Hawkins (1990): "Our performance and competence data provide evidence that the latter is the course adopted by the human parser."

Ikusi genuén, hemen eta hemen, nóla Hawkins-ek aipatzen zituén ondorengo bi aukera posibleak baldin giza-prozesatzaileak aurkítzen badu materiala zein ezin duen integratu on-line an estruktura sintaktiko jakin bat (ikus ere atzoko sarrera):

• saiatu asmatzen estruktura hori,
  

• saiatu gordetzen material hori an lan-memoria.

Hawkins-ek dio:

The parser could conceivably employ guesswork here (assigning NP arbitrarily to, say, PP prior to encountering the head), or it could proceed deterministically, placing NP in a look-ahead buffer for unattached constituents,...  [Hawkins, 1990]

Justuki gero, Hawkins-ek ematen digu bere lanaren ondorioa respektu puntu hori: giza-prozesatzaileak gordeko luké ezin uztartuzko material hori an lan-memoria (a look-ahead buffer for unattached constituents), sórtuz atzerakarga: 

Our performance and competence data provide evidence that the latter is the course adopted by the human parser. [Hawkins, 1990]

non, "the latter" hori dén justuki atzerakarga. [1440] [>>>]

Hawkins (1990): "... placing NP in a look-ahead buffer for unattached constituents, ..."

Herenegun irakurtzen genunen Hawkins-en (1990) ondorengo aipua:

l will argue that a surprising number of cross-linguistic regularities folow naturally from simple considerations of processing ease. [Hawkins, 1990]

eta atzo ikusten genuen konsiderazio orokor horietako bat, zeinen ondoan, Hawkins-ek (1990) gaineratzen zuén bigarren aukera hau (horiztatua):

The parser could conceivably employ guesswork here (assigning NP arbitrarily to, say, PP prior to encountering the head), or it could proceed deterministically, placing NP in a look-ahead buffer for unattached constituents,...  [Hawkins, 1990]

Hor, Hawkins ari da deskríbatzen atzerakarga. [1438] [>>>]

Keenan (1979): "... the problem would quite obviously be more serious in a VOS language than in a VSO language, since more material in a VOS language would be present before the Subject was enunciated."

Ikus daigun ondorengo aipu luzea on Edward L. Keenan (1979) an bere "On surface form and logical form", non autoreak razonatzen duén zergátik orohar izanen litzakén funtzionalki hainbat hobe baldin emanen balitz sujetua lehenda bere VP, esan nahi baita aurrén bere predikatua (azpi baldintza komunikatibo orokorrak, eta ez bereziki kontextualak):

Thus if the VP preceeds the Subject, hearers will have to suspend an exact interpretation for it until the Subject is enunciated. [Keenan, 1979]

Pasarte horretan, Keenan orobat mintzo da gain temporary memory, non gorde beharko litzakén predikatuko materiala areanda predikatu horren ...

... referents can be established bay the Subject. [Keenan, 1979]

zein gertatuko baita justuki an esaldi-bukaera. Areago, arazo horiek gradatzen ditú noiz dioen ze ...

... the problem would quite obviously be more serious in a VOS language than in a VSO language, since more material in a VOS language would be present before the Subject was enunciated. [Keenan, 1979]

halan-ze prozesamendu-arazoak izanen liraké serioagoak edo gutxio serioak aráuz hizkuntzaren hitz-ordena izán (kanonikoki) sujetuazkena (VOS) edo ez hain sujetuazkena (VSO).

Dá justuki ber argumentua on atzerakarga, baina aplikatua ki sujetua (gure buru diskursiboa) respektu predikatua gure (gure osagarri diskursiboa). [1419] [>>>]

Atzerakarga chomskyarra

Atzo ikusten genuén nola...

..., orbita chomskyarrean ere, ordena batzuk izan litezké errazagoak ze beste batzuk. Izan ere, Lakaren hitzetan,...

