"lekat...", "ken..." edo "gehi..."

Eta antzera nola sortu zen "lekat ..." prepositiboa, sortu dira berrikiago "ken ..." edo "gehi ..." tresna prepositiboak (ikus hemen):

Eta gaur egun, naturaltasunez, "gehi..." edo "ken ..." erabilerak ohiko bihurtu dira, askoz ohikoagoak zein "lekat..." zaharragoa. Bai, hor báda mekanismo sintaktiko sortzaile bat nondik akaso sor litezke beste tresna batzuk ere. [⇶]

Hortxe daude forma bikoitzak ere: "lekat ... baizen"

Ikusi ditugu beste batzutan ere estruktura sintaktiko bikoitzak, eta "lekat" erabilita, bádugu halako formarik ere:

non aurkitzen dugún hasieran "lekat ..." eta bukarean "baizen". Esan nahi baita ze hortxe dauzkagu forma bikoitzak ere. [⇶]

'lekat-eta ...', 'lekat-ze ...', 'lekat-zeren...', ...

Genioenez, OEHn ez da agertzen "lekat-eta..." edo "lekat-ze...",  baina bai adibidez "lekat-zeren...":

Erákutsiz bidea. [⇶]

Berdin-berdin ere: "... leko-ze ... (+ -la)"

Ikusi dugu an aurreko postak nóla, aparte-eta "lekat ..." kin subjuntiboa edo aditz-izena (zein dén zehazten an OEH), existitzen dirá beste erabilera batzuk kin "... eta" indartzailea ("lekat eta ...") zein ez diren agertzen an OEH. Bide beretik, mekanismo beretik, erabil leiké:

... leko-ze ... (+ -la)

berdin nola-ere erabil leikez adibidez:

... salbu-ze ... (+ -la)

... ezik-ze ... (+ -la)

Berdin-berdin ere. [⇶]

... , erabiliz mekanismo sortzaile hori déitzen "analogia"

Genioen herenegun:

Lehengo egunean ikusten genuén "lekat" an Orotariko Euskal Hiztegia, non ez zen agertzen batere erabilerarik kin "... eta" prepositiboa. Hala ere, momenturen batean naturaltasun osoz gehituko zitzaion partikula indartzaile hori, osátuz "lekat eta ...." forma prepositibo indartua, zeren adibidez Periko Diez de Ultzurrun-ek idatziko zuén an 1987:

..., lekat eta plazent izan zela, salbu eta kalme eta pausatu, ohantze amatiarra izan zitzaiola beste munduan egin ostatu

Hor dauzkagú "lekat eta..." eta "salbu eta...", elkarren ondoan, non "lekat eta..." akaso sortu da bidéz analogia kin "salbu eta...", esan nahi baita, erabiliz mekanismo sortzaile hori déitzen "analogia" (apárte erabili "... eta" indartzailea). [⇶]

"lekat eta ....", naturaltasun osoz

Lehengo egunean ikusten genuén "lekat" an Orotariko Euskal Hiztegia, non ez zen agertzen batere erabilerarik kin "... eta" prepositiboa. Hala ere, momenturen batean naturaltasun osoz gehituko zitzaion partikula indartzaile hori, osátuz "lekat eta ...." forma prepositibo indartua, zeren adibidez Periko Diez de Ultzurrun-ek idatziko zuén an 1987:

..., lekat eta plazent izan zela, salbu eta kalme eta pausatu, ohantze amatiarra izan zitzaiola beste munduan egin ostatu

edo Juanra Madariagak an 1992:

Halabaina 

laga didazunaz denaz bezenbatean 

ezin deusik ere erran, 

lekat eta galera bilakatu zarela, 

ezaldi bilakatu zarela, 

eramankizun bilakatu zarela. 

Ezin deusik ere erran, 

lekat eta tormentu bilakatu zarela, 

eta honen sinonimorik ez dut idoro nahi.

Eta hortxe da, "lekat eta ...", naturaltasun osoz. [⇶]

..., leko (salbu, ezik) an egoera oso kontextualak,...

Atzo, Txopik uzten zigun ondorengo komentarioa, non hitz gutxitan biltzen dén a ideia nagusiá zein hizkuntzalari formalistek ukatzen duten:

Ikuspegi komunikatibo batetik preposizioak dira hil ala bizikoak. Preposizioak du ematen informazioaren klabea hasiera-hasieatik, beraz informazioa dago ondo antolatua, bideratua hasieratik. Aldiz deklinazioak, batez ere deklinatzen denean esaldi oso bat, ez da prozesatzen informazioa bukaera arte eta honek sortzen ahal du nahasmen handia, zeren izaten ahal dira aukera oso desberdinak antolatzeko edo interpretatzeko esaldiak. Gainera dugu memoria laburra, diskurtsoaren alde desberdinak koordinatzeko. 

