Ezjakinak, harroak edo bi-biak? Atera kontuak

Joan den martxoaren 27an Juan Garzia-k idazten zuén mezu bat an Itzul posta-zerrenda non referitzen zen ki "heldu" aditza eta bere erabilera transitibo-ezdatiboa, an terminu hauek:

Ikusi berri dut EITBko irratiek eta bestek itxialdia amenizatzeko ekitaldi bat antolatua dutela, eta, horretarako, "Hel nazazu eskutik" (sic) kanta aukeratu dutela. Ederra mesedea, kutsatu gabe zeuden apurrak ere kolokan jarriz.

Etsita nago alferrik izango direla neurri guztiak, baina hona antidotoaren formula:

HELDU
10 dio ad. (nor osagarririk gabe). Norbait edo zerbait eskuarekin tinkatu, ...

[Juan Garzia, Itzul, 2020-3-27]

Azken referentzia horretan Juan Garzia-k aipatzen dú Euskaltzaindiaren Hiztegi-ko "heldu" sarrera (an bere 10. adiera), non soilik jasotzen dén regimen transitibo-datiboa.

Ordu batzu geroago, 28an, Juan Garzia-k, akaso gehiago reflexionatuta, esaten zituén gauzak nola ondorengoak burúz gorago aipatutako erabilera eta bere erabiltzaileak:

Besterik da, Euskaltzaindiak zein Amasantisimak esan, aditzen erregimena aldatzea, ezjakintasunez nahiz harrokeriaz nahiz biez. "Niri heldu/eutsi/oratu" da euskaraz, "niri begiratu" bezala, eta ez "ni". Eta hori, bide batez, ez da herri xehe ez-hizkuntzalariaren akatsa, baizik eta sasimaisu zabar batzuena, halako sujetuek pentsatzen baitute zuzendu egiten dutela hala, beren jakituria (diglosiko) bereziz, euskarak eta euskaldunek mendeen mendeetan oker zerabiltena. Gero, jakina, sasimaisuek izaten dute fede oneko jarraitzaile errugaberik ez gutxi. Eta dotore irizten gero berrikeriari askok. Eta halaxe gabiltza. Azkenean, honelakoak ere goggleka daitezke, hara, ausart sartuagotuz hanka: "eskua hel iezadazu". [Juan Garzia, Itzul, 2020-3-28]

horrela hain zurrunki helduz ki doktrina ofiziala on Euskaltzaindiaren Hiztegia eta Euskara Batuaren Eskuliburua, non, bestelakorik erabiltzen dutenak: zér dira! Ezjakinak, harroak edo bi-biak; sujetu batzuk, sasimaisu zabar batzuk zek nahiko lukete zuzendu, beren jakituria (diglosiko) bereziz, euskarak eta euskaldunek mendeen mendeetan oker zerabiltena. Eta, jarraitzen du Juan Garzia-k: horrela gabiltza.

Eta gauza da ze, adibidez, Anjel Lertxundi-k erabili dú ondorengo esaldia an bere "Hamaseigarrenean aidanez":

edota, Koldo Izagirre-k beste hau an ipun bat (1998):

 edota Jaione Osoro-k an bere "Tentazioak" (1998):

edota Josu Zabaleta itzultzaileak an "Gauza baten ametsa" (Pasolini):

Zerrenda dá amaitezina, baina buka dezagun, momentuz, aipatuz Elhuyar Hiztegia:

Horiek guztiak zér dira: ezjakinak, harroak edo bi-biak?

Eta Juan Garzia dá, euskararen mundu sintaktikoan, boteretsuenetakoa. Atera kontuak. [852] [>>>]

Eta hortxe dago "aizun" adjetiboa, hizkuntza aberasten

Komentatzen genuén atzo nóla "aizun" eta "izun" adjetiboak eskura dauzkagun an hiztegia on Euskaltzaindia. Eta gaurkoan ikus daigun nóla Anjel Lertxundi-k darabilen "aizun" adjetiboa an bere artikulua titúlatzen "Isiltasuna" (Berria, 2014):

Zalaparta mediatikoaren erdian, isiltasunaren oihartzun ozena: nahikoa da; asko jokatzen ari gara; ez gaude prest amesgaiztotik aterako gaituen bakea zapuzteko, ez dugu gure ametsa helburu aizunen bazka ikusi nahi. [Anjel Lertxundi, 2014-01-12]

Eta hortxe dago "aizun" adjetiboa, eskura, hizkuntza aberasten. [803] [>>>]

Zértan ari gara?

