Google itzultzaileak aski ondo itzultzen ditu gure sarrerak

Gaur eginen dugú tarte txiki bat finéz komentatu nóla atzo kasualitatez itzuli genuén gure blogeko sarrera bat bidéz Google itzultzailea, hain zuzen ere honako hau, duela bi egunekoa, eta zeinen hasiera dén hau:

eta gauza da ze blogeko Google itzultzaileak itzuli zuén honela:

Kasu horretan bederen, ez dago txarto, ezta? [2294] [>>>]

Josu Zabaleta: Oso itzultzaile mugatua

Bueltatuz orain ki Josu Zabaleta itzultzale ondo laureatua, jo dugu ki lan bat zein Zabaleta-k itzuli zuen an 2007: "Gizarte irekia eta haren etsaiak" (Karl Popper), zeinen sarrera hasten den honela:

Aurkibideari begiratuz agian agerikoak ez diruditen hainbat gai planteatzen dira liburu honetan.

Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk zirriborratzen dira: zinez esan daiteke gizatasuna eta arrazoizkotasuna, berdintasuna eta askatasuna lortu nahi dituen zibilizazio bat dela; ...

Har dezagun bigarren pasartetxoa, non, galdegai luze samarretan ohi denez, hasten gara irakurtzen esaldiaren parte rhematikoena ("Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk") ustez eta thematikoa den, jasoaz ondoriozko turbazioa noiz aurkítu aditza, zeinek, askotan, eramanen gaitu ki berrirakurri esaldia.

Gero bi puntuak eta ematen zaigu bát zerrenda kin lau terminu luze bezain handi zein, irakurri ahala, ez dakigun zér paper jokatu behar duten an esaldia, ezta zértara datozen, areanda, askotan lez, jasó aditza eta bere referentea ("lortu nahi dituen zibilizazio bat"). Pasartea ez da batere eraginkorra, eta bai, ordea, indarrik gabekoa, giharrik gabekoa.

Ikus dezagun pasarte hori bere gaztelerazko itzulpenean:

Este libro plantea problemas que pueden no surgir con toda evidencia de la mera lectura del índice.

En él se esbozan algunas de las dificultades enfrentadas por nuestra civilización, de la cual podría decirse, para caracterizarla, que apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;...

Hor akaso harrituko gara noiz ikusi "de la cual", esan nahi baita "zeintaz", zein ez den agertzen an euskal itzulpena, orobat nola, guk dakigula, ez den agertzen an beste ezein itzulpén on Josu Zabaleta (guk, oraindio behintzat, ez diogu irakurri "zein" bat bera ere). Izanez ere, horixe da arrazoietako bat zergátik diogun ze Josu Zabaleta da oso itzultzaile mugatua: zeren ez baitu erabiltzen euskal tresna eder monumental bat nola dén "zein" erlatiborik. Horixe da, antza, bere meritu handi horietako bat.

Gero ikusten dugu ze, aipatutako terminu-zerrenda hori, zein euskarazkoan ez den baizik zeozer indarge, mekaniko, gatzik gabekoa, deskripzio hutsa, bihurtzen dén ondo ulergarri ("la civilización...apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;..."), ondo koherentea, hitzetik hitzera ere ondo prestatuz bidea afin, bideburuan, hitz handi horiek, esaldiaren helburua, erakus dezatén euren indar guztia, euren distira handia.

Horixe dateke bigarren meritu nagusietakoa on Josu Zabaleta, etengabeko zorabio thema-rhematikoa eta inefektibitate indargea, zein den lortzen jarráiki ez dakit zéin lege mugatzaile (garziarra?) ordezta jarráitu komunikazioaren lege universala, oinarrizkoena, orokorrena (salbuespenak salbuespen): prestatuz bidea progresiboki afin lórtu, esaldi-bukaeran, sari komunikatiboa, zein baita, hóri bai, saririk handiena. [844] [>>>]

Etengabeko efektua

Mintzatuz burúz izen-sintagmak, ikus daigun ondorengo adibidea aterea ti "Zaindari ikusezina" (Josu Zabaleta-ren itzulpena, 2013):

Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. [Zabaleta, "Zaindari ikusezina", 43. kapitulua]

Hor dugú esaldi bat zeinen sujetua dén izen-sintagma ergatibo bat ("Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak"), zein nik behintzat soilik bukatuko nuen ulertzen noiz ikúsi originala (soilik ulértzen, ez dastátzen):

Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. [Redondo, El guardián invisible]

non (besteak beste) deskubritzen dugun ze originaleko parte rhematikoena, zein den izen-sintagma hori, goragokoan iduri da thematikoa (apárte izan nekez ulergarria) harik aurkítu aditza zek finean erakutsikó miseria antikomunikatibo guztiak.

Beheraxego ematen dugu esaldi horren paragrafo guztia, non, batera kin eragin nabarmenak nola goragokoa, aurkituko ditugú, etengabe, efektu askoz sotilagoak eráginak ganik ordena buruazkena (zein, sotilak izanagatik, ez diren gutxi inportanteak, batez ere noiz akumulatzen diren), bai eta erdibideko eraginak ere nola noiz itzulpena referitzen den ki:

..., Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea,..

zein originalean bihurtzen dén matizatuago:

...y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran...

eta zein ez den baizik zuzeneko ondorioa ti etengabeko estuasuna zein, finean, derivatzen den ti ordena buruazkena.

