Azentu diakritikoak dirá gutxienik intonatiboak, eta hortaz, akustikoak

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitiak: 

Azentua niretzat eta beste ascorentzat da zeozer daucana zerikusia kin acustica mundua. Beraz, niretzat hemen hobe da erabiltea zeinu (marca, seinale, ...) diacriticoa ze erabili azentua, zeren ez du zerikusiric zeinu horrec kin acustica mundua.

Diacritico verba grecoa da -διακριτικά- zerbait erabilten dena bereizteco "zehar critica" edo "arartez critica" (dia + critico = zehar + critico, bereizteco) ezen da zeinu bereizgarria zeinac ez du zerikusiric kin acustica mundua.

Gure azentuak dirá diakritikoak an zentzua ze balio dute arrén argitu nóla interpretatu nexu sintaktikoak, aditzak edo are perpaus osoak zein, bestela, gerta leizken anbiguo, edo sinpleki ez hain argi nola nahiko genuken. Jakina, irakurtzean (ahots goran edo ez), iluntasun sintaktikoa ez da batere ona, zeren dú eragiten duda eta nekea an irakurlea, nor, finean, amaitu ahal da uzten irakurketa. Behar argitzaile-desanbiguatzaile hori berretzen da an sintaxi desdoblatu bat (SOVO), zelangoa opa diogun ki euskara. Ikus zér esaten genuen an sarrera titulatzén "Azentu diakritiko tonikoa ere":

Sintaxi desdoblatu, eta hortaz bikoitz, batean (SOVO pre eta postpositibo batean), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretuko dirá partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, komenikó geldi daitezen desanbiguatuak an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia hen herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea e diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea e diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlativo atonoa.

Bestalde, ohartarazi nahi dugu ze azentu diakritiko toniko hauek ez dira zertan kokatu gáin azken silaba, nola diren kokatzen azentu diakritiko intonatibo progresiboak.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztú instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea.

Gauza da ze gure azentu diakritikoak beti dirá intonatiboak (eta batzutan tonikoak ere), eta hortaz bádute zerikusirik kin akustika. [⇶]

Komak eta... azentuak

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa. [Balbula, 2019]

eta hemen ze azentuak ez lirake izan behar soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere:

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia e anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erabilí azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarkiago eta aisago. [Balbula, 2019]

eta azkenik hemen jartzen genuén adibide hau:

Axularrek zún idatzi an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi liteké erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituago.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [Balbula, 2019]

Bai, orohar, puntuazioa erabiltzen dugu afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Eta hor, euskaraz, azentuek bádute zeregin bat, zein, jakina, landu behar da. [⇶]

Erlatibo restriktiboak, sistematikoki gaben koma (explikatiboak kin koma)

Zioen herenegun Gilenek respektu ondorengo koma:

Blessed are those servants, whom the Lord when he cometh shall find watching: verily I say unto you, that he shall gird himself, and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them. 

edo respektu ondorengoa ere:

zein ager daitezke arten aurrekari erlatibo bat eta bere anafora restriktiboa:

Pausa prosodikoa markatzen du koma horrek, hau da, aurretik gorako intonazioa dakarren eten ' koma baino laburragoa. Bestelako signorik egon ez eta koma erabiltzen ohi zen, hala euskaraz nola beste hizkuntza batzuetan. Dakigunez, noizbait apostrofoa proposatu da eginkizun horretarako. Gaur egun, koma kentzen da maiz.

Ikus 21. mendeko King Jamesa:

Blessed are those servants whom the lord, when he cometh, shall find watching. Verily I say unto you, that he shall gird himself and make them to sit down to meat, and will come forth and serve them.

Bai, koma horrek markatu nahiko luké pausa prosodiko bat, eten foniko bat, zeinen aurrean, aurrekari erlatiboak ("zerbitzari hek" edo "those servants") izanen luké gorako intonazioa, iragarriz jarraipen bat.