Jarraituz kin aipuak buruzki zailtasuna noiz irákurri euskal textuak, Pello Esnal-ek honela amaitzen zuen bere atzokoa:

Andu Lertxundirena da bigarrena. Alaba etorri zaio unibertsitatetik, Platonen testu baten iruzkina egiten lagunduko al dion esanez. Platonen testua euskaraz. Alabak ulertzen ez. Aitak ere ez. Anduk bere liburutegira jo behar, erdal testuaren bila. Platonen testua aurkitu, irakurri eta orduan ulertu. Eta alabari aditzera eman. Eta alabak orduan:“ Aita, zertan ari gara?”. [Pello Esnal, "Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997]

Eta esan behar dut ze iruditzen zait ezin galdera hobeagoa: Zértan ari gara? [557] [>>>]

Zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena

Juan Garzia-k zioen hemen ezen:

[Umeek] Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga, ganik Gorka Bereziartua]

eta bestalde, hemen, Lertxundi-k harira ekartzen zituen kontu generazionalak nahizik azáldu zailtasun diferentziala artén irákurri textuak euskaraz edo gaztelaniaz:

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. Menderatzen ez dugun hizkuntza arrotz batean irakurtzen ari garenean, hitzek sortarazten digute eragozpena, esamolde ezezagunek, argotak. Gaztelaniaz ari garela, edukinaren hermetismoak botako gintuzke atzera, ez hizkeraren zailak. Zailtasunez jarraitzen dugu, eta neure belaunaldiaz ari naiz berriro, euskarazko irakurketa bat titiko euskaldunok, gure irakurketak zerikusi gehiago du hizkuntza arrotzen irakurketarena, gaztelaniazko testuenarekin baino (Iparraldekoei gauza bera gertatuko zaie, noski, frantsesaren eta euskararen artean). Arazoa ez da konpontzen Joyce, Hamsun edo Cocteau zailak direla esanda, idazle horien balizko astunaren aitzakiaz... Zailtasuna, irakurketa totela, trebaketa falta, oinarriko arazo berak ditu Sciasciaren edo Capoteren irakurketak, arazo beretsuak lituzkete Simenon-ek edo Corín Telladok, euskaratuko bagenitu. [Anjel Lertxundi, "Felix qui potuit rerum cognoscere causas", Senez, 14, 1993]

Baina kontua ez da generazional hutsa, nola antzeman ahal dugún an ondorengo aipua ganik Pello Esnal ("Helduen alfabetatzea eta euskalduntzea", 1997):

Zilegi izango ahal zait zarauztar guraso biren hitzak aipatzea!

D ereduetan eskolatzen ari dituk gure seme-alaba biak: bata BBBko 3.ean eta bestea 1.ean. Eta sinestu nahi al didak, aizak, biek, OHO osoa erabat euskaraz egin eta gero, eta etxean, kalean eta eskolan euskaraz bizi izanda, errazago irakurtzen dutela erdaraz euskaraz baino, nahiz eta erdaraz hala moduz mintzo, tamalez? [Pello Esnal, 1997]

Gainera, zenbat eta prosa konplexuagoa, hainbat zailagoa izanen da irakurketa buruazkena. Eta, nola zioen Juan Garzia-k hemen, Gakoá (maiuskula eta guzti) ez datza nagusiki an kontu generazionalak, baizik an kontu sintaktikoak. [556] [>>>]

Lertxundi (1993): "Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik."

Mintzatuz burúz zailtasuna on euskal itzulpenak (eta euskal textuak, orokorrean) irakur dezagun ondorengo aipua ganik Anjel Lertxundi, aterea ti bere artikulua titúlatzen "Felix qui potuit rerum cognoscere causas" (Senez, 14, 1993):

Euskara titiko hizkuntza izan zuen arren, nire belaunaldiak aiseago irakurtzen du Sciasciaren El día de la lechuza, Hontzaren eguna baino. Bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. Orohar, gaztelaniazko itzulpen oro obra horren beraren euskal bertsioa baino aiseago irakurtzen dugu. [Lertxundi, 1993]