Irakur dezagun, beraz, aipatutako paragrafo osoa, non gehien bat markatu ditugún aditz nagusiak, hala nola zenbait nexu eta zenbait beste detaile:

Ahal zen guztia atzeratu zen komisariara joateko. Lehendabizi pasiera bat egin nahi izan zuen Santiagoko elizaraino, baina eliza itxita zegoen. Orduan lorategietan eta haurren jolastokian ibili zen paseatzen; astelehen goizean hutsik zeuden. Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. Hormak markatzen zuen marrari jarraituz ibili zen, Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea, emakume batek elizaren ingurua hiru aldiz egiten baldin bazuen sorgina bihurtzen zela zioena, gogoratuz. Sarreraraino itzuli zen berriro, eta erlojuaren dorrearekin zein garaiago izan lehia egiten zuten zuhaitz garaiei begira egon zen. Udaletxerantz joatea ere bururatu zitzaion, baina behe-hodeiak garbitzen hasten ari ziren haize-bafada bortitzek ur izoztutako tanta gibelarazleak zekartzaten. Beste bide bat hartu eta Santiago kalean gora abiatu zen, gozotegietaraino; emakume batzuk lagun-taldetxotan gosaltzen ari ziren. Malkorran sartu zenean, jakin-minezko begiradak sentitu zituen bere gain barrara joan zenean. Kafesne bat eskatu zuen; aspaldiko onena iruditu zitzaion; eta irten baino lehen hurrekin egindako Elizondoko txokolate tradizionalaren puxka batzuk erosi zituen; etxean egiten zuten eta hark ematen zion fama gozodenda hari. [Zabaleta, Zaindari ikusezina, 43. kapitulua]

Hauxe da originala:

Se demoró cuanto pudo antes de ir a la comisaria. Primero quiso dar un paseo hasta la iglesia de Santiago, pero encontró el templo cerrado. Paseó entonces por los jardines y el parque infantil desierto en la mañana del lunes. Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. Caminó siguiendo la linea que marcaba la pared y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran y que decía que si una mujer daba tres vueltas al perímetro de la iglesia se volvía bruja. Regresó hasta la entrada y observó los esbeltos árboles que competían por ser el punto más alto con la torre del reloj. Pensó en ir hacia el ayuntamiento, pero las fuertes rachas de viento que comenzaban a barrer las nubes bajas traían disuasorias gotas de agua helada. Cambió de dirección y comenzó a subir la calle Santiago hasta las pastelerías donde varias mujeres desayunaban en pequeños grupos de amigas. Al entrar en Malkorra sintió las miradas curiosas cuando se dirigió a la barra. Pidió un café con leche que le pareció el mejor que había tomado en mucho tiempo y antes de salir compró unos trozos de urrakin egiña, el chocolate tradicional de Elizondo, elaborado de manera artesanal con avellanas enteras y que daba fama a aquella confitería. [Redondo, El guardián invisible] 

Jakina, arazoak metatzen doaz harik bihúrtu... ondo nekagarriak. [841] [>>>]

Eta bizitza bádoa, nori ajola zaio!

Zioen atzo Gilen-ek:

Tira. nik ez diot arazo sintaktikorik ikusten esaldi honi:

Era un sentimento raiano no absurdo que talvez procedese da súa educación católica, pero invariablemente, cando tiña que estar fronte a un cadáver, urxíalle esa necesidade de intimidade e recollemento que a atafegaba nos cemiterios e que se vía violada coa presenza profesional, distante e allea dos que se movían ao redor daquel corpo, único protagonista da obra dun asasino e, con todo, mudo, silenciado, ignorado no seu horror.

Eta nik ere ez. Esaldia guztiz ondo doa, nahiz bere intentzioa izán konplexua.

Baina, euskararako bidean, "zerbait" gertatu zaio ki esaldi hori, zerbait oso-oso larria, zerbait zein ez den zirkunstantziala:

• galdu dú ez "soilik" efektibitate komunikatiboa, nola den arau (oso-oso larria baita), 

• baizik ere ulergarritasun minimoa (ezin larriagoa).

Eta inori ez zaio axola. Ez dakit konturatzen ari garen, baina ari gara mintzatzen burúz euskaltzain urgazle bat zek jaso ditu itzulpen-sari guztiak:

Josu Zabaleta Kortaberria (Legazpi, 1948ko uztailaren 1a) gipuzkoar itzultzaile eta idazlea da. 2001 eta 2008 urteetan Itzulpengintzako Euskadi Saria jaso zuen, eta 2013an Espainiako Itzulpegintzako Sari Nazionala eman zioten. [1] 2006an euskaltzain urgazle izendatu zuten. [Wikipedia]

Bera izan zen lehenengo euskal itzultzailea zek jaso zuén Espainiako Itzulpegintzako Sari Nazionala, 2013ko abenduan, justuki an ber urtea noiz, urtarrilean, publikatua zuén "Zaindari ikusezina".