Edonola ere, perpaus erlatibo restriktiboak modu ezberdinetan intonatu daitezke: eten fonikoa eginda eta egiteke ere, modu enfatikoagoan eta modu lauean ere,... eta, kasu guztietan, oso komenigarria da hasieratik argi gelditu dadin nóla perpaus erlatibo horren intonazioa, edozein izanda ere, izan behar dén restriktiboa. Horrela, gaur egun, inglesez edo gaztelaniaz adibidez, perpaus erlatibo restriktiboak idazten dirá sistematikoki gaben koma (eta explikatiboak kin koma). [⇶]

Gakoa dá sintaktikoa

Atzokoan Gilenek galdetzen zuén:

Zerikusirik ote du itzulpen penagarri horrek euskarazko irakurtze-maila apalarekin?

Duda gabe. Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena, nola genioen komentatuz ondorengo hitzak hen Juan Garzia (ikus hemen):

...(esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:286]

Bai, Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena. Hala ere, euskarazko testuen irakurgaiztasun hori ez da aipatzen beste foro honetan (zein baita mahai-ingurua titulatzén "Euskaratutako literaturaren harreraz zenbait gogoeta”, EHUko Udako Ikastaroak, 2013ko abuztua):

Mahaikideen iritziak entzunda begibistakoa da itzulpen askok espero baino irakurle gutxiago izaten dutela. Horren kausen bila, entzuleen artetik Juan Garziak diglosia aipatu zuen eta hori kontuan hartu gabe, beste literatur sistemetatik egindako edozein estrapolazio herren geratzen dela nabarmendu.
...
Juan Garziak publikotik hitza hartu zuen ostera: “Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?”. Umeek heltzean erdarara pasatzeko duten joera esplikatzeko bitartekari horien portaera faktore garrantzitsutzat jo zuen. Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga ganik Gorka Bereziartua]

Juan Garziak zehaztu beharko luke zergatik hor ez dun aipatzen zéin den arazoaren Gakoá, maiuskula eta guzti, zein, gainera, dén bereziki nabaria an itzulpenak, hain nabaria non ez dugun beste inora jo behar afin azaldu zergátik euskal itzulpenek izaten duté irakurle gutxi.

Dio Juan Garziak buruz umeak: "...beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. Heldu-bitartean ordea, akaso irakurri beharko duté Zaindari ikusezina. [⇶]

Dá... absurdua

Atzokoan aipatzen genuen Dolores Redondo eta bere Zaindari ikusezina (2013), itzulia ganikan Josu Zabaleta, non irakurri ahal dugu beste pasarte hau:

... Ia-ia zentzurik gabeko sentipen bat zen, bere hezkuntza katolikoaren ondorioa beharbada, baina, gorpu baten aurrean egon behar zuenean, hilerrietan sentitu ohi zuen baina hiltzaile baten lanaren protagonista bakarra zen eta hala ere izugarrikeria hartan mutu, isildu eta ahaztuta geratzen zen gorpu haren inguruan mugitzen zirenen presentzia profesional, hotz eta arrotzak bortxatzen zuen intimitate- eta bildutasun-premia nagusitzen zitzaion beti. [Josu Zabaletaren itzulpena, 1. kapitulua]

Ikus originala:

... Era un sentimiento rayano en lo absurdo que quizá procediera de su educación católica, pero invariablemente, cuando tenía que estar frente a un cadaver, le urgía esa necesidad de intimidad y recogimiento que la abrumaba en los cementerios y que se veía violada con la presencia profesional, distante y ajena de los que se movían alrededor de aquel cuerpo, único protagonista de la obra de un asesino y, sin embargo, mudo, silenciado, ignorado en su horror. [Dolores Redondo, 1. kapitulua]

[⇶]

Diferentzia dá dramatikoa

Aurreko sarreran agertzen zitzaigún Dolores Redondo nola 2019ko autore irakurriena an inkesta telefonikoá Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019) (Federación de gremios de editores de España), zeintaz ari garen mintzatzen, eta non orobat ikusi ahal dugu a-trilogia e-Baztan nola seigarren "liburu" irakurriena.