... [hipotesi antisimetrikoan] egitura buru-azkenak buru-lehenak baino sintaktikoki konplexuagoak dira. [... areagoko eragiketa sintaktikoak burutzen dituzte;...] [Laka, 2008:11]

halan ze egitura buruazkenak izanen liraké sintaktikoki eta konputazionalki gutxio errazak zein euren kide burulehenak, justuki zeren egonen liraké, nolabait esán, urrutiago ti Gramatika Universala, beti ere ustezkoa. Beste era batera esanda, ordena burulehena izanen litzaké errazagoa zatio izán "oinarrizkoagoa"... biologikoki.

Horretaz, Laka-k aipatzen ditú ondorengo hitzak ganik Erdozia zeháztuz nóla prozesatuko liraken eragiketa sintaktiko konplexuago horiek (an "Simetria ala simetria eza? Hitzordenaz hausnarrean" 2008:16):

"...zenbat eta prozesu sintaktiko konplexuagoak izan, orduan eta zama handiagoa ezarriko diogu oroimenari, eta gure egitura kontzeptualak denbora gehiagoz mantendu beharko dira aktibatuta." (2006b:293) [Erdoziaren hitzak (2006), zein Lakak aipatu an bere 2008ko artikulua] 

Ikus aipu osoa (Laka, 2008:16):

Laka-k jarraitzen dú (2008:16):

Adibidez, mugimendu edo lekutze sintaktikoa konputatu ahal izateko, gogoratu behar dugu (oharkabean bada ere) lekuz kanpo aurkitutako osagaiekin, eta gainerako osagai eta elementuak konputatzen jarraitu behar dugu, lekuz kanpoko osagaien jatorrizko lekuak eta perpausaren elementu guztien arteko harremanak egokiro antzeman arte (Gibson 1998). [Laka, 2008:16]

Ikus zabalago:

Orbita chomskyarrean egon litezké ustezko hipotesiak (nola antisimetrikoa) non, Laka-k dioenez, ordena derivatuek (ez "oinarrizkoek") erlatiboki gehiago zamatuko lukete ha memoriá on hiztuna, sortuz zérbait zeri dei geneiokén... atzerakarga, esan nahi baitá... atzerakarga chomskyarra. [1102] [>>>]

Herenegun genioenez, Gilen-ek proposatzen zigún honako textu mejoratua respektu originala ganik Leizarraga: 

Hainbatekin Jainkoari otoitz egiten diot, Andrea, nahi zaituen otoi luzaki konservatu bere gloriaren abanzamendutan eta zure sujeten edifikaziotan, beti iluminatzen zaituelarik bere Espiritu sainduaz, zure dohain onetako haur Jaun-Andreekin batean. [Gilen-en adaptazioa]

non aditzak kokatu dirá an posizio askoz abantailatsuagoa xedé izan ondo ulertuak eta interpretatuak, hala eurak nola, printzipioz, euren osagarriak ere. Baina, behin aditzak aurreratuta, arazo estrukturala trasladatzen da ki loturak artén aditz aurreratu horiek eta euren sintagma osagarri buruazkenak.

Esan nahi baita ze, berdin nola goragokoan aisa lotzen diren progresiboki "nahi zaituen" eta bere osagarri verbala  "konservatu", orobat "konservatu" hori aisa lotu beharko litzake kin "-tan" inesiboa, zein baita a lotura estrukturala artén "konservatu" eta "bere gloriaren abanzamendu-" hori, zein, hain laburra izanda ere, ez den egoki uztartzen areanda háldu lotura inesibo hori. Ikus ordena burulehena:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de su gloria....

Ordena progresiboan, hasieratik ere ez da existitzen arazo hori, halan-ze, esruktura irekia izanik, arian-arian joan ahalko da sortzen eta moldatzen esaldia nola nahiago, askoz aske eta efektibokiago:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de la necesaria lucha contra los abusos que cotidianamente se producen contra los más elementales derechos de cualquier súbdito que intenta...,  asi como tambien en provecho de la salud y condiciones higienicas de...

[1045] [>>>]

Leizarraga (1571): '...nahi çaituen....(67 silaba)...conservatu.'