Eta bizitza bádoa, nóri ajola zaio! [834] [>>>]

Dá... absurdua

Atzokoan aipatzen genuen Dolores Redondo eta bere "Zaindari ikusezina" (2013), itzulia ganik Josu Zabaleta, non irakurri ahal dugún beste pasarte hau:

... Ia-ia zentzurik gabeko sentipen bat zen, bere hezkuntza katolikoaren ondorioa beharbada, baina, gorpu baten aurrean egon behar zuenean, hilerrietan sentitu ohi zuen baina hiltzaile baten lanaren protagonista bakarra zen eta hala ere izugarrikeria hartan mutu, isildu eta ahaztuta geratzen zen gorpu haren inguruan mugitzen zirenen presentzia profesional, hotz eta arrotzak bortxatzen zuen intimitate- eta bildutasun-premia nagusitzen zitzaion beti. [Josu Zabaleta-ren itzulpena, 1. kapitulua]

Ikus originala:

... Era un sentimiento rayano en lo absurdo que quizá procediera de su educación católica, pero invariablemente, cuando tenía que estar frente a un cadaver, le urgía esa necesidad de intimidad y recogimiento que la abrumaba en los cementerios y que se veía violada con la presencia profesional, distante y ajena de los que se movían alrededor de aquel cuerpo, único protagonista de la obra de un asesino y, sin embargo, mudo, silenciado, ignorado en su horror. [Dolores Redondo, 1. kapitulua]

Dá absurdua. [832] [>>>]

Diferentzia dá dramatikoa

Aurreko sarreran agertzen zitzaigún Dolores Redondo nola 2019ko autore irakurriena an inkesta telefonikoá "Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)" (Federación de gremios de editores de España), zeintaz ari garen mintzatzen, eta non orobat ikusi ahal dugún ha trilogia on Baztan nola seigarren "liburu" irakurriena.

Gauza da ze Erein argitaletxeak euskaratu zuén misteriozko trilogia poliziako osoa, halatan ze euskaraz irakur daikegu adibidez "Zaindari ikusezina", itzulia ganik Josu Zabaleta. Har daigun 13. kapituluaren hasiera, nondik hartu dudán lehenengo esaldia:

Telebistaren nonahiko zurrumurruarekin nahasturik Jamesen eta Jonanen ahotsak iritsi zitzaizkion; izeba Engraxiren egongelatxoan ari ziren hizketan, kasino batean hobe egokitzen zen eta, arratsaldero euro batzuk eta ohorea jokatzeko, izebak Bordeletik ekarrarazi zuen tapiz berdeko mahaitxo hexagonalean pokerrean ari ziren sei atsoek sortzen zuten iskanbilari jaramonik egin gabe. [Josu Zabaletaren itzulpena, 13. kapitulua]

Hona hemen originala:

Mezclado con el murmullo omnipresente del televisor le llegaron las voces de James y Jonan, que charlaban en la salita de Engrasi, al parecer ajenos al alboroto que formaban las seis ancianas que jugaban al póquer en una mesa de tapete verde y forma hexagonal propia de cualquier casino y que su tía se había hecho traer desde Burdeos con el fin de que cada tarde se jugasen en ella algunos euros y el honor. [Dolores Redondo, 13. kapitulua]

Diferentzia dá dramatikoa. [831] [>>>]

Hizkuntza isolatzaileak ez dira zertan izán burulehenak

Zioen atzo Txopi-k hemen:

Gipuzkeraz esan ohi da "zailegi, ezkertiarregi, jakobinoegi", aldiz Nafarroako Bortzirietan dute erabiltzen bi hitz "sobera zail, sobera ezkertiar, sobera jakobino".

Nire iritziz hau da oso interesgarri, alde batetik zeren dira bereizten bi hitz eta bestalde, gakoa esaten delako hasieran. Ez al dira hauek hizkuntz isolatzaile baten ezaugarriak?

Demagun "lar" partikula, zein dén sinonimoa on "sobera" edo "-egi". Daukagu:

"Gozotasun lar" vs "Lar belozidade" [OEH]

edo

"Bihotza samur lar" vs "Burua lar bero" [OEH]

 

non ikusten den ze "lar" banandurik (isolaturik) emateak ("dira bereizten bi hitz") ez dakár ordena burulehena ("gakoa esaten delako hasieran").

Esan nahi baita ze, zentzu tekniko formal hertsian (ikus "Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa"), hizkuntza analitikoak (eta hizkuntza isolatzaileak ez dirá baizik muturreko hizkuntza analitikoak) ez dira zertan izán burulehenak.

Hori esanda, azpimarratu nahi genuke ze, báda zentzu zabalago-funtzionalago bat zeintan ulértu ha analitikotasuna (ikus "Analisi koherentea vs sintesi monolitikoa"), zeinen arabera soilik hizkuntza burulehenak izanen liraké analitiko, bitárten buruazkenak izanen lirakén sintetikoak. Zentzu zabalago guztiz interesgarri horretan, genioenez (hemen),... 

Kontua da ze, analisian, fokua jartzen dugú gain parteak, elementuak edo zatiak, zeinek báduten banan banan interes propio koherentea (analisian zatitzen dugú osotasuna an zati esanguratsuak) biartean-ze, sintesian, interesatzen zaigu osotasuna, zeren hor lortzen dugu bilatutako koherentzia sintaktiko-interpretatiboa (osotasuna da hor elementu esanguratsuena, eta ez hainbeste parteak, zein, hor egonda ere, ez dira gure fokua an hurbilketa sintetiko hori).

Zentzu zabal eta orokorrean esan genezake ze hizkuntza burulehen-deduktiboak, zein baitira sintaktikoki eta interpretazionalki koherenteak, izanen dirá analitikoak ere, zeren hitz-ordena horretan mezu osoaren banakako zatiek bádute zentzu sintaktiko eta interpretatibo koherentea, zeren ordena horretan ia hitz bakoitza itsatsi daiteke koherenteki ki gure entendimendua an modu estrukturalki eta interpretazionalki segurua, zeren ordena horretan goaz deduzitzen, pausuz pausu eta seguru, esanahi global analitikoa.

