Zértan ari gara?

Jarraituz kin aipuak buruzki zailtasuna noiz irákurri euskal textuak, Pello Esnal-ek honela amaitzen zuen bere atzokoa:

Andu Lertxundirena da bigarrena. Alaba etorri zaio unibertsitatetik, Platonen testu baten iruzkina egiten lagunduko al dion esanez. Platonen testua euskaraz. Alabak ulertzen ez. Aitak ere ez. Anduk bere liburutegira jo behar, erdal testuaren bila. Platonen testua aurkitu, irakurri eta orduan ulertu. Eta alabari aditzera eman. Eta alabak orduan:“ Aita, zertan ari gara?”. [Pello Esnal, "Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997]

Eta esan behar dut ze iruditzen zait ezin galdera hobeagoa: Zértan ari gara? [557] [>>>]

Zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena

Juan Garzia-k zioen hemen ezen:

[Umeek] Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga, ganik Gorka Bereziartua]

eta bestalde, hemen, Lertxundi-k harira ekartzen zituen kontu generazionalak nahizik azáldu zailtasun diferentziala artén irákurri textuak euskaraz edo gaztelaniaz:

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. Menderatzen ez dugun hizkuntza arrotz batean irakurtzen ari garenean, hitzek sortarazten digute eragozpena, esamolde ezezagunek, argotak. Gaztelaniaz ari garela, edukinaren hermetismoak botako gintuzke atzera, ez hizkeraren zailak. Zailtasunez jarraitzen dugu, eta neure belaunaldiaz ari naiz berriro, euskarazko irakurketa bat titiko euskaldunok, gure irakurketak zerikusi gehiago du hizkuntza arrotzen irakurketarena, gaztelaniazko testuenarekin baino (Iparraldekoei gauza bera gertatuko zaie, noski, frantsesaren eta euskararen artean). Arazoa ez da konpontzen Joyce, Hamsun edo Cocteau zailak direla esanda, idazle horien balizko astunaren aitzakiaz... Zailtasuna, irakurketa totela, trebaketa falta, oinarriko arazo berak ditu Sciasciaren edo Capoteren irakurketak, arazo beretsuak lituzkete Simenon-ek edo Corín Telladok, euskaratuko bagenitu. [Anjel Lertxundi, "Felix qui potuit rerum cognoscere causas", Senez, 14, 1993]

Baina kontua ez da generazional hutsa, nola antzeman ahal dugún an ondorengo aipua ganik Pello Esnal ("Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997):

Zilegi izango ahal zait zarauztar guraso biren hitzak aipatzea!

D ereduetan eskolatzen ari dituk gure seme-alaba biak: bata BBBko 3.ean eta bestea 1.ean. Eta sinestu nahi al didak, aizak, biek, OHO osoa erabat euskaraz egin eta gero, eta etxean, kalean eta eskolan euskaraz bizi izanda, errazago irakurtzen dutela erdaraz euskaraz baino, nahiz eta erdaraz hala moduz mintzo, tamalez? [Pello Esnal, 1997]

Gainera, zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena. Eta, nola zioen Juan Garzia-k hemen, Gakoá (maiuskula eta guzti) ez datza nagusiki an kontu generazionalak, baizik an kontu sintaktikoak. [556] [>>>]

Ekitaldi historikoa ganik Euskaltzaindia

Joan den ostiralean, Donostian, Euskaltzaindia-k zuen burutu jardunaldi historikoa deitzén "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa" (Euskaltzaindia, Corpus Batzordea, 2011).

Han hitz egin zen burúz diferentzia komunikatiboak artén SOV eta SVO, edota artén ordena goranzkorra (regresiboa) respektu ordena beheranzkorra (progresiboa), bai eta aldarrikátu ze, euskaraz, hala SOV nola SVO ordenak dirén gramatikalak ki eman objetu-galdegaiak (O), besteak beste.

Pello Esnal-ek, Euskaltzaindia-ren izenean, zuen azpimarratu ze liburuaren helburu nagusia zén erakustea nón zegoen hilargia (irudi batean agertzen zén persona bat, erakutsíz, atzamar batez, nón zegoen hilargia), eta ez ginela gelditu behar begiratzen ki atzamarra. Dudarik gabe, guzti honetan inportanteagoa da norántza apuntatzen den ezenezta zéin proposamen konkretu egiten diren.

Zinez oso inportantea da Euskaltzaindia ikustea bultzatzen eta zilegitzen SVO ordena, zein den luzaz ere ordena potenteena... hala nola ere bultzatzen eta zilegitzen tresna prepositiboak nola "segun", zein dén agertzen an Euskaltzaindia-ren liburuá deitzen "Testu-antolatzaileak. Erabilera estrategikoa" (Euskaltzaindia, Corpus Batzordea, 2008).

Azkenik esán ze hori guztia iruditzen záit historikoa, markatuz inflexio-puntu bat an giro sintaktikoa on euskara, zein espero dugu jarraiera izan dezan. Zorionak Euskaltzaindia! [153] [>>>]

Esnal-Zubimendi (1993): "Begien bistan dago zergatik: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako."

Euskaltzaindia-k argitaratu berri dú liburu bat titúlatzen "Testu antolatzaileak, erabilera estrategikoak", zeinen inguruan egin diotén elkarrizketa bat ki Pello Esnal, lan horren gidari eta koordinatzailea baita, non Patxi Sarriegi kazetariak galdetu dio (an Deia egunkariko Ortzadar gehigarria, 08/10/07):

Euskaraz irakurtzea zaila delako kontuak ba al du gramatikarekin zerikusirik? Gramatika, lagungarria baino, oztopo gerta al daiteke idazterakoan?

Eta Pello Esnal-ek erántzun:

Euskaraz irakurtzea zenbaitetan zail izateak, berez, ez du zerikusirik gramatikarekin. Bai, ordea, gramatikaz ditugun uste okerrekin, lehen esan dizudan moduan.

Bestalde, Pello Esnal-ek berak eta Joxe Ramon Zubimendi-k 1993an idatzi zutén "Idazkera-liburua", non besteak beste mintzatu baitziren burúz kontzeptu bat deitzén atzerakarga:

Auzoko erdarek ez bezala, euskarak atzean eramaten du askotan mezuaren giltza.
...
Mezuaren giltza atzean egoteak ezer gutxi errazten du irakurketa. Horregatik, irakurketa errazteagatik, erabili ohi zituzten idazle klasiko batzuek zenbait lotura-hitz atzean datorrena iragarriz: ze, zein, zeren, ezen...
...
Atzera-karga ez da, ordea, esaldi-arazo soila. Joera berbera baitute euskal hitzek eta hitz-kateek ere. Begien bistan dago zergatik: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako. [Zubimendi eta Esnal, 1993:172-173]

Beraz, begien bistan dugu zergátik dugun atzera-karga: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako, eta begien bistan dugu nóla atzerakarga horrek sortzen dituén irakurketa-arazoak. Orduan, nóla esan ahal da ze euskaraz irakurtzea zenbaitetan zail izateak, berez, ez du zerikusirik gramatikarekin?

Esnal-ek eta Zubimendi-k diote an "Idazkera-liburua":

Idazleei eta kazetariei dagokie zailtasun horiek gainditzea. [Zubimendi eta Esnal, 1993:174]

Hortxe datza euskararen gainkostua, zeinen arrazoia baitá erabat gramatikala. [145] [>>>] [A28] [A29] [A30]