Zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak (kantitatean eta kalitatean)

Bittor, diozu ze:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat, baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du (anakolutorik gabe ere), bere kodetze prozesuaren arabera, edota mezua transmititzeko hau zatikatzen duen moduaren arabera, ...

Ikus daigun:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat,...

bai, sintaxiak ematen ditú aukera sintaktiko batzuk (bide diskursibo batzuk) zein izan ahal diren koherenteagoak edo askoz gutxiago koherenteak, jarraituagoak edo askoz gutxiago jarraituak, pausatuagoak edo askoz gutxiago jarraituak, ...

..., baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du ...

baina hiztunak soilik aukeratu ahal du (soilik agintzen du) arten aukera intonatiboak zein sintaxiak utzi dizkion, zein ez diren berdin ugariak ezta kalitate berekoak an sintaxibide ezberdinak. 

Izan ere, hiztunak soilik hautatu ahalko du (ia) libreki bere estruktura intonatibo-expresiboa noiz erabilí sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-ireki bat, non ia hitz bakoizean egin liteké pausa koherente bat (edo ez). Sintaxi regresibo-buruazkenetan, ordea, estruktura intonatiboa (IUak eta intonazio osoa) guztiz agertzen zaigu baldintzaturik, kantitatean eta kalitatean.

Har daigun adibide sinple bat: konpara daigun nóla gauzatzen diren intonatiboki galdegai preverbalak eta posverbalak. Horretaz mintzatu ginen hemen:

..., aditz aurreko foku estuek eskatzen duté intonazio enfatiko berezia eta segituan (pausa gabe) aditza ematea, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea).

Diosku Euskara batuaren eskuliburuak (2018) an bere orrialde 257:

Galdegaia iruzkinaren barruan enfasi berezia hartzen duen osagaia da. Aditzaren ezkerrean doa beti —aditza bera galdegai ez bada, behintzat—, eta harekin batera ahoskatu behar da, bien artean inolako etenik gabe, intonazio-unitate berean (azpimarrak adierazten du hori adibideetan). Perpausean ezkutuan —baina hiztunaren buruan presente— legokeen galdera bati erantzuten bezala jokatzen du galdegaiak. Etxe horretan, Maddi bizi da. Atzo, zer egin zenuen? Goizean, lantokian, biltzar luze eta kalapitatsua izan zuten.

[Ikus ere, arnasa hartzearren, Euskaltzaindiaren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa"]

Baina, oso diferenteki, galdegai posverbalak ez dira eman behar an ber unitate intonatiboa zein aditza: sar daitezke inkluso aposizioak edo beste sintagma ez aposatuak arten aditz bat eta bere galdegai posverbala, zein, erosotasunez, kokatzen ahal da an bukaera e esaldia. Gauza da ze galdegai posverbaletan ez dago presio komunikatiborik (euren posizioa koherentea da bai sintaktikoki, bai interpretatiboki, eta baita intonazionalki-expresiboki ere: ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Genioén (berriro hemen):

... ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den. Ikus an EGLU I (1987:35):

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea 
Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo pausagabe.

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak.

Eta bide beretik, zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak, kantitatean eta kalitatean. [⇶]

"Erderismos" (1929) aipatu bai, "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" ez

Joan dadin aurren-aurrena nire miresmena zatio traiektoria e Seber Altube, zeinek jakin zuen sintaktikoki evoluzionatzen harik-eta bilakatu lehenengo sintaxilaria zeinek teorizatu eta experimentatu kin baliabide sintaktiko prepositiboak an euskal hizkuntzalaritza.

Baina, gaur egun, justuki Seber Altuberen Erderismos (1929) liburua ez litzake inondik inora izan behar eguneroko referentzia praktikoa, eta hortaz ez litzake agertu behar an eguneroko vademecum bat nola den Euskara Batuaren Eskuliburua (2018). Esan nahi baita ze, gaur egun, Erderismos (1929) soilik izan beharko litzake referentzia teorikoa ki ikertzaileak.

Hala ere, eguneroko EBren Eskuliburuko "Hitzen ordena" sarreran aipatzen dute Seber Altuberen Erderismos (1929), bitarten ez duten aipatzen Euskaltzaindiaren 2011ko "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa", zein, duda izpirik gabe, bai izan beharko litzake eguneroko referentzia praktikoa ki gaur egungo edozein profesional e euskara.