Kontrastean, eta zentzu zabal horretan segituz, sintaxi buruazken-induktiboan soilik lortzen da koherentzia noiz héldu azkena, halatan non, lehenago, soilik ahalko da induzitu ustezko uztardura estruktural-interpretazionala. Ordena horretan, osotasuna dago lehen planoan, eta parteak soilik dirá bigarren planoko elementu inkoherenteák ze-ari-diren itxaroten, esango nuke etsituki, euren osotasun sintetikoa.

Nolabait esan, unitate sintetiko oso horiek ikus daitezke nola balira izen (edo izendapen, edo etiketa) monolitiko luzeak, nola genioen an sarrerá titulatzen "Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena".

Bestalde, genioén an "Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa":

Kontua da ze bereizketa tekniko espezifikoago horrek ez du, printzipioz, zerikusirik kin kontrastea artén hizkuntza burulehenak eta hizkuntza buruazkenak. Esan nahi baita ze zentzu tekniko zehatz horretan sintetiko hitzak soilik adierazi nahi du morfologia aberatsa (hitz-ordena aparte utzita), eta analitiko hitzak soilik referituko litzake ki hizkuntzák (edo sintaxiák) zeinek erabili morfologia gutxi, muturrean egonik halako hizkuntzak (isolatzaileak) zeinen hitzak diren osatuak kin morfema bakarra  (isolatzaileak) independenteki zéin den ordena (burulehena edo buruazkena) zeintan  diren ordenatzen morfema horiek.

Eta diot printzipioz, zeren, askotan nexu edo konektore sintaktiko postpositiboek erakusten duté joera sintetikoa ki inflexioa edo aglutinazioa (alegia, itsatsita joaten dira) bitartean ze, aldiz, nexu edo konektore sintaktiko prepositiboek izaten duté joera askoz analitikoagoa (azken zentzu tekniko zehatz horretan: hau da, ez dira joaten itsatsiak, baizik solte respektu hitza zein modifikatzen duten, isolatuak).

Ikus halaber ondorengo sarrerak.

• Scilovemo japoniarra: "Evolutio est ab inductivitate ad deductivitatem"

• Hitz-ordena deduktiboa vs induktiboa

• Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena

Hortaz, zentzu tekniko hertsian, hizkuntza burulehenak izan daitezké analitikoak edo sintetikoak (berdin nola buruazkenak ere), baina zentzu zabal batean, soilik hizkuntza burulehenak izanen liraké analitiko eta hizkuntza buruazkenak sintetiko. [811] [>>>]

"...ferrocarril minero luceena hen Statua" amaieran efektistagoa

Planteatzen zuen Txopi-k, atzo, ondorengo esaldia:

Donostiako Udalak zuen atera 2019an urtekari bat non diran azaltzen hiriko hamabi toki magiko ta du ematen informazioa buruz txoko misteriotsu horiek. Abendua dagokio Artikutzari, zein dagoen Goizuetan nahiz ta jabea izan Gipuzkoako hiriburua. Dut eskatzen zuei laguntza ea norbait dan animatzen eskaintzera ba(t) testu alternativo ta geyo ulerkorra:

- Ehun urte geroago, lapurtu ziotena berreskuratu du naturak, eta Estatuko meatze-trenbide luzeenaren planu inklinatuko geltokiaren eraikinak eta azpiegiturak irentsi ditu.

Beraz, suposatzen da ze textu hori egongo litzaké komentatzen argazki handi bat non argiki ikusiko zen hori geltoki konkretu eta berezia zein dagoén an plano inklinatu bat (akaso textuan ez letorke batere txarto azalpentxo bat burúz kontzeptua on geltokia an plano inklinatua).

Bestalde, ondo joango litzake azken proposamena on Josu Lavin (5. komentarioa), non akaso subordina genezake bigarren perpausa respektu lehenengoa, jarriz "devoratuz" (gogoratu sarrera hau burúz "hen" aldaera genitiboa, zein batzuetan erabili genuen = antzekoa nola "on" genitiboa):

Ehun urthe beranduago, naturac recuperatu du laphurtu ceraucotena, devoratuz a eraiquinac eta infrastructurac hen tren-gelthoquia e-plano inclinatua hen ferrocarril minero luceena hen Statua.

Ohartu ze, hor, "ferrocarril minero luceena hen Statua" expresio hori dá, hor amaieran, efektiboagoa zein aurretik emanda, non den deskriptiboagoa. [734] [>>>]

¿"...baizik" postpositiboa = "sino más bien..." prepositibo matizatuagoa?

Mintzo ginén atzo buruzki erroreak, zein, jakina, denok ere egiten ditugun (sobera asco eta ia incontableac), baina zein, noiz aurkítu, edo ustez aurkítu, komeniko litzakén debatitzea harik argítu eta, bere kasuan, korrégitu, edo, gutxienez, saiátu korregitzen. Horrela, sarrera honetan irakurtzen genuen aipu bat non Elhuyar Hiztegiak ematen zuén ondorengo adibidea ti "neketsu":

neketsu
...
ez da lan neketsua, aspergarria baizik: no es un trabajo agotador, sino más bien aburrido

Eta gauza da ze ez dut ikusten zér dela-ta "...baizik" postpositiboa bihurtu behar dén "sino más bien..." prepositibo ondo matizatuagoa.

