

Bai, orohar, puntuazioa erabiltzen dugu afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Eta hor, euskaraz, azentuek bádute zeregin bat, zein, jakina, landu behar da. [⇶]

Beriain (1621): "... soca ceyn eçarri baicioten..."

Azken sarreretan ikusi ditugú enbait adibide ganik Beriain, zein den autore bat eze publikatu zituen bere bi lanak artén 1621 (lehenengo liburua: "Meza") eta 1626 (bigarren liburua: "Dotrina"), oraindik urte batzuk lehenago zeinda Axular-ek publikatú bere obra famatua (1643) eta soilik uste batzuk geroago zeinda Etxepare-k publikatú euskarazko lehenengo liburua, ez-gutxiago famatua (1545). Ikus beste adibide bat (an "Trataçenda nola ençun vearden Meza", 1621):

hau da:

..., onec adicera ematendigu soca ceyn eçarri baicioten Christo gureIaunari lepoan seguroago eramoteagatic,...

zein dén berdin perpaus erlatibo restriktiboa nola hemengoa. [982] [>>>]

Burúz azentuak euskaraz

Axular-ek idatzi zuén ondoko esladia an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi litekén erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituagoa.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezké ondo erabilgarriak afin desánbiguatu edo sinpleki lagúndu deskodifikatzen textua arinago. [738] [>>>]