Atzoko sarreran mintzo ginén burúz frantsesezko textu bat zein Leizarraga-k idatzi eta publikatu baitzuén an bere Biblia:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.

zein, gaztelaniaz eta erábiliz antzeko baliabideak, litzakén:

No obstante ruego a Dios, Señora, que os mantenga largamente para servirse de vos para su gloria, y para la salud de vuestros pobres súbditos, gobernándoos en todas las cosas por medio de su santo Espíritu, con Señor y Señora vuestros felices hijos.

non, atzo genioenez, informazioa progresatzen doa modulatuki, artikulatuki, eta finean efektiboki. Eta gauza da ze Leizarraga-k berak eman zigun ondoko euskal versionea: 

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen çaituelaric, çure dohain-onetaco haour Iaun Andrequin batean, bere gloriaren auançamendutan eta çure suietten edificationetan luçaqui conseruatu. 

Esan nahi baita:

"...nahi çaituen....(67 silaba)...conservatu."

Horrela, noiz irákurrí (edo entzún) adibidez:

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen...

errazki lotuko dugú "iluminatzen" hori kin aurreko "nahi çaituen" hura, hala eráginez reanalisi interpretatibo bat noiz jáso hurrengo "çaituelaric", non izan ahal dugun shock moduko bat zeintaz jada ez garen rekuperatuko ezta azken hitza irakurrita ere.

Ez, Leizarraga-k ez du hor aplikatzen euskararen mekanismo bat nola dén aditza aurreratzea. Egun, ordea, argi egon liteke ze, hor, aditza aurreratuta askoz hobe ibiliko zela informazioa. Era berean, Leizarraga-k ez zituen erabili euskararen beste mekanismo batzuk, zein ez diren, horregatik, gutxio egokiak, ezta ere, gaur egun, gutxio beharrezkoak. [1044] [>>>]

Kontzeptualizazio zentrala vs informazio osagarria

Konparatu hurrengo bi definizio gorriz markatuak.

Lehenengoa dá originala (Alberdi, X; García, J.; Ugarteburu, I. (2008): “La definición: del paradigma de la tradición lexicográfica (y terminográfica) al discurso expositivo en textos técnicos; estrategias discursivas”):

La definición extensiva
La definición extensiva se basa en la enumeración de todos los objetos particulares que cada concepto representa en calidad de genérico (Cabré 1993: 210). Al igual que ocurre en lexicografía y terminología, se utiliza en contadas ocasiones, ya que, en general, en los textos científicos y técnicos se recurre a la definición comprehensiva (enumeración ordenada, de más general a más específica, de todas las características que lo describen). Ejemplo de definición extensiva:
POLIEDROS REGULARES son el tetraedro, hexaedro, octaedro y dodecaedro o icosaedro. (Alberdi, X; García, J.; Ugarteburu, I. (2008), 7-8 or.)

Bigarrenean Xabier Alberdik (aurreko definizioaren hiru autoreetako batek) ematen digú aurreko definizio horren "birmoldatzea eta euskarara egokitzea": (Alberdi, X., 2008: “Zenbait gogoeta euskal definizioen idazkeraz”)

HEDADURAZKO DEFINIZIOA
Bi prozedura nagusi ditugu kontzeptuak definitzeko edo mugarritzeko (Cabré 1993: 210): hedadura bidezkoa (‘extensión’) eta ezaugarri bereizgarrien bidezkoa (‘comprehension’). Kontzeptu batek generikoa den aldetik ordezkatzen dituen objektu partikular guztiak banan-banan aipatzean datza hedadurazko definizioa. Lexikografian eta terminografian gertatzen den bezalatsu, gutxitan erabiltzen da definizio mota hau azalpenezko testu espezializatuetan: ia beti, ezaugarri bereizgarriak aipatuz definitu ohi dira kontzeptuak. Izan ere, hedadurazko definizioaren bidez ez da zehazten kontzeptu bat zer den, delako kontzeptuak zer unibertso hartzen duen baizik. Alegia, definitzeko ―mugak jartzeko eta kontzeptu bat besteetatik bereizteko― modu bat da hedadurazko definizioa, baina prozedura honek ez dio ezer kontzeptuaren izaeraz edo muinaz. Hona hedadurazko definizioaren adibide bat:
POLIEDRO ERREGULARRAK, beraz, tetraedroa, hexaedroa, oktaedroa, dodekaedroa eta ikosaedroa dira.
(Alberdi, X. (2008), 79 or.)