Argi dago ze noiz den deklinatzen hitz bakar bat, ez dago alde handirik, baina noiz hasten diren luzatzen esaldiak, preposizioak dira gero eta geyo beharrezkoak. Horregatik hain zuzen, euskaraz gara moldatzen ongi an esaldi laburrak, aldiz jendeak du joera pasatzeko erdarara, noiz esaldiak hasten diren luzatzen. [Txopi]  

Bai, soilik gaineratu ze esaldi-antolaera artikulatu eta koherente horrek ez du soilik eragiten gain ulermen hutsá e eduki informazionala, baizik-ere gain eduki horren efektibitate komunikatiboa (expresibo-interpretatiboa), zein esaldi txikienetatik ere joanen da pilatzen leko (salbu, ezik) an egoera oso kontextualak, non ez den (ia) behar batere estrukturarik. [⇶]

Mitxelena (1986): "A primera vista y aun a segunda,..."

Atzoko sarreran, Julen Arriolabengoa hizkuntzalariak aipatzen zuén Mitxelena, zeinen hitz batzuk ekarri nahiko genituzke hona ("Contra Lekobide", 1986:310-311):

A primera vista y aun a segunda, lek(h)at y lek(h)ot, de distribución dialectal restringida y que acaso se hallan en plena regresión, parecen radicales con -t, del tipo nordoriental, en reIación con un participio lekat(u) o lekot(u): la base es, en todo caso, leko + -tu. [Mitxelena, 1986:310]

eta

El paralelo occidental de lek(h)atu, rad. lek(h)at, lek(h)ot, sobre *leko-tu, sería leko, sin -t, desusada en nuestra zona. [Mitxelena, 1986:311]

Eta "a primera vista y aun a segunda", hortxe dugu jatorriá e "lekat...": aditz-erro bat, zein izanen litzaén 3. personako inperatibo bat. [⇶]

"lekat", "lekot" edota "leko" ez lirake baizik aditz-erroak ti "lekatu" edo "*lekotu"

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

lekot bedi eta lekat bedi, lekotu edo lekatu batetic dathoz.

Lekat bedi hori erraiten ahal dugun beçala, Lekat bitez horiec erraiten ahal dugu. Guero bedi eta bitez isil daitezque.

Bai, itxura guztien arabera, justuki hori izan da prozesuá edo mekanismoá nondik sortu zen "lekat" baliabide prepositiboa. Ikus zér dioskun Julen Arriolabengoa-k an bere tesi doktorala, titulatzén "Ibarguen-Cachopín Kronika Edizioa eta Azterketa" (2006:359), zuzendua ganik Joseba Lakarra: 

Mitxelenak (1986: 309-311) maisuki erakutsi zuenez, leco, “salbu”ren sinonimo gisa, harrigarri gerta liteke bizkaierazko testu batean, baina ez ezinezko: Lek(h)at eta lek(h)ot Etxepare, Leizarraga eta besteren testuetan dokumentaturik aurki daitezkeen formak dira, ustezko *LEKO-TUtik letozkeenak, biak ere salbuespen ideia adierazteko; mendebaldeko aldakia leko izanen litzateke, ekialdeko euskalkietako ohiko marka den –t gabe. 

Hortaz, izanen genuke 3. personako forma inperatibo bat, "leko bidi ...", zeri desagertu zaio aditz laguntzailea afin sortu preposizio berri-zahar bat non jada ez den ikusten aditz inperatiboa, baizik soilik baliabide prepositiboa. [⇶]

"lekat..." edo "lekot..." (edo "leko...") prepositiboa eta pospositiboa ere

Duela gutxi, galdetzen zuén Josu Lavinek buruz...

...lekat edo lekot (excepto..., salvo...) prepositivoa

eta gauza da ze jada Etxeparek erabili zuén tresna hori prepositiboki, nola ikusten ahal dugun an gure eskuko Orotariko Euskal Hiztegia ("lekat"):

edo:

Baina baita postpositiboki ere:

Baina, nóla sortu ziren erabilera bikoitz edo desdoblatu horiek? Zéin mekanismotik? Gauza da ze halako galderek bete-betean sartzen gaituzte an esparrua e evoluzio linguistikoa, zein den esparru zentral bat nondik, perspektiban, dena ikusten dén... argiago.  

Lakari, ordea, ez zaio perspektiba interesatzen. Bere interesa heltzen da ki argazki estatikoa, momentukoa, ez du ikusi nahi pelikula osoa, non aztertu ahal den nóla hizkuntzak doazen garatzén aukera sintaktiko ahaltsuagoak, rekursiboagoak, efektiboagoak (edo ez). Berak nahiago du urrutira ez begiratzea, ez atzera ezta (eta hau are txarragoa da) aurrera ere. [⇶]