Norbaitek explikatuko al dit? [651] [>>>]

Txopi: "...askoz argiago;... informazio gehiago..." zatio arrazoi sintaktiko hutsak

Atzokoan Txopi-k bidali zuén ondorengo adibide eta komentarioa:

Gaia aldatuz, lehengoan Donostiko Urgull menditik paseatzen ari nintzela, honako testu hau nuen leitu an informazio eremua:

Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.

Hasieran pentsatu nuen zorioneko testua zela, zeren Aditza (da) aurreratua zegoen, beraz testua izango zen SAO. Baina oker nenbilen, zeren Subjektua atzean zegoen, beraz esaldi osoa irakurri behar zen testua behar bezala ulertzeko; eta ez behin, baizik zenbait aldiz. Egia da, Aditza azkenean jarri balu, oraindik ere korapilatsuagoa izango zela, baina halere a ze nahaste borraste ulertu ahal izateko horrelako informazio xinple bat.

Suszeptibilitaterik ez sortzeko ipiniko dut testua an hizkuntza nahiko neutro, inglesez, zein zegoen idatzia bukaeran. Honela zuen esaten:

The Mirador battery, or the San Telmo bastion is the gate to the military enceinte of Mount Urgull.

Askoz argiago; besteak beste testua irakurri ahala entenditzen dugu (blog honetan askotan azaldu den bezalaxe). Gainera inglesez ematen da informazio gehiago “The Mirador battery, or the San Telmo bastion”, aldiz euskaraz bakarrik aipatzen da “Begiratokiko Gotorlekua”, zeren idazlea kontziente zen, ze luzatzean Subjektua zela zailduko ulermena are gehiago.

Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? Nire iritziz gauzak hauek gertatzen dira, zeren jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen, baizik eta zuzenean ia-ia beti erdaraz, jakina, baita euskaldunak ere.

Txopi

Bai, askoz argiago, informazio gehiago, eta dena zatio arrazoi sintaktiko hutsak. [626] [>>>] 

Gutxien-gutxienik prepositiboa

Aurreko bi mezuetan (honetan eta honetan) argi gelditu da ze "sin perjuicio de..." esapide burulehenak bádu euskaraz ere bere kontraparte zehatza an esapide postpositiboá "...-en kalte gabe", eta hortaz, ez litzakela egon behar batere arazorik ki emán bata arartez bestea baldin... ez balitz zeren baliabide postpositiboek ez dutén ber potentzia diskursiboa nola euren kide prepositiboek.

Eta handia izan da gure sorpresa noiz ikusi ze Xabier Aristegieta-k, nahizik ordézkatu "...-en kalte gabe" postpositiboa, proposatu dú beste alternativa postpositibo bat: "...gorabehera", zein den hain diskursiboki mugatua nola aurrekoa (alde batera utzita bere esangura). Iruditzen zaigu ze, aurrerabidean, soluzio alternatiboa izan beharko litzaké gutxien-gutxienik prepositiboa. [606] [>>>]

Zértan ari gara?

Jarraituz kin aipuak buruzki zailtasuna noiz irákurri euskal textuak, Pello Esnal-ek honela amaitzen zuen bere atzokoa:

Andu Lertxundirena da bigarrena. Alaba etorri zaio unibertsitatetik, Platonen testu baten iruzkina egiten lagunduko al dion esanez. Platonen testua euskaraz. Alabak ulertzen ez. Aitak ere ez. Anduk bere liburutegira jo behar, erdal testuaren bila. Platonen testua aurkitu, irakurri eta orduan ulertu. Eta alabari aditzera eman. Eta alabak orduan:“ Aita, zertan ari gara?”. [Pello Esnal, "Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997]

Eta esan behar dut ze iruditzen zait ezin galdera hobeagoa: Zértan ari gara? [557] [>>>]

Zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena

Juan Garzia-k zioen hemen ezen:

[Umeek] Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga, ganik Gorka Bereziartua]

eta bestalde, hemen, Lertxundi-k harira ekartzen zituen kontu generazionalak nahizik azáldu zailtasun diferentziala artén irákurri textuak euskaraz edo gaztelaniaz:

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. Menderatzen ez dugun hizkuntza arrotz batean irakurtzen ari garenean, hitzek sortarazten digute eragozpena, esamolde ezezagunek, argotak. Gaztelaniaz ari garela, edukinaren hermetismoak botako gintuzke atzera, ez hizkeraren zailak. Zailtasunez jarraitzen dugu, eta neure belaunaldiaz ari naiz berriro, euskarazko irakurketa bat titiko euskaldunok, gure irakurketak zerikusi gehiago du hizkuntza arrotzen irakurketarena, gaztelaniazko testuenarekin baino (Iparraldekoei gauza bera gertatuko zaie, noski, frantsesaren eta euskararen artean). Arazoa ez da konpontzen Joyce, Hamsun edo Cocteau zailak direla esanda, idazle horien balizko astunaren aitzakiaz... Zailtasuna, irakurketa totela, trebaketa falta, oinarriko arazo berak ditu Sciasciaren edo Capoteren irakurketak, arazo beretsuak lituzkete Simenon-ek edo Corín Telladok, euskaratuko bagenitu. [Anjel Lertxundi, "Felix qui potuit rerum cognoscere causas", Senez, 14, 1993]

Baina kontua ez da generazional hutsa, nola antzeman ahal dugún an ondorengo aipua ganik Pello Esnal ("Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997):

Zilegi izango ahal zait zarauztar guraso biren hitzak aipatzea!