Ohartu nóla, gaztelaniazkoan, autoreak doaz zehazten progresiboki euren definizioa (eta mezu osoa), zuzen bezain preziso, lehenengo sintagmatik hasita (La definición extensiva), pausuz pausu (se basa en), autoreak doaz iltzatzen elementu informatibo zehaztaile gehigarriak (la enumeración) gerota rhematikoagoak (de todos los objetos particulares que), koherenteki.

Euskarazko moldaketan ordea, definizioa ez da hasten adibidez kin "Hedadurazko definizioa datza an...", baizik horrelaxe bukatzen bigarren esaldia "...-an datza hedadurazko definizioa".

Gaztelaniazkoak, behin emanda thema (La definición extensiva) eta aditz nagusiá non den oinarritzen definizioa (se basa en), jarraitzen du ematen kontzeptualizazio zehaztaile zentral estrategiko bat (enumeración), zein den bizkarrezurra on definizioa, eta zein joanen den zehazten eta fintzen (definitzen) gero eta gehiago. Horri dei genezaioké expresamolde deduktibo-zehaztailea.

Euskarazkoan, ordea, autorea (gaztelanizkoan ere hiru autoretako bat dena) hasten da kin informazio osagarria  (zeinen aukera ez den zértan izan sinplea: kontzeptu batek), nondik joanen dén bideratzen definizioa induktiboki (kontzeptuak zer egiten duen) aldé ideia zentral estrategikoa on definizioa (banan-banan aipatzean datza) afinda bukatu an kontzeptua zein ari zen definitzen (hedadurazko definizioa). Egia esan soilik azkenean enteratuko gara ze ari ginan irakurtzen edo entzuten definizio bat. Expresamolde horri dei genezaioké expresamolde induktibo-inguratzailea (ikus ere "Pentsamolde induktiboa vs. deduktiboa").

Beste bi adibide:

1) "Etxe: Gizakia bizitzeko prestatzen den edozein eraikin [BUKAERAN]" (Elhuyar) vs. "Casa: [HASIERAN] Edificio para habitar" (RAE).

2) "Ekonomia: Gizarteko ondasunen produkzio, banaketa eta erabileraren inguruko gizarte-erlazioen multzoa; erlazio horiek aztertzen dituen zientzia" [BUKAERAN] (Elhuyar)  vs. "Economía: [HASIERAN] Ciencia que estudia los métodos más eficaces para satisfacer las necesidades humanas materiales, mediante el empleo de bienes escasos." (RAE). 

Gainera, esan behar da ze estrategia hori aurkitzen da an oinarria bera on sintaxi buruazkena ["Etxe, han dago = etxean dago", "Etxe, (haren) gain, han dago = etxe(aren) gainean dago"], zein den abiatzen ti elementu konkretuagoak (nola izenak) afin horien gainean uztártu elementu abstraktuagoak (nola aditzak edo erlazionatzaileak). Estrategia inguratzaile hori dá oinarrizkoagoa, teknikoki gutxiago potentea: hala kuantitatiboki (atzerakarga) nola informatiboki ere (desoreka informatiboa, inkoherentzia). Ikus ondoko esaldia, imaginatuz ze ari garela irakurtzen lehenengo aldiz:

Kontzeptu batek generikoa den aldetik ordezkatzen dituen objektu partikular guztiak banan-banan aipatzean datza hedadurazko definizioa.

Aurreko esaldi horretan aurkitzen dugú tensio bikoitza: 1) tensioá on atzerakarga eta 2) tensioá on desoreka informatiboa: izan ere aditz nagusia oso bukaeran dator (datza), eta horren aurretik eman zaigú pilo bat informazio zein printzipioz interpretatu dugun nola (bailitzan) thematikoa, noiz, jakina, zen hain rematikoa nola ze bera zan definizioaren gorputza (orohar, zenbat eta mezu luzeagoa eta konplexuagoa, orduan eta arazo nabariagoa). Nolabait esan, estrategia inguratzaile horri tensioa kentzeko, bi soluziobide daude, bata partziala eta bestea osoa:

•  Soluzio partziala: destrinkotu esaldia, eman independentzia eta koherentzia gehiago ki perpausak barne esaldia, erabiliz expresabide zehaztailea barne perpausak baina mantenduz lehengo ordena arten perpausak (hau hobe gauzatzen da bidéz sintaxi burulehena):

Un concepto, en cuanto que genérico, representa objetos particulares (esaldi koherentea, zein eman liteken independenteki), que, enumerados uno a uno, sientan la base de una definición extensiva. 