Gauza da ze Erein argitaletxeak euskaratu zuén misteriozko trilogia poliziako osoa, halatan ze euskaraz irakur dezakegu adibidez "Zaindari ikusezina", itzulia ganikan Josu Zabaleta. Har dezagun 13. kapituluaren hasiera, non hartu dut lehenengo esaldia:

Telebistaren nonahiko zurrumurruarekin nahasturik Jamesen eta Jonanen ahotsak iritsi zitzaizkion; izeba Engraxiren egongelatxoan ari ziren hizketan, kasino batean hobe egokitzen zen eta, arratsaldero euro batzuk eta ohorea jokatzeko, izebak Bordeletik ekarrarazi zuen tapiz berdeko mahaitxo hexagonalean pokerrean ari ziren sei atsoek sortzen zuten iskanbilari jaramonik egin gabe. [Josu Zabaletaren itzulpena, 13. kapitulua]

Hona hemen originala:

Mezclado con el murmullo omnipresente del televisor le llegaron las voces de James y Jonan, que charlaban en la salita de Engrasi, al parecer ajenos al alboroto que formaban las seis ancianas que jugaban al póquer en una mesa de tapete verde y forma hexagonal propia de cualquier casino y que su tía se había hecho traer desde Burdeos con el fin de que cada tarde se jugasen en ella algunos euros y el honor. [Dolores Redondo, 13. kapitulua]

Diferentzia dá dramatikoa. [⇶]

Eguneroko aisia-irakurleak liraké ia populazioaren herena

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla, jendeak dioenaren arabera, liburuen aisia-irakurle frekuenteak asko izanen ziren eta gorantza arituko ziren, 2019an ailegatuz ki populazioaren erdia. Pitin bat gehiago enfokatuz gure lupa, desglosatu dezakegu populazioaren erdi hori an bi zati are finagoak, non aurkituko genituzkén (ia) eguneroko irakurleak (hen liburuak zatio libertimendua), eta astean behin edo bitango irakurleak (Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)):

Hortaz, ikusi ahal dugu ze populazioaren ia herenak dio ze praktikoki egunero irakurtzen ditu liburuak afin ondo pasatu bere denbora librea. Eta, genioenez, printzipioz Euskadi eta Nafarroan gehiago:

Portzentaje horien aurrean, Felipe Juaristik akaso revisatu beharko luke bere diagnosia ezen arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer (ikus diagnosi hori hemen). [⇶]

Gorantza ere liburuen aisia-irakurle frekuenteak

Antzeko baldintzetan eginiko inkesta telefonikoak bereziki erabilgarriak izan daitezke afin antzeman zéin izaten ari den evoluzioa, gorantza edo beherantza, hen irakurketa, zeren ematen dizkigute urtez-urteko emaitza konparagarriak (hala dira, nahiz euren balioak, urte bakoitzean, akaso puztuak egon). Horrela, azken sarreran, bereziki adierazgarria zén  antzematea nóla hazten ari zirén liburuen irakurle-kopuru totala hala-nola liburuen aisia-irakurleak, eta antzera gertatzen zaigu orain kin liburuen aisia-irakurle frekuenteak. Ikus ondoko grafikoa (Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019)):  

Behe-ezkerreko koadro horretan ikusten denez, liburuen aisia-irakurle frekuenteak ailegatzen dirá ki populazioaren erdia, eta azken 6 urteetan haziko zirén %6,3. Beraz ez dira ari soilik egonkorki hazten liburu-irakurle totalak, eta liburuen aisia-irakurleak, baizik ere halako irakurle frekuenteak ere (astean gutxienez behin irakurtzen baitute), zein den oinarrizko joera oso interesgarria. [⇶] 