Baina arazoa ez da generazionala, baizik nagusiki sintaktikoa. Oraingo belaunaldikoek berdin aiseago irakutzen dute "El día de la lechuza" ezenezta "Hontzaren eguna". Zeren Lertxundi-k aipatutako diferentzia an kalitatea, esan nahi baita an kalitate komunikatiboa edo efektibitate komunikatiboa, lehengo berdina baita, eta kalitate-diferentziak ez du zerikusirik kin kontu generazionalak, baizik kin kontu linguistikoak. Eta gauza da ze bi itzulpenen arteko kalitatearen balizko kontrasteak ez du zerikusirik. [550] [>>>]

Lertxundi: toskanoa vs italiera nola gipuzkera vs euskara batua

Dio gaurkoan Anjel Lertxundi-k an Berria:

Svevok toskanoa dioen tokian zilegi da italiera irakurtzea: euskara batua eta gipuzkera berdintzea bezala da gutxi-asko. [Anjel Lertxundi, 2019]

eta gogoratu dit zerbait zein zioen Koldo Zuazo-k hemen, gehiago zehaztuz:

«Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...». [Koldo Zuazo, 2018]

[548] [>>>]

Lertxundi (1993): "Gurean, ordea, itzulpenek zail, zarpail eta nekoso fama dute"

Zioén Anjel Lertxundi-k an bere artikulua titúlatzen "Felix qui potuit rerum cognoscere causas" (Senez, 14, 1993):

Gurean, ordea, itzulpenek zail, zarpail eta nekoso fama dute. Sona dute ez dariela jatorrizko obren berezko jariorik. Azken irizpideak, itzulpena gaitzetsi eta deslaitzeaz gain, jatorrizko lanak loriatzen ditu,... [Anjel Lertxundi, 1993]

Jatorrizko obra sintaktikoki burulehenak, guztiak ere, galduko dute euren berezko jarioa noiz itzultzen diren ki sintaxi buruazkena. Horixe da arrazoia zergatik, oro har, zenbat eta sintaxi buruazkenagoa erábili, hainbat zailagoa, zarpailagoa eta nekosoagoa izango da itzulitakoa, hainbat lauagoa, gutxiago distiratsua eta gutxiago efektiboa, eta hala izanen da berdin ere xede-hizkuntza japoniera izán, edo euskara.

Jakina, tajuzko bide bakarra dá gradualki joan irabaztén (eta erabiltzén) gero-ta aukera burulehen gehiago. [495] [>>>]  

Anjel Lertxundi, sintaktikoki libre

Gaur bertan irakur daiteke an, adibidez, El Diaro Vasco, bat-artikulu ganik Anjel Lertxundi titulatuá "Solidaridad anónima", non idazle oriotarra da expresatzen honela:

Me piden que escriba el epílogo de "Zu" (Tú, en castellano), un libro que publiqué para compartir con los lectores experiencias y reflexiones que compartía con mi mujer desde que le diagnosticaron cáncer de páncreas. Lo hago desde el mismo pudor que sentía cuando publiqué el libro, y lo hago también para saldar una deuda íntima con los lectores, bastantes de ellos enfermos o familiares de enfermos, que habían vivido o estaban viviendo un trance similar.

Cuando la vida nos depara períodos de obstinada oscuridad, como en el caso de una enfermedad incurable, nada alivia más que proteger, como protege la mano la llama de la vela, las vivencias existenciales más luminosas que, en la enfermedad y contra ella, van sucediéndose hasta el desenlace final. Son haces de luz que proceden de lo construido en la vida anterior al diagnóstico, y de ellos depende en parte que la espera del desenlace sea vida y no derrota, que la perspectiva de un nuevo día se convierta en un regalo siempre sorprendente. (...)

Eta ikusten dut hor, idazle bat sintaktikoki libre. [389] [>>>]

Ez dira sinonimo pragmatikoak

Darraigu kin Anjel Lertxundi ("Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk", Berria, 2018-7-1):

Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio (espresio hori ere Calvinorena da) errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Halako batek agente komertziala deitzen dio saltzaileari, merkatu ekonomia kapitalismoari, lan-osteko konpainia prostituzioari, disfuntzio zutikorra inpotentziari... [Lertxundi, 2018]

Dio Anjel Lertxundik ze: antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio errealitatea zuzen izendatzeari, eta, adibidez, lan-osteko konpainia deitzen diola prostituzioari, horrela sugerituz ze prostituzio izendapen hori egokia dela, eta ez, demagun, eufemistikoa.