D ereduetan eskolatzen ari dituk gure seme-alaba biak: bata BBBko 3.ean eta bestea 1.ean. Eta sinestu nahi al didak, aizak, biek, OHO osoa erabat euskaraz egin eta gero, eta etxean, kalean eta eskolan euskaraz bizi izanda, errazago irakurtzen dutela erdaraz euskaraz baino, nahiz eta erdaraz hala moduz mintzo, tamalez? [Pello Esnal, 1997]

Gainera, zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena. Eta, nola zioen Juan Garzia-k hemen, Gakoá (maiuskula eta guzti) ez datza nagusiki an kontu generazionalak, baizik an kontu sintaktikoak. [556] [>>>]

Lertxundi (1993): "Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik."

Mintzatuz burúz zailtasuna on euskal itzulpenak (eta euskal textuak, orokorrean) irakur dezagun ondorengo aipua ganik Anjel Lertxundi, aterea ti bere artikulua titúlatzen "Felix qui potuit rerum cognoscere causas" (Senez, 14, 1993):

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. [Lertxundi, 1993]

Baina arazoa ez da generazionala, baizik nagusiki sintaktikoa. Oraingo belaunaldikoek berdin aiseago irakutzen dute "El día de la lechuza" ezenezta "Hontzaren eguna". Zeren Lertxundi-k aipatutako diferentzia an kalitatea, esan nahi baita an kalitate komunikatiboa edo efektibitate komunikatiboa, lehengo berdina baita, eta kalitate-diferentziak ez du zerikusirik kin kontu generazionalak, baizik kin kontu linguistikoak. Eta gauza da ze bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. [550] [>>>]

Xabier Erroteta: "...ez dut atxiki gogoan kasik deus, zeren informazione guztia igaro baitzaut begien aurretik irristatuz bezala,..."

Atzo, orri hauetantxe komentatzen genuen nóla obra sintaktikoki burulehenak sistematikoki galtzen dutén euren berezko jarioa noiz itzultzen dirén ki sintaxi buruazkena. Baina, jakina, arazoa ez da mugatzen ki itzulpenak, zeinetan dén ondo ageria, baizik-ze, izkutuagorik bada ere, berdin agertuko zaigu an lan originalak. Eta izkutuagorik diogu zeren lan originaletan sintaxi buruazkenak baldintzatuko dú lan guztia, prosa guztia, diskurso guztia, zein, genioenez, izanen dén hainbat lauagoa, gutxiago distiratsua eta gutxiago efektiboa. Esan nahi baita ze idazle berberek ondo ezberdin idatziko zuten baldin erábili sintaxi burulehen bat, ondo xeheago, aberatsago, efektiboago.

Honen gainean idazten zuen atzo Xabier Errotetak an bloga on Erramun Gerrikagoitia, deitzén "referentziak":

Gaur bertan dakar Gara kazetak artikulu mamitsu bat buruz eskual pinudien egoera larria eta basogintza eredu berri bat plantan jartzeko hartu beharreko urratsez. Txit gogoeta mamitsua eskaintzen daukute egileek gai horretaz, baina nik, artikula irakurri ondoren, ez dut atxiki gogoan kasik deus, zeren informazione guztia igaro baitzaut begien aurretik irristatuz bezala, informazione foku guztiak esaldi bukaeran kokatuak izaki Altube jaunaren irakaspenei txintxo-txintxo jarraiki. Funtsean, irudi zaut artikulu hori eredugarria dela eta maisuki laburbiltzen dituela egungo euskal prosaren aje eta gaitz guztiak, hainbesteradino non kartsuki gomendatzen dautzuet irakur dezazuen eta egin dezazuen hartaz gogoeta. Ikusiko duzue, neke hori hartzen baduzue, zer gisaz zainetaradino sartu zaion Hegoaldeko euskal prosari –nola gure basoetako pinuei xerrenda marroi hilgarria– nik altubianismo subliminala edo altubianismo anbientala deituko nuken eritasun beltzaren sintomatologia guztia: ogitartekoak (...), esaldi buruatzenak, informazionearen antolaketa kaotiko, ezfuntzional eta regresivoa, giglikokeria… Azkenean, irakurtzen duzu testu bat moldatua jende batzuez zein biziki jantzita dauden artikuluak jorratzen dituen gaietan, eta guztiarekin ere irakurle gisa ez duzu deus jasotzen baizik pasatu nahi zaizun informazionearen puxka mendre bat, idazlea gehiago bermatu delako altubianismo anbientalaren arauak betetzera ezenez eta irakurleari mezua argi eta sarkorki emaitera. [Xabier Erroteta, aipatuz hau artikulua]

Eta bai, horrela da: informazioa eskuetatik irristatzen zaigu, zeren eskaini zaigu an posizio txarra, desegokia, deserosoa, inefizientea, inefektiboa, eta hola ezin ondo deskodetu bere xehetasun eta ñabardura guztiak, eta finean ezin ondo gozatu. [496] [>>>]

Lertxundi (1993): "Gurean, ordea, itzulpenek zail, zarpail eta nekoso fama dute"

Zioén Anjel Lertxundi-k an bere artikulua titúlatzen "Felix qui potuit rerum cognoscere causas" (Senez, 14, 1993):

Gurean, ordea, itzulpenek zail, zarpail eta nekoso fama dute. Sona dute ez dariela jatorrizko obren berezko jariorik. Azken irizpideak, itzulpena gaitzetsi eta deslaitzeaz gain, jatorrizko lanak loriatzen ditu,... [Anjel Lertxundi, 1993]

Jatorrizko obra sintaktikoki burulehenak, guztiak ere, galduko dute euren berezko jarioa noiz itzultzen diren ki sintaxi buruazkena. Horixe da arrazoia zergatik, oro har, zenbat eta sintaxi buruazkenagoa erábili, hainbat zailagoa, zarpailagoa eta nekosoagoa izango da itzulitakoa, hainbat lauagoa, gutxiago distiratsua eta gutxiago efektiboa, eta hala izanen da berdin ere xede-hizkuntza japoniera izán, edo euskara.