Eta gorantza doa irakurleen protzentajea

Aurreko sarreretan (adibidez hemen edo hemen) ikusi ditugu datu batzuk nondik segituko litzaké ezin dela ontzat hartu a-afirmazioa ezen ez dela ezer irakurtzen, nola zioskun Felipe Juaristik hemen. Areago, gauza da ze irakurleen portzentajea gerota handiagoa da. Ikus ondoko grafikoa aterea tikan dokumentuá Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019):

Argi denez, báda, irakurle portzentajean, gorantzako joera bat, mantendua an azken 10 urteak, zeintan irakurle totalak igo dirá 8,2 puntu, bitartean-eta aisia-irakurleak igo dirá 5,2 puntu (soilik jaitsi dira portzentualki a-irakurleak zatio lana edo ikasketak).

Hortaz, egoera ez litzake soilik aski pozgarria zatio kopuru ez-txikia e-irakurleak, zeinek, gainera, irakurtzen dute ez-gutxi, baizik-ere ondo esperantzagarria zatio evoluzio gorakorra hen portzentajea e-irakurle totalak (zein igo dén izugarri an azken hamarkada) hala nola ere zatio gorantzako tendentzia an portzentajea hen aisia-irakurleak (zeinen igoera nabaria baita). [⇶]   

Irakurle-portzentajean, egunkariak leudeke areta gorago zein liburuak

Aurreko sarreran %68,5 hori dá portzentajea e-pertsonak ze-irakurtzen duten hiruhilean gutxienez behin. Hortaz interesgarria litzake jakitea zéin portzentajek dio ze iraukrtzen du maizago zein hiruhilero, adibidez astero. Horixe daukagu an ondorengo grafikoa:

Hortaz, ikusten dugu ze maizko irakurleak (hots, astean gutxienez behin irakurtzen dutenak) suposatzen duté portzentaje handia respektu irakurle hutsak, %82,8, (ez %82,4 nola agertzen den goiko tituluan), zein lirake populazio guztiaren %56,5. Berriro ere esan ze, Euskadi eta Nafarroako komunitate autonomoetan, irakurleak egonen liraké gorago zein portzentaje horiek.

Azkenik konstatatu ze, grafikoan ikusten denez, irakurle-portzentajean, egunkariak leudeke areta gorago zein liburuak, hala orotariko irakurletan nola maizko irakurleetan (azken hauetan 11 puntu gorago). [⇶]

%70ak erdia irakurrita ere, ez litzake batere gutxi.

Atzokoan genioen ze hasi behar ginen ematen xehetasun gehiago buruz dokumentuá Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019), zeintaz mintzatu baitzen Teresa Abajo kazetaria (ikus herenegungo sarrera). Zentratúz gure begirada gain irakurketa e-liburuak, ikusten dugu ze, Teresa Abajok esan bezala, Espainiako populazioaren %68,5ak dio ze, lanean edo aisian, irakurtzen ditú liburuak, eta irakurle horien arabera, irakurriko lukete batez beste ia 11 liburu urtean, eta dedikatuko lioteke ia 9 ordu astean ki irakurketa:

Gainera, gogora dezagun ze, genioenez, Euskadi eta Nafarroako komunitate autonomoak ez lirake prezeski gutxien irakurtzen dutenak, baizik alderantziz. Zentzu horretan, demagun (ez baitugu ezagutzen datu zehatza) ze, biribilduz, bi komunitate horietan populazioaren  %70ak (%1,5 gehiagok) esaten duela ze irakurtzen ditú ber 11 liburuak urtean eta 9 ordu astean (0,3 ordu gehiago). Gauza da ze %70 horrek batez beste horren erdia irakurriko balu ere (5,5 liburu urtean eta 4,5 ordu astean), ez litzake batere gutxi. [⇶]

Inkesta telefonikoak neurtzen du zér esaten den (eta ez, egitan zér den)

Atzokoan aipatzen genuén prensa-artikulu bat (Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22) non ematen ziren emaitza akaso harrigarriak, hala nola ze:

En el conjunto de España, el 68,5 de los ciudadanos lee una media de once libros al año, ocho puntos más que en 2010. Si la pregunta se ciñe al tiempo libre, el porcentaje baja al 62,2%, aunque se mantiene la tendencia al alza. [Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22]

Jakina, artikulu periodistiko bat ez da izaten iturririk onena afin lortu datu zehatzak, eta are gutxiago, interpretazio matizatuak. Ondo da lanean hasteko, baina gero, dakigunez, iturrietara jo behar da afin zehazki valoratu metodologia eta emaitzak. Horrela, jo dugu ki web-orria hen Federación de gremios de editores de España, eta konsultatu dugu a-dokumentua titulatzén Hábitos de lectura y compra de libros (Año 2019), hau da, hóri dokumentua zeini referitzen zaion Teresa Abajo an El Correo.

Eta hor, argi gelditu behar da ze datuak lortu dirá arartez elkarrizketa telefonikoa, non, jakina, edozeinek esan ahal duen justuki húra zein nahiko lukeen, ordezta húra zein den. Ikus metodologia:

Esan nahi baita ze, akaso ia denoi gustatuko litzaiguke irakurtzea ondo gehiago zein irakurtzen dugun, eta elkarrizketa telefoniko batean ez litzake askotan batere arraroa erantzulea oso optimista izatea respektu, adibidez, zénbat liburu irakurtzen dituen urtean. Hortaz, argi geldi bedi ze, goiko datu horiek azaltzen dute jendeak zér esaten duen buruz zénbat irakurtzen duen, zein izan daiteke aski ezberdina respektu zénbat irakurtzen duen egitan.

Hala ere, interesgarria da jakitea jendeak zér esaten duen (nahiz gero datu horiek gurutzatu behar dira kin beste datu-iturri batzuk afin finean izán ideia argiago bat buruz irakurketa reala), eta datozen sarreretan emanen ditugu zenbait xehetasun buruz inkesta telefoniko hori. [⇶]

Euskadi es la segunda comunidad en compra de libros y lectura en tiempo libre (Teresa Abajo, El Correo)

Galdetzen genuen atzo ea ontzat eman genezaken hóri-baieztapena hen Felipe Juaristi esanez ze:

Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. [Felipe Juaristi, Berria, 2020-2-18]

noiz-eta, lau egun geroago, irakurtzen genuén ondorengoa (Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22):

Hortaz, Barómetro de Hábitos de Lectura y Compra de Libros horrek dio ze Euskadi eta Nafarroa dirá bigarren eta hirugarren komunitate autonomoak (lehenengoa Madrid) non gehien irakurtzen den aisian. Eta kontuan hartuta ze, ikerketa horren arabera:

En el conjunto de España, el 68,5 de los ciudadanos lee una media de once libros al año, ocho puntos más que en 2010. Si la pregunta se ciñe al tiempo libre, el porcentaje baja al 62,2%, aunque se mantiene la tendencia al alza. [Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22]

ez dirudi ontzat ematekoa a-baietapena hen Felipe Juaristi zeinen arabera:

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Ez, ez dirudi ontzat ematekoa diagnosi hori ezen ez dela ezer ere irakurtzen. [⇶]

Felipe Juaristi: "Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer."

Duela egun batzuk Felipe Juaristi idazleak, erantzunez ki galderak hen Amaia Gurrutxaga, zioen ondorengoa buruz irakurketa (Berria, 2020-2-18):

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Badirudi ze, Felipe Juaristi idazlearen diagnosian, euskaraz ez dela irakurtzen zeren orokorrean ez da irakurtzen ezer (ez euskaraz, ez gaztelaniaz, ez frantsesez,...). Baina, ¿ontzat eman ahal dugu baieztapen hori? Esan nahi baita, Euskal Herrian, orokorrean, ez dela ezer irakurtzen? [⇶]

azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa

Atzoko sarreran galdetzen zuén Erramun Gerrikagoitiak:

Zer da acentu acutu zintzilicatzailea eta simplequi indicatzailea?