Baina, beste batek esan lezake ze prostituto hitza dá beste eufemismo bat afin ez esan puto, bai eta prostituta esaten duenak terrore semantikoa diola puta hitzari, bai-eta errealitatea zuzen izendatzeari. Dio Irene Escuderok an «"Prostitutas" y el eufemismo del eufemismo»:

Dicen que la prostitución es el oficio más antiguo del mundo, pero la palabra para definir a quien la ejerce, no. Una prostituta antes del siglo XIX era una puta o una ramera. El masculino, prostituto, no es considerado válido hasta 2001 en la penúltima edición del diccionario de la Real Academia Española. 

Puntu honetan azpimarratu nahi genuke ze eufemismoek bádute euren lekua an erabilera linguistiko egokia, zeren bádute euren helburu pragmatiko-komunikatiboa, euren intentzioa.

Bestalde, ustezko eufemismoak ez dira zertan izan libre ti balorazio moralik, eta hain justu prostituzio hitza, jatorriz eufemistikoa litzakena, ez da izendapen moralki neutroa, berdin nola ez den moralki neutroa prostituitu aditza. Esan nahi baita ze zerbait prostituitzen denean, ez da izaten gauza ona, báda hor degradazio moduko bat afin lortu zerbait. Eta bide ez-neutro horretatik doa prostituzio hitza ere, gutxienez noiz konparatzen kin sexu-lana eta sexu-langileak moralki neutroagoak:

Yvette Luhr, portavoz del sindicato PROUD, la organización que representa y defiende a las trabajadoras sexuales en Holanda:

"Una mujer puede hacer con su cuerpo lo que quiera. Desde pequeñas nos enseñan que nuestro cuerpo es sólo nuestro. Nadie puede decidir sobre nosotras. Pero resulta que, cuando nos hacemos mayores, ¿una ley puede quitarnos ese derecho? Si soy dueña de mi cuerpo, también debo poder trabajar con él. Por tanto, cuando utilizo mi cuerpo para ganar dinero, mi cuerpo es, literalmente, mi negocio". Quien habla es Yvette Luhr, portavoz del sindicato PROUD, la organización que representa y defiende a las trabajadoras sexuales en Holanda.

El trabajo sexual es legal en Holanda desde el año 2000.

Unai Brea kazetariak dio (Argia, 2007):

Munduko lanbiderik zaharrena deritzonari munduko leku gutxitan aitortzen zaio lanbide izatea. Aldi berean, herrialde gutxik daukate erabat legez kanpo. Politikariek ahopeka onartzen dute haren "beharra", baina lar begi-bistakoa izan ez dadin neurriak hartzen dira. Horren aurrean, sexu-lana arautzea eskatzen dute batzuek, horretan ari direnak baldintza duinetan jardun dezaten. Beste batzuen ustez, prostituzioa guztiz ezeztatu behar da, eta inolaz ere lanbidetzat hartu. Espainiako Estatuan, oraingoz, ez bata ez bestea.

Bistan da, aldekoek nahiago duté sexu-lana bitárten kontrakoek prostituzioa. Bakoitzak aukeratzen ditú bere hitzak eta ez da hor terrore semantikorik, baizik ikuspuntu diferenteak eta erabilera pragmatiko diferenteak zein dirén linguistikoki guztiz egokiak respektu euren helburu komunikatibo (intentzio) diferenteak. [315] [>>>]

Lertxundiren ustez, beti esan behar al dugu "inpotentzia"?

Dio Anjel Lertxundik an bere "Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk" (Berria, 2018-7-1):   

Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio (espresio hori ere Calvinorena da) errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Halako batek agente komertziala deitzen dio saltzaileari, merkatu ekonomia kapitalismoari, lan-osteko konpainia prostituzioari, disfuntzio zutikorra inpotentziari... [Lertxundi, 2018]

Hitzak erabiltzean, berdin nola beste edozein elementu linguistiko erabiltzean, izaten ditugu gure helburu komunikatibo konkretuak, gure intentzio pragmatiko zehatzak, eta horregatik aukeratzen ditugu hitz batzuk eta ez beste, zeren segun zéin aukeratu, hobeto edo txartoago beteko dugu gure intentzio komunikatiboa, askotan konplexua.