Eta hola bizi gara.

Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

2018ko maiatzean idazten genuen ondoko sarrera:

⇶ Euskatzaindiak hor erabat asmatu du eta indar guztiekin txalotu behar zaio

zein, bere osotasunean doa jarraian:

2011. urtean, Euskaltzaindiaren corpus-batzordeak esan zuen (ustezko) galdegaiak ez duela toki jakinik esaldiaren baitan (Euskaltzaindia, Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa, 2011:53):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan. Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak. Idatzian, testuinguruak laguntzen digu galdegaia atzematen. (Euskaltzaindia, Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa, 2011:53)

Hala eginez, Euskaltzaindiak ez du soilik jo aldé euskararen tradizio idatzi zaharra, ez du soilik jo aldé praktika mintzatu oso zabaldu bat (eta esango nuke ze oso bereziki an testuinguru landuak), baizik-ze, gainera, jo duela aldé estruktura progresibo klave bat, zein gaur egun dén ezinbestekoa afin joan garatzen diskurso progresibo, orekatu eta potentea.

Euskaltzaindiak hor erabat asmatu du, eta indar guztiekin txalotu behar zaio. Ez digu inori kendu gure aukera ki erabili aditzaurreko galdegaiak noiz nahi dugun (ezta, jakina, Juan Garziari ere bere aukera ki erabili beti-ere aditzaurreko galdegaiak, hala nahiago badu), onartzen direlarik aditzosteko galdegaiak ere. Perfekto!

Gero, 2014. urtean, itzuliko zén Juan Garzia bere filosofia pobretzailearekin.

Bai, afera honetan gakoa datza an izatea jarrera irekia, eraikitzailea, emanez aukerak, ez kenduz aukerak: inori ezer kendu gabe, eta eskainiz eta landuz bide zabalak, zein, finean, ez diren baizik betiko bide zahar-berriak.

Bibliografia egoki batean...

Genioen an aurreko sarrera nóla Euskaltzaindiaren Euskara Batuaren Eskuliburuan, noiz mintzatu buruz "Hitzen ordena", ez duten aipatzen Euskaltzaindiaren beraren azken liburua titulatzen "Hitz ordena". Gainera, euren bibliografia orokorrean, kendu diote autoretza ki Euskaltzaindia. Zer da hau?

Aitzitik, eskuliburu horretan oso ondo egiten dute noiz sartu an euren bibliografia buruz "Hitzen ordena" a doktore-tesia e Eusebio Osa (1990) titulatzen "Euskararen hitzordena komunikazio zereginen arauera", zein, dudarik gabe, ezinbesteko referentzia baita noiz mintzatzen gain hitz-ordena eta galdegaia, nahiz, dirudienez, ezin den libreki konsultatu Interneten (nik ez dut topatu ez tesia ezta handik sortutako liburua ere).

Baina, tesiak aipatzen hasita (eta oso ondo egiten dute noiz aipatzen), báda beste doktore-tesi bat zein orobat baita ezinbesteko referentzia gain euskararen "Hitzen ordena", eta zein bai konsulta daiteke libreki an Internet; alegia, Bittor Hidalgoren "Hitzen ordena euskaraz" (1995). Lan eskerga eta datuz betea, zein, bide batez esanda, Ibon Sarasolak zuzendu zuen (tesiaz gain, Interneten konsulta daitezke hainbat artikulu non Bittor Hidalgok erakutsi bere datuak eta teoria: adibidez, "Hitzen ordena euskaraz" (2002))

Hitz ordenan sakontzeko bibliografia egoki batean dudarik gabe agertu beharko litzake Euskaltzaindiaren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" (2011). Bestalde, behin doktore-tesiak aipatzen hasita, ezinbesteko referentzia da Bittor Hidalgo, eta bere "Hitzen ordena euskaraz" (1995).

Ikus ere hurrengo sarrera: ⇶ Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak 

Nola da posible? (buruz liburuá "Euskara Batuaren Eskuliburua")

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla Euskara Batuaren Eskuliburuan (EBE) saiatu diren izkutatzen a autoretza eta, horrekin batera, a inportantzia e liburu bat non Euskaltzaindiko Corpus Batzordeak liberatzen baitzuen euskara ti (ustezko) legea e galdegaia.