Hemen mintzatu behar gara buruz "estruktura intonatiboa", edo nóla esaldia, zein den, azken finean, unitate intentzional (ikus Esaldi bakoitzak bere intentzioa eta Intentzio bakoitzak beharko luke bere esaldia), expresibo, eta (hortaz) intonatibo nagusia (berdin nola ere sintaktiko edo informatiboa) ahal den deskonposatu an azpiunitate intentzional, expresibo eta intonatibo txikiagoak, zeinen mugak ez diren beti hain argiak.

Diskursoa azpiunitate intonatibotan deskonposatzean, elementu objektivo bat dirá pausak, esan nahi baita eten fonikoak, isiluneak, zein, esan bezala, gertatzen dirá arten esaldiak, baina zein orobat gerta daitezke barnen esaldiak: arten perpausak, arten sintagmak, arten hitzak edota inkluso arten silabak, hala nola noiz esaten den:

Hau dá... sas / ki / ba / loi / a

non "saskibalioa" hitza zatitu egin da an 5 azpiunitate foniko, banatuak ganik isilunetxoak zeinen helburua den justuki expresiboa. Hitz hiperenfatizatu horren aurrean ere, agertuko litzake beste pausa bat arten "dá" eta "sas", justuki lehenago zein hasi erakustaldi expresiboa ("sas / ki / ba / loi / a"). Halako kasuetan, "dá" horren ostean (pausa baino lehen) tipikoki erabiliko litzake goranzko intonazio bat, hor goian zintzilik bezala geldituko litzakena, ze nahiko luken iragarri a intentzioa hen segitu esaldia, mantenduz atentzioa hen entzulea afin ederki jaso dezan azken kolpe expresiboa non hiztunak nahi dú borobildu bere mezua ("sas / ki / ba / loi / a"). Nolabait, intonazio hori esaten ari da: jarraitu behar dut.

Gure azentu progresiboa, ordea, ez da zertan izan zintzilikatailea, nola genioen an gure sarrera titulatzen "A azentu intonatibo zintzilikatzailea e Juan Garzia":

Eta antzerakoa dateke gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, eta ez du derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké formalagoa eta baita orokorragoa ere.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea hen diskursoa. [Balbula, 2019]

Beraz, azentu zintzilakatzaileak eskatuko luké zintzilikazioa, bitarten azentu progresiboak ez luke eskatuko zintzilikaziorik (nahiz ametitu zintzilikazioa), baizik soilik indikatukó norantza begiratu.

Hau dá saskibaloia.

zein, nahi izanez gero, eman liteké inolako pausarik gabe, inolako etenik gabe, inolako zintzilikaziorik gabe, baina argi utziz ze parte rhematikoena dá justuki "saskibaloia". [⇶]

Hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Gure helburutarako, bereziki interesgarria litzaké azentu akutua, zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa":

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, baizik soilik markatzen a etorrera e osagai rhematikoagoak ezenez azentuduna, seinalatuz horrela norabidea zeintan zuzendu behar den atentzio informatiboa.

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjunzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa ki ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute progresioa e informazioa. [Balbula, 2019]

Nolabait esan, azentu akutua litzaké azentu progresiboa, nola genioen an sarrera titulatzén "Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)":

Gauza da ze azentu akutuak, guk deitú "progresiboak", tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditzak e perpaus erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. [Balbula, 2019]

Azentu akutu ez-derrigor zintzilikatzaileak, baizik sinpleki indikatzaileak (indikatzen dute norabide bululehena eta intonazio-molde burulehena, zein ez den izan behar derrigor zintzilikatzailea). [⇶]

Buruz azentuak euskaraz

Axularrek zún idatzi an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi liteké erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituago.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [⇶]

Eta zénbat da 150 ms?