Adibidez, merkatu-ekonomia eta kapitalismoa ez dira sinonimo pragmatikoak. Eurekin batera eramaten dituzte planteamendu diferenteak, ikuspuntu diferenteak, azentu diferenteak, intentzio diferenteak. Merkatu-ekonomia neutroagoa da, jartzen duelarik bere azentua an merkatu inpersonala zeintatik segituko litzake emaitza soziala. Kapitalismoak, aldiz, jartzen du bere begia gáin kapitala, zein kontrajarriko litzake ki lana: nolabait esan, izendapen hori apuntatzen ari da ki oposizioa artén kapitalistak eta langileak, horrek ematen diolarik askoz tensio handiagoa respektu merkatu-ekonomia neutroagoa.

Gauza da ze gure hitzak izaten dirá zuzeneko ondorena on gure intentzio komunikatiboa, eta hala bada, hizkuntza teknologikoki ondo erabilita egonen da. Jendeek izaten dituzté intentzio komunikatibo diferenteak, eta horrelaxe espresatzen dira: diferente; baina horrek ez du esan nahi ze euren expresio diferente horiek linguistikoki txarrak direnik.  

Hain pragmatikoki desegokia da erabiltzea kapitalismoa noiz nahi den azpimarratu inportantziá on merkatua an sistema ekonomiko bat (maltzurki edo ez), nola erabiltzea merkatu-ekonomia noiz nahi den azpimarratu inportantziá on kapitala (maltzurki edo ez). Zeren, komunikatzean, gure helburua da justuki-ze expresioa eta intentzio komunikatiboa bat-etor daitezen, efizienteki eta efektiboki, ahalik eta hobetoen, intentzio komunikatibo hori edozein delarik ere.

Jakina, inpotentzia eta disfuntzio zutikorra ere ez dira sinonimo pragmatikoak, eta bakoitzak du bere lekua. Kuestioa da erabilera eta intentzio komunikatiboa bat-etor daitezen. Edo, akaso Lertxundiren ustez, beti esan behar al dugu inpotentzia? Beti esan behar al dugu kapitalismoa? Beti esan behar al dugu ...? (hemen irakurleak aukeratu ahal ditú esapide diferenteak)?

Hori da ukatzea hizkuntzaren alde pragmatikoa, guztiz pobretuz hizkuntza eta... komunikazioa. [314] [>>>]

Italo Calvinoren larregikeriak eta Lertxundiren antilingua

Aurreko sarreran mintzo ginen burúz beharrezko distantziamendua, akontextual eta formala, zein bilatu ohi den noiz idazten dirén, adibidez, epaitegiko deklarazioak edota antzeko textuak (berriak, arauak...). Hortaz, justuki helburu horretara zuzendu beharko da erabilera linguistikoa, efizienteki eta efektiboki (betiko moduan) zeren bestela ager litezke arazoak, osatuz hóri zeini Calvinok deitu antilingua (ikus aurreko sarrerako adibidea). Italo Calvinok dio an bere "La anti-lingua" (1965):

Todos los días, sobre todo de cien años a esta parte, por un proceso hoy ya automático, miles de nuestros conciudadanos traducen mentalmente a la velocidad de máquinas electrónicas la lengua italiana en una antilengua inexistente. Abogados y funcionarios, gabinetes ministeriales y consejos de administración, redacciones de periódicos y de telediarios, escriben, hablan y piensan en la antilengua. [...]

El que habla la antilengua siempre tiene miedo de mostrar familiaridad e interés por las cosas de las que habla, y se siente en el deber de dar a entender: «Yo hablo de estas cosas casualmente, pero mi función está muy por encima de las cosas que digo y que hago, mi función está por encima de todo, incluso por encima de mí mismo». La motivación psicológica de la antilengua es la falta de un verdadero contacto con la vida, es decir, en el fondo, el odio por uno mismo. [Calvino, 1965]

Beraz, ulertu behar dugu ze ...

...todos los días, miles de nuestros conciudadanos, abogados y funcionarios, gabinetes ministeriales y consejos de administración, redacciones de periódicos y de telediarios, siempre tienen miedo de mostrar familiaridad e interés por las cosas de las que habla, y se sienten en el deber de dar a entender: «Yo hablo de estas cosas casualmente, pero mi función está muy por encima de las cosas que digo y que hago, mi función está por encima de todo, incluso por encima de mí mismo», teniendo como motivación psicológica, en el fondo, el odio por uno mismo.

A ze larregikeria!