Horrela, jeitsi dugu tensio sintaktikoa (atzerakarga), baina ez dugu konpondu arazo informatiboa: hor aritu gara gain "un concepto", ez gain "una definición extensiva".

• Soluzio osoa: erabili modu zehaztaile orokorra hala barné perpausak nola artén perpausak  (sintaxi burulehena):

La definición extensiva se basa en la enumeración de todos los objetos particulares representados por un concepto en cuanto que genérico.

edo beste hau, zein den neutroagoa respektu kontextua:

La definición extensiva de un concepto se basa en la enumeración de todos los objetos particulares representados por ese concepto en cuanto que genérico.

Hor kendu ditugu bi tensioak: atzerakarga eta desoreka informatiboa.

Gauza da ze, orohar, estruktura eta baliabide burulehenekin izanen ditugú kalitatezko aukera gehiago ki izan zehatzak, arinak eta informatiboki orekatuak. Eta, alderantziz, estruktura eta baliabide buruazkenekin esanguratsuki nekezagoa bihurtuko da expresamolde zehaztaile  potentea, progresiboa, irekia...

Eta aurrerapausuak emanen dira an neurria non irábazi aukera burulehenak, hasiz kin SVO ordenamendua, jarraituz kin nexu sintaktiko burulehenak arten perpausak, eta bukatuz kin nexu sintaktiko burulehenak artén sintagmak. [174] [⇶]

Pello Esnal: "Begien bistan dago zergatik: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako."

Euskaltzaindia-k argitaratu berri dú liburu bat titúlatzen "Testu antolatzaileak, erabilera estrategikoak", zeinen inguruan egin diotén elkarrizketa bat ki Pello Esnal, lan horren gidari eta koordinatzailea baita, non Patxi Sarriegi kazetariak galdetu dio (an Deia egunkariko Ortzadar gehigarria, 08/10/07):

Euskaraz irakurtzea zaila delako kontuak ba al du gramatikarekin zerikusirik? Gramatika, lagungarria baino, oztopo gerta al daiteke idazterakoan?

Eta Pello Esnal-ek erántzun:

Euskaraz irakurtzea zenbaitetan zail izateak, berez, ez du zerikusirik gramatikarekin. Bai, ordea, gramatikaz ditugun uste okerrekin, lehen esan dizudan moduan.

Bestalde, Pello Esnal-ek berak eta Joxe Ramon Zubimendi-k 1993an idatzi zutén "Idazkera-liburua", non besteak beste mintzatu baitziren burúz kontzeptu bat deitzén atzerakarga:

Auzoko erdarek ez bezala, euskarak atzean eramaten du askotan mezuaren giltza.
...
Mezuaren giltza atzean egoteak ezer gutxi errazten du irakurketa. Horregatik, irakurketa errazteagatik, erabili ohi zituzten idazle klasiko batzuek zenbait lotura-hitz atzean datorrena iragarriz: ze, zein, zeren, ezen ...
...
Atzera-karga ez da, ordea, esaldi-arazo soila. Joera berbera baitute euskal hitzek eta hitz-kateek ere. Begien bistan dago zergatik: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako. [Zubimendi eta Esnal, 1993:172-173]

Beraz, begien bistan dugu zergátik dugun atzerakarga: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako, eta begien bistan dugu nóla atzerakarga horrek sortzen dituén irakurketa-arazoak. Orduan, nóla esan ahal da ezen euskaraz irakurtzea zenbaitetan zail izateak, berez, ez du zerikusirik gramatikarekin?

Pello Esnal-ek dio an "Idazkera-liburua":

Idazleei eta kazetariei dagokie zailtasun horiek gainditzea.

Hortxe datza gainkostuá on euskara, zeinen arrazoia baitá erabat gramatikala. [145] [>>>] [A28] [A29] [A30]