Genioen atzokoan ze, Coupé eta besteren experimentuan, irakurraldien iraupenak neurtzean, kendu dituzté pausa guztiak zein izán handiago 150 ms luze. Baina, zénbat da 150 ms? Zér egin daiteke an 150 milisegundu? Zer egin daiteke an 1'5 segundu-hamarren? Zer egin daiteke an segundu-zortziren bat

Ba, segundu-zortziren batean eman ahal dá silaba bat. Izan ere, ikusten genuén hemen edo ondorengo taulan:

nóla hizkuntzen silaba-abiadurak (Syllabic Rate) zirén ibiltzen artén 5 eta 8 silaba segunduko, non, adibidez euskara, japoniera, edo gaztelania bera, aski hurbiltzen zirén ki 8 silaba segunduko, zein, beste era batera esanda, dá silaba bat segundu-zortzireneko, edo silaba bat 150 milisegunduko, zein den gure tituluko neurria.

Eta interesgarri iruditzen zaigu nóla, hizkuntza batzuetan bederen, pausa tipikoek irauten duté aski antzera nola silaba tipikoek, halatan ze, bide horretatik, aztertu liteke ea pausa tipikoek hizkuntza ezberdientan antzera irauten ote duten, edo, hala ez balitz, ea hizkuntzen silaba-iraupenak eta euren pausa-iraupenak lotuta agertzen diren. Akaso silaben martxak eragin bailezaké gain pausen luzera. [⇶]

Euskara estandarra ere, aski buruazkena eta irakur-denbora erlatiboki altukoa

Sarrera honetan genioen ze:

...pentsatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora.

zeren, Pellegrinok eta bestek aztertutako 8 hizkuntza horietan, justuki hóriek hizkuntzak ze dituztén IR altuenak (edo irakur-denbora baxuenak) zirén burulehenak, eta, bestaldean, hizkuntza buruazkenek ez zituzten izaten IR altuak.

Gero, azken bi sarreretan (ikus hemen eta hemen) antzeman dugu nóla euskararen IRa ez litzaken izanen altua, baizik gehiago, erlatiboki baxua, eta, izanki euskara estandarra aski buruazkena, horrek indartuko luke a hipotesia ezen báda osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [⇶]

Egon liteké osagai sintaktikoa ere arten faktoreak ze eragitén ki irakur-denborak

Aurretik esan dugunez, Pellegrino et al. (2011) lanean, IR baxuago batek finean adieraziko luke irakur-denbor handiagoa (hizkuntza horretako irakurleek erlatiboki gehiago tardatu dute irakurtzen ber informazioa), eta printzipioz, horrek izanen luke zerikusirik kin silaba-kopurua, silaba-konplexutasuna eta silaba-abiadura, zein diren, hirurak ere, ezaugarri fonikoak eta ez sintaktikoak.

Hala ere, noiz aztertu IR baxuenak, atentzioa deitzen digu nóla:

• Japonierak du, distantzia handiz, IR txikiena, gertatzen delarik ze japoniera dá hizkuntza buruazken zurruna (esan nahi baita SOV zurruna eta zurrunki postpositiboa).
• Alemanak du bigarren IR txikiena, eta gertatzen da ze alemana, izanki SVO an perpaus printzipalak, dá nagusiki  SOV an perpaus subordinatuak, halatan ze litzaké partzialki SOV.
• Txinera litzaké hirugarren IR baxuena, oso gutxigatik bada ere, eta, SVO delarik ere, kokatzen ditú pepaus erlatiboak aurrén euren izen referentziala (RN), hala nola genitiboak ere berdin (GN).
• Hizkuntza burulehenek (SVO eta prepositivoak), zein baitira beste lauak, dituzté IR altuenak.

Eta ikusita nóla duten koinziditzen irakur-denbora altuenak eta hitz-ordena buruazkenenak (an hizkuntzak kin silaba-kopuru, silaba-konplexitate eta silaba-abiadura oso diferenteak), pentsatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [⇶]