Gure ikuspuntutik, baina, abokatuek, kazetariek edota politikoek ez dute batere beldurrik ki erakutsi familiaritatea eta interesa noiz redáktatzen deklarazioak, berriak edo arauak: soilik egiten dute hóri-ze egin behar duten, hóri-ze eskatzen diegun, gorde dezatela distantzia bat, ez dezatela erabili tonu familiar desegoki bat, izan daitezela neutralak eta aseptikoak. Ahalik eta neutralenak. Ahalik eta aseptikoenak. Eta, alde horretatik eta oro har, aski ondo betetzen dituzte euren helburu komunikatiboak, izan ere, Calvinoren adibidea ez da baizik karikatura bat.

Abokatuek, kazetariek edota politikoek ez dute sentitzen inolako beharra ki adierazi ze euren funtzioa dago gainén guztia, inkluso gáinén euren buruak: soilik saiatzen dira bilatzen beharrezko distantzia bat, distantzia profesional bat, an idatzi batzuk non exigitzen diegun ze gorde dezaten distantzia hori. Ez dago hor ezer personalik, báda zerbait profesionala.

Abokatuak, kazetariak edota politikoak erratu daitezke, eta erratzen dira noiz egíten lan bat zein ez den erraza, baina errakuntza horien motivazio psikologikoa ez da norberaganako gorrotoa: hori esatea dá, gure ustez, larregikeria itzela, guztiz lekuz kanpo dagoena. Abokatuek, kazetariek edota politikoek batzuetan ez dute asmatzen berdin nola Italo Calvinok ez duen asmatu noiz egíten goragoko juzku desorekatu horiek.

Erabilera txar horiek, noiz agertu, ez dira baizik hori: erabilera txar batzuk, erabilera inefiziente batzuk, erabilera inefektibo batzuk, zein ez diren (izan behar) araua, baizik salbuespena (justuki zeren ez diren estrukturalak, baizik azalekoak eta aise evitagarriak), eta gure ikusmoldean, estrukturalak ez izanki, ez lukete merezi hóri denominazioa on antilingua, zein den, berriro ere, ondo larregizkoa. Antilingua izendapena gorde beharko litzateke ki zerbait estrukturalagoa, serioagoa, sakonagoa, inulergarriagoa, inexpresiboagoa eta disfuntzionalagoa nola adibidez hemengo prosa on Anjel Lertxundi bera. Horrek bai merezi duela hóri izendapena on antilingua! [311] [>>>]

Calvinoren terrore semantikoak ez du zerikusirik kin manipulazio edo intoxikazio linguistikoa, zein den beste intentzio bat

Anjel Lertxundi, aurreko sarreran aipatutako artikuluaren hirugarren paragrafoa honela hasten da:   

Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio (espresio hori ere Calvinorena da) errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Halako batek agente komertziala deitzen dio saltzaileari, merkatu ekonomia kapitalismoari, lan-osteko konpainia prostituzioari, disfuntzio zutikorra inpotentziari... [Lertxundi, 2018]

Hurrengo sarreran jarraituko dugu mintzatzen gáin pasarte hau, baina orain argi utzi dezagun ze gauza bat da manipulazio linguistikoa zeinen helburua dén lortzea helburu sozial edo politiko interesatuak; eta beste gauza bat, eta aski ezberdina, dá Calvinoren terrore semantikoa, zeinen jatorrian ez legoken intoxikazio-nahia, baizik, printzipioz, urrutiratze-gogo bat, horretarako eliminatuz ti diskursoa familiaritate-kontuak edo bestelako ñabardura kontextual ez-neutroak, eta sortuz distantzia artén kontalaria eta kontakizuna, zein batzuetan dén beharrezkoa.

Beste kontu bat da ze distantziamendu hori, beste edozer bezalaxe, egin ahal dá ondo edo txarto respektu helburu komunikatibo konkretuak, eta txarto egiten denean, sor daiteke larregizko inprezisioa, larregizko nahasmendua, larregizko distantziamendua... eta, azken buruan, erabilera txar hori litzaké Calvinoren antilingua. Ondoren doa Italo Calvinok emandako adibidea [1965]:

El funcionario está delante de la máquina de escribir. El interrogado, sentado ante él, contesta a las preguntas titubeando un poco, pero tratando de decir todo lo que tiene que decir en la forma más precisa y sin una palabra de más:

«Esta mañana temprano fui al sótano para encender la estufa y encontré esas botellas de vino detrás del cajón del carbón. He cogido una para bebérmela en la cena. No sabía que la bodega de arriba hubiera sido descerrajada».