Jakina, tajuzko bide bakarra dá gradualki joan irabaztén (eta erabiltzén) gero-ta aukera burulehen gehiago. [495] [>>>]  

Antton Elosegi: "... lehio bat irekitzen zitzaion euskarari... mundu berri batean sartzen zen euskara..."

Ondorengo hitz esanguratsuekin mintzo da Antton Elosegi (erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008) burúz itzulpen ondo aberasgarriak zein, azken mendearen erdialdera, irakurtzen zituén an aldizkariá Egan, editatua azpi zuzendaritza nagusia on Koldo Mitxelena, zeinekin batera itzaliko baitzen aldizkaria bera ere an 1987:

[Egan aldizkariko] Itzulpenetan leiho bat irekitzen zitzaion euskarari. Itzulpen haietan, mundu berri batean sartzen zen euskara, eta hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen hasten zen. Mailegatzearen beldurra alde batera utzi, eta klasikoen egitura “latinzaleak” berpizten zituen diskurtso berri harekin oso pozik sentitzen nintzen. [Antton Elosegi, erantzunez ki Karlos del Olmo an elkarrizketa titulatuá "Antton Elosegirekin solasean", Senez, 2008]

Agerikoa da talka bortitza artén eredu garatzailea zein Elosegik aipátu hor, non berpizten ari ziren klasikoen egitura latinzaleak, eta eredu esoteriko garbizalea, hain iluna nola antzua, zein Elosegik zuen kritikatzen an gure azken sarrera, mintzatuz gáin euskara juridikoa.

Halako ikuskera-talka batez ari zen Koldo Zuazo noiz zioskun ze (ikus hemen):

Ikuskera talka bat ere bazegoen oinarrian, Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». Batik bat Bilbo inguruan zabaldu zen joera hori. «Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak", Berria, 2018-9-30]

Bistan denez, ezbidea ez da soilik gertatu an esparru juridikoa. [391] [>>>]

Antton Elosegi: "Nolako kaltea zuzenbideko euskara garapen sanoarentzat!"

Gaur irakurri dugu ondorengo mezua ganik Antton Elosegi itzultzailea an Itzul posta-zerrenda (ikus hemen):

1978an Eusko Kontseilu Nagusiaren Aldizkari Ofiziala sortu zenean Xalbador Garmendia izan zen itzultzaile nagusi. Itzultzaile fina, sintaxi eta terminologia arazoei euskara normal/jatorrarekin erantzuten irakatsi ziguna. Zoritxarrez, hura kendu eta beste eskola 'esoteriko' eta garbizalekoak nagusitu ziren orduko EKNko eta ondorengo EJaren euskaraz. Nolako kaltea zuzenbideko euskara garapen sanoarentzat! [Antton Elosegi]

Ez gara orain sartuko an konsiderazioak burúz normalitate jator sintaktiko-lexikoa. Orain soilik nahiko genuke azpimarratu ze aipatutako mugimendu sintaktiko-lexiko atzerakoi eta kaltegarri hori ez da gertatu azken mendearen hasieran, baizik azken laurdenean! [390] [>>>]

Paradojá on itzulpena

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) berrikusi dugú 2004ko textu bat (Erabili. com blogean, erantzun batean) non genuen erabiltzen kontzeptuá on unitate koherente minimoa (edo informazio-unitate itsaskorra) afin erakutsi nóla unitate informatiboen tope errazki prozesagarri horrek (silaba gutxi batzuk) ez dún ber eragina gain sintaxi buruazkenak (non tope hori gaindituko baita aski aise) edo gain sintaxi burulehenak (zeintan unitate minimo koherenteak diren izaten hitzak eurak zein banan banan doazen itsasten guztiz koherenteki). Horregatik gertatzen da hóri paradojá on itzulpena, zein enuntziatu liteke honela: 

Hizkuntza diskurtsibo (head-first) batetik hizkuntza ez-diskurtsibo (head-last) batera itzuliz gero, makroarazo sintaktiko zailak nonahi izanen ditugu (ezin besterik espero, ez behintzat baliabide mugatuagoekin, itxiagoekin, zatikakotasun handiago sortzen dutenekin, edo hitz batean, antiinformatiboekin); itzulpena ez-diskurtsibotik diskurtsibora eginez gero, soilik topatuko ditugu mikroarazo aise konpongarriak, eta, orokorrean, emaitza izanen da hobeagoa ezi jatorrizkoa, hau da: ulergarriagoa, diskurtsiboagoa (diskurtsibitate-indizea jaitsiko da). Paradoja horren azalpena datza an faktoa ezen baliabide pospositiboak dira ahaltsuagoak ... ezi euren kide prepositiboak. Kalitatezko baliabideen bidez sortzen dira kalitatezko diskurtsoak, eta kalitate gabeko baliabideekin sor daitekeen bakarra da kalitate baldintzatua, kalitate mugatuagoa, baxuagoa (ikusi nahi duenarentzat, bistakoa da hau; ikusi nahi ez duenak, berak jakingo du zergatik ez duen ikusi nahi).