Bistan da ze Euskaltzaindiko EBEko batzordean ez da aldezten mugarrizko liburu hori, baina konfirmazio osoa izan dezagun, jakin dezagun ze non-eta EBE horretako "Hitzen ordena" puntuan ez da agertzen a referentzia bibliografikoa: "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa", zein den 2011koa eta zeinen autorea den Euskaltzaindia bera.

Izan ere, EBE antolatua dago nola hiztegi bat, esan nahi baita alfabetikoki, eta sarrera bakoitzean agertzen da a bibliografia ze gomendatzen da ki sakondu gehiago, eta gauza da ze "Hitzen ordena" topikoan esperoko genuke agertzea Euskaltzaindiaren 2011ko liburu bat titulatzen "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa".

Baina, zein ez den izanen gure sorpresa noiz konprobatu ze liburu hori ez dute aipatzen non-eta hor, non-eta an sarrera deitzen "Hitzen ordena". Nola da posible?

Euskararentzako akaso libururik inportanteena

Orain mintza gaitezen buruz liburua titulatzén Hitz-ordena Erabilera estrategikoa (Euskaltzaindia, 2011), zein izan daiteke euskararentzako akaso libururik inportanteena:

Eta akaso inportanteena litzaké zeren liberatzen baitu euskara ti ustezko legea e galdegaia.

Eta galdera da: non dago mugarrizko liburu hori an bibliografia e Euskara Batuaren Eskuliburua (EBE)? Zer egin dute bibliografia horretan?

EBEko bibliografian, lehenik, kendu diote (goragoko liburuaren) autoretza ki Euskaltzaindia (Corpus Batzordea), eta jarri diote ki Pello Esnal, eginez horrela aldaketa ezin onargarri bat.

Eta behin hori egindakoan, liburua sailkatu duté an euren bibliografia "Lagungarria", non sartu dituzte referentziák zein ez diren ez Euskaltzaindiarenak (zein dauden an bibliografia "Funts-funtsezkoa" edota "Oinarrizkoa") ezta ere Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saileko EIMArenak (zein dauden an bibliografia "Osagarria"), horrela kenduz bere leku propioa ki liburu bat, zein, diogunez, ondo izan daiteke euskararentzako libururik inportanteena.

Eta non dago? Inon ez, ez dute aipatu ere egiten, ezta lagungarrietan ere

Erramun Gerrikagoitiak aurreko sarreran zehazten digu nóla osatuta dagoen a-batzordea-e Euskara Batuaren Eskuliburua (2018), zeinen bibliografia datorkigu sailkatua an lau maila hauek:

1.: Funts funtsezkoa, non dauden Euskaltzaindiaren arauak eta hiztegia.
2.: Oinarrizkoa, non dauden Euskaltzaindiaren EGLU, EGL, Jagonet galde-erantzunak (www.euskaltzaindia.es)
3.: Osagarria, non dauden Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saileko EIMAren estilo-liburuko liburukiak.
4.: Lagungarria. Beste instituzio eta autoreren liburuak.

Eta (mintzatuz buruz testu-antolatzaileak: lokailuak, menderatzaileak...) galdera da: Non egon beharko litzake Euskaltzaindiaren mugarrizko liburu bat, nola den Testu-antolatzaileak Erabilera Estrategikoa (2008)?

Eta non dago? Inon ez, ez dute aipatu ere egiten, ezta lagungarrietan ere.

Errore erraldoi orokor bat: ezbideá on Juan Garzia

Aurreko sarreran, ondokoa dio Josu Lavinek burúz "Euskara Batuaren Eskuliburua" (2018) eta haren egileen batzordea:

Argui dago batzorde horrec nahi ukan duena eguin duela. Errore asco daude esculiburu horretan.

Zoritxarrez, eta sintaxi arloan bederen, ez dira errore inkonexo hutsak, baizik zuzeneko emaitza ti errore erraldoi orokor bat, errore pobretzaile, murriztaile, moztaile, ahultzaile erraldoi bat, nola den ezbideá on Juan Garzia, zein, bistan denez, nagusitu baita an eskuliburu hori, eta zeinen azken desarrazoia dén justuki sintaktikoa.