Impasible, el funcionario teclea velozmente su fiel transcripción:

«El abajo firmante, habiéndose dirigido en las primeras horas de la mañana a los locales del sótano para poner en funcionamiento la instalación térmica, declara haber casualmente incurrido en el hallazgo de una cuantía de productos vinícolas, situados en posición posterior al recipiente destinado al contenido del combustible y de haber efectuado la extracción de uno de dichos artículos con intención de ingerirlo durante la comida vespertina, no hallándose en conocimiento de la fractura sobrevenida en el establecimiento situado en el piso superior». [Calvino, 1965]

Ez dagoke hor manipulazio gogorik, baizik gehiago, esan bezala, urrutiratze-gogorik, adibidezko kasu horretan aski txarto eginda, nahiz distantzia beharrezkoa izan (zeren akaso tonu hurbila eta familiarra ez da hain egokia an halako dokumentu bat, zeinen menpean egon ahal dirén hainbat interes kontrajarri). Nahikoa izanen zen honako hau:

El abajo firmante declara que en la mañana de hoy, día ... , a las ... horas, ha ido al sótano de su casa para encender la estufa que allí se encuentra, y que en tal sótano ha encontrado unas botellas de vino detrás de un cajón que tiene para carbón. Declara que ha cogido una de esas botellas para consumirla en la cena de ese mismo día. Asimismo declara que no sabía que la bodega situada en el piso de arriba hubiera sido descerrajada.

Beraz, argi gelditu bedi ze Calvinoren terrore semantikoak ez duke zerikusirik kin manipulazio edo intoxikazio linguistikoa, zein, bestalde, báden beste intentzio bat. [310] [>>>]

Anjel Lertxundi eta antilingua

Gaur irakurri dugu artikuluá on Anjel Lertxundi titúlatzen Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk (Berria, 2018-7-1), non idazle oriotarra mintzo dá, besteak beste, burúz hura zein Italo Calvino-k (1965) deitu zuén anti-lingua. Ikus adibidez Lertxundiren bigarren paragrafoa:

Hainbat adituk dio natura izorratzen ari garen moduan ari garela hondatzen hizkuntzak, naturaren kontrako gure jarrera suizidaren antzekoa dela nork bere hizkerarekin praktikatzen duen arreta falta. Natura bizitza salbatuko badugu, bizitzaren hizkuntzak eta hizkerak salbatu behar, eta hori egiten da hizkuntzaren dohainak defendatuz utzikeriaren atzaparretatik, burokraziaren gabineteetan pilatzen den hautsetatik, politikak eta kazetaritzak elkar elikatzen duten apastatik. Antilingua deitu zion Italo Calvinok hizkuntzaren izurrite horri. [Lertxundi, 2018]

Hor autoreak kritikatzen du nork bere hizkerarekin praktikatzen duen arreta falta, eta utzikeria, zein, antza, bereziki gertatuko litzaké an testuinguru burokratiko, politiko edo periodistikoak, eta zeinen emaitza izanen litzake antilinguá on Italo Calvino (1965).

Azaltzen saituko garenez (abibidez hurrengo bi sarreretan), gure ikuspegitik Calvinoren antilinguak izanen lituzké erro sakonagoak ze utzikeria hutsa, baina orain gogoratu nahi genuke gure sarrera titulatzen ⇶ Piperrik ulertu ez, baina, hala  ere, testu ona? (2005), non aipatzen genuen nóla mintzo zen Joxerra Gartzia burúz Lertxundiren diskurtso publiko bat, Donostiako Kursaalean irakurria, zein, antza, ez zen ulertzen:

Gartziaren esanetan, Lertxundiren testua «oso maila onekoa» zen idatzirako, baina esateko «oso desegokia».

Calvinoren kontzeptua aparte utzita, ez al genuke esan behar ze halako diskurso bat, esateko «oso desegokia» (esan nahi baita inulergarria), dela adibide ezin hobea ti zerbait zein zinez eta propioki deitu beharko genuké "antilingua"? Ez al da inulergarritasuna justukí gradu maximo on antikomunikazioa?