Horra hor beste froga bat hon euskararen azpigarapen sintaktikoa, zeinen eragina gain kalitatea ezin baita saihestu. [Hartua ti Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (2004), erantzunez ki artikulu nagusia]

Zenbat eta rhematikoagoak eta konplexuagoak izan osagarriak, orduan eta handiagoa izanen da eraginkortasun diferentziala on ordena burulehena respektu buruazkena, hala mintzoz nola idatziz. Eta hóri efektua orokorra da, esan nahi baita ze berdin gertatuko da arten edozein bi hizkuntza zeinen sintaxiak diren bata buruazkena eta bestea burulehena: ikus, horretaz, dokumentu hau Losing Gems as You Translate: Some Experiences of a Burmese Translator eta horren inguruko sarrera hau: Burmako hizkuntza azpigaratua: Losing Gems as You Translate. [261] [>>>]
_____________________________
Irakur ere:
1.: Burmako hizkuntza azpigaratua: Losing Gems as You Translate 
2.: Unitate minimo koherentea vs tope prozesagarria
3.: Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra
4.: Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (dá nire erantzun bat ki artikulu nagusia)
5.: Aditz-osteko neutrotasun pausatua dá produktua ti koherentzia
6.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
7.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
8.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa

Bikoizketaren arazo nagusia: hitz-ordena

Sustatun irakurri dugu honako mezua on Fermin Etxegoien buruz euskal bikoizketa:

ETB1ko filmak, euskaraz, ia inork ez ditu ikusten, eta arazoa hizkuntza da; jendeak ez ditu euskarara bikoiztutako filmak onartzen, bat egiten ez duelako bertan eskaintzen zaion hizkuntza ereduarekin.

Eta bai; bikoizketa eredu guztiak dira artifizialak, baita gaztelaniazkoa ere, baina arazoa da gaztelaniazkora erabat ohituta gaudela eta gehiegi kostatzen ari zaigula, ordea, euskarazkora ohitzea.

Zoritxarrez, oso zaila izango da egokitze-abiadura azkartzea, euskararen "adierazgarritasun soziala" egun bezain baju den bitartean.

Nik ere uste dut ze arazoa da hizkuntza, esan nahi baita hizkuntz eredua. Baina nik ez dut uste ze konponbidea da ohitzea a hori eredua zein zaigun eskaintzen. Nik uste ze arazo nagusia da hizkuntz eredua bera, eta zehazkiago bere hitz-ordena; eta ganorazko soluziobide bakarra dala hitz-ordena hori aldatzen joatea.

Adibidez, dokumetaletan eman behar izaten da informazio-karga handia eta oso matizatua, eta ez da dudarik ze horretarako ez dago ezer nola estruktura progresiboa, esan nahi baita SVO eta ahalik eta prepositiboena, oro har. Eta hori bera da nabaritzen (segun konplexutasuna on jatorrizko testua) an filmak eta marrazki bizidunak (azken horiek ere askotan izaten dute konplexutasun linguistiko eta kontzeptual nabaria, esan nahi bata ze hainbat marrazki bizidunetan elkarrizketak ez dira batere sinpleak, eta esaldiak ilaran eta azkar doazenean areagotu egiten da konplexutasun-gradua).

Dio Etxegoienek:

Zer egin, orduan, bikoiztutako filmak jende gehiagok ikus ditzan? Nik itzulpen simpleagoak hobetsiko nituzke, jatorrizko edukien "parte bat" galtzen badugu ere, bidean.

Demagun pertsonaia batek esaten duela:

"Ohartaraziko ninduzulakoan nengoen, William!"

Nik itzuliko nuke:

"Eta zeuk abixatu ez, William!"

Euskararen adierazgarritasun soziala, momentuz, zein baju den ikusita, ezin ditugu filmetako elkarrizketak bikoiztu ñabardura guztiekin, ikusle gehienak bidean galtzen zaizkigulako.

Ni garai batez ibili nintzan lanean an industriá on euskal bikoizteka, eta Etxegoienek dioen moduko egokipenak askotan egiten ziran, modu horretan sinpletuz mezua. Halako itzulpenak gehiago dira berrinterpretazioak on testuak ezen ez itzulpenak (gehiegizko sormen-lana dago hor).

Azken efektu kolateral hori ez dalarik batere interesgarria (nahiz euskaraz ohikoa izan), bilatu beharko lirake bideak (eta aurkitu ezean, sortu) afin arindu estruktura linguistikoak gaben behar izan berrinterpretatu eta birsortu testua. Esan bezala, hori berez lortuko litzake emanez aukera estruktural progresibo gehiago, gero eta gehiago, eta ustiatuz haien potentzialitatea (hasteko, beharko litzake ustiatu SVO egituraren potentzialitatea). Adibidez goiko esaldi horretan esan liteke honako hauetako bat:

"Nengoen ohartaraziko ninduzula, William"
"Nengoen ze ohartaraziko ninduzun, William"
"Uste nuen ze abisatuko zenidan, William!"

Gehiago sortu behar da an hizkuntza (an estrukturak) afin gutxiago birsortu an itzulpenak. [155] [⇶]