Idatzian ere, esango genuke ze Lerxundiren (ia) edozein idatzitan aurkituko ditugu adibide ondo antikomunikatiboak, baina, adibide baterako, ikus nonbaiten irakurritako adibide hau, zein den hasiera ti "Tobacco days" (Lertxundi, 1987):

Bizkarrezurreko ziztadak sortarazi zion izerdi hotzarekin batera aspalditik erregutua zuen onarpenaren poza korapilatu zitzaion Tomaxi telefonoa hartu eta Extebanen ahots zakarra entzun zuenean bestekaldean. [Lertxundi, 1987]

Diogunez, aurrerago gehiago mintzatuko gara burúz Calvino-ren antilingua, baina bistan da ze Anjel Lertxundik ez duela jo behar ki burokratak, kazetariak edo politikoak afin erákutsi adibide ezin hobeak ti hizkuntza antikomunikatiboa, zein, zerbait baldin bada, justuki dá antilingua genuinoa, antihizkuntza hutsa. [309] [>>>]

Anjel Lertxundi:"Esaldiak eraman behar ninduke ni, eta ez nik bera"

Gaurkoan aipatu nahiko genuke ondorengo aipua ti Anjel Lertxundi (Eskarmentuaren paperak 2009:24):

Indarrik banu, pozik aldatuko nuke euskal perpausa. Arindu esan nahi dut. Agian, irauli ere esan beharko nuke. Esaldiak eraman behar ninduke ni, eta ez nik bera. Nire zerbitzuan behar luke egon, ez nuke denbora guztian zalantzaz ibili behar hizkuntza hegemonikoetako idazleak lasai peto dabiltzan bideetan. Esaldiak bizkortu, lexikoa garbitu, arin-arin ibili perpausetik perpausera, esaldien arteko loturak freskatu.

Behin eta berriro asmatzen ibili beharrak baditu abantailak. Eragozpenak ere bai: ikaragarri nekatzen du. Idazten duzun esaldi bakoitza beste gailur konkistatu bat bezala ospatzeko, mendizale handia izan beharra dago. (Anjel Lertxundi:2009)

Nik uste ze Lertxundiren hitz horiek dute egiten zerbitzu handia ki euskal kultura. [154] [⇶]

Piperrik ulertu ez, baina, hala ere, testu ona?

Gaurko Berria egunkarian irakur daiteke honako hau:

Joxerra Gartziak aipatu zuenez, ahozkotasuna lantzeko modua irauli behar da irakaskuntzan. «Zuzentasunetik egokitasunera igaro behar dugu». Ildo horretatik, Anjel Lertxundi idazleak Donostiako Kursaalean irakurri zuen euskararen inguruko diskurtso bat aipatu zuen. Gartziaren esanetan, Lertxundiren testua «oso maila onekoa» zen idatzirako, baina esateko «oso desegokia».

Beraz, Lertxundiren testua oso maila onekoa zen idatzirako, baina hura publikoki irakurri eta ez zen piperrik ere ulertzen. Nik uste hor zerbait gaizki dabilela.

Nire ustez, zerbait ona bada idatzirako, ona izanen da esateko, derrigor. Ezin liteke ona izan idatzirako, eta txarra irakurtzeko edo esateko. Testu ón bat aski trinkoa bada, irakurriko da astiro eta pausatuki (hori zentzuz egin ahal izateko, testua koherentea izan behar da); bitartean-eta testu ón hori arina bada, irakur liteke arinxeago (edo ez, segun zein efektu nahi dugun).

Arazoa zein da? Inkoherentzia. Inkoherentzia on sintaxi regresiboa.

Baldin testu minimoki trinko bat inkoherentea bada (sintaxi regresiboan hala dira), orduan testu hori ezin izanen da irakurri astiro eta pausatuki (osagarri-buruak azkenean doazelarik, presak jota ibiliko gara), horregatik irakurri beharko da ritmo normal edo inkluso azkartxuan; baina testu trinkoa izanik, ritmo normal edo azkar horretan irakurrita ez da aise ulertuko (hau askotan gertatzen da ETB1-eko dokumentaletan, non aurreko esaldi trinkotxua ulertzen hasi zarenerako, ja sartu dizute beste bat, zein, onenean, ulertuko duzu nekez).

Argi esan behar dugu: baldin testu bat bada desegokia tu esan, izanen da desegokia tu irakurri (azken buruan irakurtzea da zerbait aski antzekoa ti mintzatu tu gure burua), eta, finean, izanen da testu txar bat.

Nik ez daukat dudarik ezen Lertxundiren testu hori hizkuntza progresibo batera itzuliz gero, esateko ona izanen zela, horra hor diferentzia. [45] [⇶]